Para insanı bozar mı?

Hileli bir Monopoly oyununun ortaya çıkarabilecekleri inanılmaz. Bu eğlenceli ve uyarıcı konuşmada, sosyal psikolog Paul Piff, insanların zengin hissettiğinde nasıl davrandıkları hakkındaki araştırmasını paylaşıyor. (İpucu: kötü bir şekilde). Eşitsizlik probleminin karmaşık ve ürkütücü olmasında rağmen, iyi haberler de var. (TEDxMarin'de çekilmiştir.)

Sizden, bir an için,

Monopoly oyunu oynadığınızı düşünmenizi istiyorum,

ama bu oyunda, başarılı olmanıza yardımcı olan

beceri, yetenek ve şans kombinasyonu

hayatta olduğu gibi,

alakasız hale getirilmiştir,

çünkü bu oyun hileli

ve avantaj sizde.

Daha fazla paranız var,

tahtanın etrafında daha fazla dolanma fırsatınız

ve kaynaklara daha fazla erişiminiz var.

Ve bu deneyimi düşündüğünüzde,

kendinize şunu sormanızı istiyorum:

Hileli bir oyunda

ayrıcalıklı bir oyuncu olmak,

diğer oyuncular ve kendiniz hakkında

düşündüklerinizi nasıl değiştirir?

U.C. Berkeley kampüsünde bir çalışma başlatarak

bu soruya cevap aradık.

Laboratuvara 100'den fazla

yabancı çift getirdik

ve yazı tura ile

iki kişiden birisini hileli oyunda

zengin oyuncu olarak belirledik.

İki kat fazla para aldılar.

Başlangıcı geçtiklerinde,

iki kat gelir elde ettiler

ve bir değil iki zarı da atmaları sağlandı,

böylece tahtada daha fazla dolanmış oldular.

(Kahkaha)

15 dakika süresince,

olanları gizli kameralarla izledik.

Ve bugün ilk kez size

gördüklerimizin birazını göstermek istiyorum.

Ses kalitesinin kusuruna bakmayın,

tekrar belirteyim, çünkü bunlar gizli kameralar.

O yüzden altyazı koyduk.

Zengin Oyuncu: Sende kaç tane 500'lük var?

Fakir Oyuncu: Bir tane.

Zengin Oyuncu: Ciddi misin?
Fakir Oyuncu: Evet.

Zengin Oyuncu: Bende üç tane.

Neden bana fazla vermişler bilmiyorum.

Paul Piff: Evet, oyuncular hemen bir şeyler

döndüğünü anladı.

Biri diğerinden açık bir biçimde

daha fazla paraya sahip ve yine de,

oyun ilerledikçe,

iki oyuncu arasında göze çarpan

dramatik değişimlerin

belirdiğini gördük.

Zengin oyuncu

tahtanın etrafında elindeki parçayı

adeta vurarak daha gürültülü bir şekilde

hareket etmeye başladı.

Zengin oyuncular arasında
daha çok egemen tavırlar,

sözsüz işaretler,

güç gösterisi

ve şölen havası görmeye başladık.

Masanın kenarına bir kase kraker koyduk.

Dipte sağ köşede.

Bu bize tüketim davranışlarını
gözleme fırsatı sundu.

Şu anda katılımcıların kaç tane
kraker yediğini takip ediyoruz.

Zengin Oyuncu: Bu krakerler de numara mı?

Fakir Oyuncu: Bilmiyorum.

PP: Tamam, süpriz değil, bizi farkettiler.

İlk önce, bir kase krakerin

orada ne yaptığını merak ettiler.

Üstelik birisi, sizin de gördüğünüz gibi

kraker kasesinin bir numara mı olduğunu sordu.

Hal böyle iken, durumun etkisi

kaçınılmaz olarak baskın geliyor gibiydi

ve bu zengin oyuncular
daha fazla kraker yemeye başladı.

Zengin Oyuncu: Krakerlere bayılıyorum.

(Kahkaha)

PP: Oyun devam ettikçe,

gözlemlediğimiz en ilginç ve dramatik izlerden

birisi belirmeye başladı.

Zengin oyuncular açıkça diğerine karşı

daha kaba ve fakir oyuncuların

kötü durumuna karşı

daha az hassas olmaya

ve maddi başarılarını ve

ne kadar iyi oynadıklarını

daha çok göstermeye başladıar.

Zengin Oyuncu: Her şeye yetecek param var.

Fakir Oyuncu: Bu ne kadar?

Zengin Oyuncu: Bana 24 dolar borcun var.

