Laura Snyder: Filozoficzny Klub Śniadaniowy

W 1812 roku czterech studentów Cambridge spotkało się na śniadaniu. Zwyczajny posiłek zmienił się w naukową rewolucję, w której ci mężczyźni — nazywający siebie najpierw „filozofami przyrody”, a później „naukowcami”, gdy stworzyli ten termin — wprowadzili do nauki cztery istotne zasady. Historyk i filozof Laura Snyder opowiada ich fascynującą historię.

Cofnijmy się w czasie

do XIX wieku,

a dokładniej do 24 czerwca 1833 r.,

kiedy na Uniwersytecie w Cambridge

odbyło się trzecie spotkanie
Brytyjskiego Stowarzyszenia Popierania Rozwoju Nauki

To dopiero pierwszy z wieczorów,

ale zaraz rozpocznie się konfrontacja,

która na zawsze odmieni naukę.

Starszy, siwowłosy mężczyzna podnosi się.

Członkowie Stowarzyszenia są zaszokowani:

to poeta Samuel Taylor Coleridge,

który od wielu lat
nie opuszczał swojego domu.

Jeszcze bardziej zaskakują ich jego słowa:

"Nie możecie już nazywać siebie
filozofami przyrody".

Coleridge uważał,
że prawdziwy filozof

poznaje Wszechświat siedząc w fotelu,

a nie w pyle wykopalisk

czy eksperymentując z elektrycznością,

jak członkowie
Brytyjskiego Stowarzyszenia.

Zebrani zirytowali się
i zaczęli głośno się sprzeciwiać.

Młody uczony William Whewell wstał

i uciszył zgromadzonych.

Zgodził się, że nie istnieje

odpowiednia nazwa
dla członków Stowarzyszenia.

"Jeśli słowo »filozof« jest
zbyt szerokie i wzniosłe,

to stwórzmy nowy termin:

»naukowiec«, od słowa nauka".

Po raz pierwszy to słowo

pojawiło się

zaledwie 179 lat temu.

Dowiedziałam się o tym sporze
dopiero na studiach

i nie mogłam tego pojąć.

Jak słowo "naukowiec"

mogło nie istnieć przed 1833 rokiem?

Jak naukowcy nazywali się wcześniej?

Co się stało,
że nowe słowo stało się niezbędne

właśnie w tym momencie?

Przed tym spotkaniem badacze przyrody

byli utalentowanymi amatorami.

Wiejscy duchowni czy arystokraci

zbierający owady czy skamieniałości.

Jednym z nich był Karol Darwin,

czy Joseph Priestley.

Był pomocnikiem szlachcica,

Markiza Lansdowne,

gdy odkrył tlen.

Po 1833 roku zostali naukowcami,

profesjonalistami z konkretną metodą naukową,

celami, stowarzyszeniami i sponsorami.

Z tą rewolucją wiążą się
postacie czterech mężczyzn,

którzy spotkali się w Cambridge w 1812 r.

Byli to: Charles Babbage, John Herschel,
Richard Jones i William Whewell.

Genialni, pełni pasji ludzie,

którzy dokonali wielkich rzeczy.

Charles Babbage,
zapewne znany widowni TED-a,

skonstruował pierwszy kalkulator

i prototyp komputera.

John Herschel stworzył
mapę nieba półkuli południowej,

a w wolnym czasie
uczestniczył w powstaniu fotografii.

My pewnie też bylibyśmy tak kreatywni,

gdyby nie Facebook i Twitter.

Richard Jones był znanym ekonomistą,

który wywarł wpływ na Karola Marksa,

Whewell natomiast
stworzył termin "naukowiec",

a także "anoda, "katoda" i "jony".

Przede wszystkim jednak

zapoczątkował badania morskich pływów.

Na przełomie 1812 i 1813 r.,

ta czwórka spotkała się
na "śniadaniu filozofów".

Rozmawiali o nauce

i potrzebie naukowej rewolucji.

Czuli, że nauka jest w fazie stagnacji

od czasu poprzedniej rewolucji

w XVII wieku.

Nadszedł czas na następną

i przysięgli ją zapoczątkować.

To było w nich najbardziej niesamowite:

nie tylko mieli te

wybujałe studenckie marzenia,

ale też realizowali je

na skalę o wiele większą niż mogło im się śnić.

A ja wam dziś opowiem

o czterech głównych zmianach,
które wprowadzili.

[Metoda indukcyjna]
Około 200 lat wcześniej

Francis Bacon,
a później Isaac Newton

zapoczątkowali
stosowanie w nauce metody indukcyjnej.