Yakında tüm paranı kaybedeceksin.

Alıyorum. Çok param var.

Param o kadar çok ki, hiç bitmez.

Zengin Oyuncu 2: Tüm tahtayı alacağım.

Zengin Oyuncu 3: Yakında paran kalmayacak.

Bu durumda neredeyse erişilmezim.

PP: Pekala, şu da bence

çok, çok ilginç ki,

15 dakika sonunda,

oyun hakkındaki deneyimleri
hakkında konuşmalarını istedik.

Ve zengin oyuncular,

ister istemez kazandıkları bu hileli

Monopoly oyunu hakkında konuştuklarında --

(Kahkaha)

bu değişik mülkleri satın almak için

ne yaptıklarını ve bu başarıyı

nasıl elde ettiklerinden bahsettiler.

Ve onları en başta rastgele

ayrıcalıklı konuma getiren

yazı tura olayı da dahil,

bu gibi farklı olgulara karşı

gittikçe umursamaz oldular.

Ve bu gerçekten, zihnin avantajı

nasıl anlamlandırdığının
olağanüstü bir içgörüsüdür.

Bu Monopoly oyunu,

kimisinin daha varlıklı ve daha itibarlı olduğu

ve birçoğunun böyle olmadığı toplumumuzu ve

onun hiyerarşik yapısını anlamak için

bir benzetme olarak kullanılabilir.

Birçoğu daha az varlıklı ve daha az itibarlı

ve değerli kaynaklara erişimi daha kısıtlı.

Son yedi yıldır, arkadaşlarım ve ben

bu tür hiyerarşinin etkileri
hakkında araştırma yapıyoruz.

Ülke çapında binlerce katılımcıyla yaptığımız

düzinelerce çalışmada gördük ki,

kişinin varlık seviyesi arttıkça,

merhamet ve empati duyguları azalıyor

ve hak sahipliği ve layık olma duygusu

ve kişisel çıkar düşüncesi artıyor.

Yaptığımız anketlerde,
hırsı iyi olarak değerlendiren

daha varlıklı insanların,

kendi çıkarı peşinde koşmayı da

olumlu ve ahlaki olarak

değerlendirdiklerini gördük.

Bugün ise, öz çıkar ideolojisinin etkilerini,

bu etkileri neden önemsememiz gerektiği

ve son olarak da ne yapılabileceği hakkında

konuşmak istiyorum.

Bu alanda yaptığımız ilk çalışmalarda

sosyal psikologların

yardımsever davranış

dedikleri şeyi inceledik.

Ve asıl ilgilendiğimiz mesele,

zenginin mi, yoksa fakirin mi bir başkasına

daha çok yardım teklif ettiği idi.

Bu çalışmaların birinde, zengin ve

fakir toplum üyelerini laboratuvara getirdik

ve her birine 10 dolar verdik.

Katılımcılara

10 doların isterlerse kendilerinde kalabileceğini,

isterlerse de bir kısmını

kimliği belirsiz bir yabancı ile

paylaşabileceklerini söyledik.

O yabancı ile bir daha karşılaşmayacak ve
yabancı da onlarla karşılaşmayacaktı.

Ve insanların ne kadar verdiklerini izledik.

Yılda 25,000 bazen ise

15,000 doların altında geliri olan bireyler,

yılda 150.000 veya 200.000 dolar

gelir elde eden

bireylerden yüzde 44 daha fazla

para verdiler.

İnsanlara oyunlar oynatarak,

kazanma şansını artırmak adına kimin daha fazla

veya daha az hile yaptığını görmeye çalıştık.

Bu oyunların birinde, bir bilgisayara hile karıştırarak,

zarın mümkün olmayan skorlara

ulaşmasını sağladık.

Bu oyunda 12’den fazla puan alamazsınız

ve hal böyle iken, ne kadar zenginseniz,

50$ veya bazen

üç dört katı nakit para ödülünü kazanmak için

bu oyunda o kadar çok
hile yapmaya eğilimli oluyorsunuz.

Başka bir çalışmamızda, insanların

çocuklar için ayrıldığını özellikle belirttiğimiz

kavanozlardan ne kadar şeker almaya

eğilimli olduğuna baktık.

(Kahkaha)

Şaka yapmıyorum.

Biliyorum, şaka gibi geliyor.

Katılımcılara bu şeker kavanozlarının,

yandaki gelişim laboratuvarına katılan

çocuklar için ayrıldığını özellikle belirttik.

Onlar da çalışmaya katılıyor. Bunlar da onlar için.

Ve oturup katılımcılarına ne kadar
şeker aldıklarını gözledik.

Kendini zengin hisseden katılımcılar,

kendini fakir hisseden katılımcılardan

iki kat daha fazla şeker aldı.

Arabalar üzerinde bile çalışma yaptık,

farklı tür araba sürücülerinin

yasayı daha az veya çok çiğnemeye

eğilimli olmalarını inceledik.

Bu çalışmaların birinde, sürücülerin

yaya geçidinden geçecekmiş gibi yapan

bir yaya için durup durmayacaklarına baktık.

Kaliforniya’da, bildiğiniz gibi,

çünkü eminim bunu hepimiz yapıyoruz,

karşıya geçmek üzere olan yaya
için durmak yasal zorunluluktur.

Bunu nasıl yaptığımıza bir örnek ise şöyle:

Bu soldaki yaya rolündeki kişi

bizim iş birlikçimiz.

Kırmızı kamyonet başarılı bir şekilde duruyor.

Tipik Kaliforniya manzarası,

kamyoneti sollayan otobüs yayayı ezmeye çalışıyor.

(Kahkaha)

Burada ise daha pahalı bir araba örneği,

bir Prius, durmadan geçiyor

ve bir BMW de aynısını yapıyor.

Biz bunu birkaç gün boyuca

yüzlerce araç için yaptık,

sadece kimin durup durmadığına baktık.

Vardığımız sonuç ise, arabanın pahalılığı

arttıkça,

sürücünün yasayı çiğneme eğiliminin de

arttığı oldu.

Pahalı olmayan arabalar kategorimizdeki

hiçbir araba

yasayı çiğnemedi.

En pahalı arabalar kategorimizdeki

arabaların yüzde 50’ye yakını

yasayı çiğnedi.

Yaptığımız diğer çalışmalarda da gördük ki;

varlıklı bireyler
müzakerelerde yalan söylemeye,

iş yerinde kasadan para çalınması gibi

etik olmayan davranışları onaylamaya,

rüşvet almaya ve müşteriye yalan söylemeye daha yatkınlar.

Şimdi, burada bu tür davranışları

sadece varlıklı insanların yaptığını

söylüyormuşum gibi anlaşılmasın.

Hiç de değil. Bence aslında hepimiz,

günlük yaşantımızda, kendi çıkarımızı

diğer insanların çıkarlarından

üstün tuttuğumuzda, bu rekabet dürtüleriyle

mücadele ediyoruz.

Ve bu anlaşılabilir bir şey de çünkü

Amerikan rüyası

çaba gösterip çok çalışmamız durumunda

hepimize başarmak ve

refaha ermek için eşit fırsatlar sunma fikridir

ve bu biraz da kendi çıkarınızı

çevrenizdeki diğer insanların çıkarlarının

ve refahının üzerinde tutma ihtiyacı doğuruyor.

Ama bulgularımıza göre,

ne kadar varlıklı iseniz, etrafınızdakilere

zarar verecek şekilde

kişisel başarı vizyonu peşinde

o kadar çok koşuyorsunuz.

Burada sizin için son 20 yılda

nüfusun her beşte birine ve en
üst yüzde beşine düşen

ortalama hane gelirini çizdim.

1993 yılında, nüfusun farklı

beşte birlik kesimi, gelir bakımından

oldukça berbat.

Zaten farklılıklar olduğunu görmek zor değil.

Ama son 20 yılda, tepedekiler ve diğerleri

arasındaki bu belirgin fark

bir tür büyük kanyon haline gelmiştir.

Öyle ki, nüfusumuzun en üst yüzde 20’si

bu ülkedeki servetin yüzde 90’ına sahip.

Bu benzeri görülmemiş düzeyde

bir ekonomik eşitsizlik.

Bu da demektir ki, servet sadece
seçilmiş bireylerden oluşmuş

bir grubun elinde toplanmakla kalmıyor,

ayrıca Amerikan rüyası, bizim gibi

artan bir çoğunluk için

giderek ulaşılamaz hale geliyor.

Ve bu meselede bulduklarımıza göre,

ne kadar varlıklı iseniz,

o serveti daha çok hak ettiğinizi hissediyor,

kendi çıkarlarınızı daha ön planda tutuyor

ve kendi çıkarınıza hizmet edecek şeyler

yapmak istiyorsunuz.

Öyleyse bu düşüncelerin
değişeceğini düşünmek için de

bir neden yok.

Aslında, önümüzdeki 20 yıl içinde,

işlerin aynı doğrusal oranda

aynı kalması durumunda
işlerin daha da kötüleşeceğini

düşünmek için çok neden var.

Eşitsizlik, ekonomik eşitsizlik,

hepimizin endişe etmesi gereken bir şey

ve bu sadece sosyal hiyerarşinin
dibinde olanlar için değil,

çok fazla ekonomik eşitsizliğin

daha da kötü hale getirdiği

bireyler ve gruplar için,

sadece dipteki insanlar
için değil, herkes için.

Dünya çapında en üst düzey laboratuvarlarda yapılan

oldukça zorlayıcı araştırmalar,

ekonomik eşitsizlik kötüye gittikçe

birçok kavramın da

zarar gördüğünü gözler önüne seriyor.

Sosyal hareketlilik, önem verdiğimiz şeyler,

fiziksel sıhhat, sosyal güven,

eşitsizlik arttıkça kötüye gider.

Benzer şekilde, ekonomik eşitsizlik arttıkça,

sosyal girişimler ve topluluklardaki

olumsuz şeyler,

obezite ve şiddet,

hapis ve ceza gibi şeyler de kötüye gider.

Yine, bu sonuçlar sadece

birkaç kişi tarafından değil,

toplumun tüm tabakalarında yankılanır.

Bu sonuçlar üst düzey insanlar
tarafından bile tecrübe edinmiştir.

Peki ne yapacağız?

Bu sürekli artan, tehlikeli,

olumsuz etkilerin artık kontrolden çıktığı

ve yapabileceğimiz, özellikle de

birey olarak yapabileceğimiz

birşeyin kalmadığı düşünülebilir.

Ama aslında, laboratuvar araştırmalarımızda

bulduklarımıza göre

küçük psikolojik müdahaleler,

insanların değerlerindeki küçük değişiklikler,

belirli yönlerdeki ufak dürtmeler,

eşitçilik ve empati zeminini
yeniden canlandırabilir.

Mesela insanlara

iş birliğinin faydalarını ve

toplumun avantajlarını hatırlatmak,

varlıklı bireylerin tıpkı yoksul insanlar gibi

eşitlikçi olmasını sağlayabilir.

Bir çalışmada, insanlara

çevrelerindeki dünyada
başkalarının ihtiyaçlarını hatırlatan

çocuk yoksulluğu hakkında

46 saniyelik kısa bir video izlettik,

ve bunu izledikten sonra,

kendilerine gösterilen

sıkıntı içerisindeki yabancılara
kendi zamanlarından

ne kadar ayırabileceklerini inceledik.

Bu videoyu izledikten bir saat sonra,

zengin insanlar, bu fakir olan yabancı insana,

bu farklılıkların doğuştan
veya kategorik olmadığını

ve bunların insani değerlerdeki
ufak değişikliklerle,

merhamet ve empati vuruşlarıyla

şekillendirilebileceğini

öne sürerek,

yardım etmek amacıyla

kendi vakitlerinden cömertçe

fedakarlık ettiler.

Laboratuvarımızın dışında,

toplumda da değişim izleri görmeye başladık.

Ülkemizin en zenginlerinden biri olan Bill Gates,

toplumun karşılaştığı en zorlu sorun olan

eşitsizlik ve bununla baş etmek için

neler yapılabileceği hakkında yaptığı

Harvard diploma töreni
konuşmasında şunları söyledi:

“İnsanlığın en büyük ilerlemeleri

keşifler değil,

bu keşiflerin eşitsizliği azaltmak için

nasıl kullanıldığıdır.”

Ve bir de “Verme Taahhüdü” projesi var,

bu projede ülkemizin en zengin

100’den fazla bireyi,

servetlerinin yarısını hayır için bağışlıyorlar.

Ve ortaya,

"Biz Yüzde Biriz",

"Kaynak Üretimi" veya

"Herkes için Refah" gibi

birçok sivil toplum örgütü çıkıyor

ve toplumun en ayrıcalıklı üyeleri,

yüzde birlik dilimde bulunan insanlar,

zengin insanlar,

yetişkin veya genç ayrımı yapmadan

kendi ekonomik ayrıcalıklarını
ve kaynaklarını aktararak,

benim için en çarpıcı olan şey de bu,

eşitsizlikle mücadele etmek için

kendi ekonomik çıkarlarına ters düşen

sosyal politikaları,

sosyal değerlerdeki ve

insanların davranışlarındaki

değişimleri savunuyorlar.

Ve bu belki nihayetinde

Amerikan rüyasını yeniden canlandırabilecektir.

Teşekkür ederim.

(Alkış)