To metoda, która opiera się

na obserwacji i eksperymencie

i prowadzi do uogólnień
nazywanych prawami przyrody,

które zawsze mogą zostać
zrewidowane i zmienione,

jeśli pojawią się nowe dowody.

Ale w 1809 r. David Ricardo namieszał

argumentując, że nauki ekonomiczne

powinny stosować metodę dedukcyjną.

Problem w tym,
że wpływowa grupa w Oksfordzie

zaczęła przekonywać,
że skoro sprawdza się w ekonomii,

to należy ją też zastosować

w naukach przyrodniczych.

Bywalcy "filozoficznych śniadań" nie zgadzali się.

Pisali książki i artykuły broniące indukcji

i jej zastosowania,

Były czytane przez filozofów przyrody,

studentów i szerokie grono czytelników.

Lektura jednej z książek Herschela

była tak przełomowym momentem dla Darwina,

że powiedział później: "W moim życiu

nic nie wywarło na mnie
większego wrażenia.

Sprawiło, że zapragnąłem dodać coś

do zbioru ludzkiej wiedzy o świecie".

Ukształtowało również metodę naukową

Darwina i jemu współczesnych.

[Nauka dla ogólnego dobra]

Wcześniej wierzono, że wiedza naukowa

powinna służyć władcom

lub zyskowi jednostki.

Np. kapitanowi statku

potrzebna była wiedza na temat pływów,
by bezpiecznie dobijać do portów.

Zarządcy portów gromadzili tę wiedzę

i sprzedawali ją marynarzom.

Klub śniadaniowy zmienił to,

pracowali razem.

Studia Whewella nad pływami

zostały opublikowane w formie tabel i map,

dzięki czemu wiedza
dostępna zarządcom portów

swobodnie docierała do kapitanów statków.

Herschel wniósł swój wkład
poprzez obserwacje pływów

na wybrzeżu Południowej Afryki

i, jak poskarżył się Whewellowi,

raz nawet wysoka fala
zepchnęła go do wody.

Ta czwórka pomagała sobie we wszystkim.

Wywierali również naciski
na brytyjski rząd,

by zdobyć fundusze
na budowę maszyny Babbage'a,

wierzyli bowiem, że to wynalazek,

który może wywrzeć
ogromny wpływ na życie ludzi.

W epoce, gdy nie było jeszcze
kieszonkowych kalkulatorów,

liczby potrzebne większości profesjonalistów:

bankierom, agentom ubezpieczeniowym,
kapitanom statków, inżynierom -

umieszczane były w takich księgach,

zbiorach tabel.

Tabele te tworzone były

zgodnie z określoną procedurą

przez ludzi nazywanych -
to niesamowite - komputerami.

To były trudne wyliczenia.

Np. ten morski almanach

zawierał pozycje Księżyca
na każdy miesiąc roku.

Każdy miesiąc to 1365 obliczeń,

tabele były więc pełne błędów.

Maszyna różnicowa Babbage'a
to pierwszy kalkulator,

jego celem było
dokładne wyliczanie wartości do tabel.

Dwie takie maszyny
zostały zbudowane w ostatnich 20 latach

przez pracowników
Muzeum Nauki w Londynie

według pierwszych projektów.

Ten znajduje się
w Computer History Museum w Kalifornii.

Jego obliczenia są poprawne,
naprawdę działa.

Późniejsza maszyna analityczna Babbage'a

była pierwszym komputerem
w dzisiejszym rozumieniu tego słowa.

Miała pamięć i procesor,

była zdolna do iteracji,
tworzenia warunkowych rozgałęzień

i przetwarzania równoległego.

Programowana była kartami perforowanymi,

to pomysł zapożyczony
od maszyny żakardowej.

Niestety maszyna Babbage'a
nie została wtedy skonstruowana.

Uważano powszechnie,

że mechaniczne komputery

będą nieprzydatne.

[Nowe instytucje nauki]

Londyńskie Towarzystwo Królewskie,
założone w czasach Bacona,

było najważniejszym
naukowym stowarzyszeniem w Anglii,

a nawet na całym świecie.

W XIX wieku było bardziej

klubem dla dżentelmenów,

tworzonym przez antykwariuszy,
literatów i arystokratów.

Członkowie śniadaniowego klubu filozofów

pomogli powołać
nowe towarzystwa naukowe,

włącznie z Brytyjskim Stowarzyszenie.

Od członków wymagano,

by prowadzili badania
i publikowali ich wyniki.

Przywrócono zwyczaj zadawania pytań autorom

po odczytywaniu ich prac,

który Towarzystwo Królewskie odrzuciło

jako niedżentelmeński.

Po raz pierwszy dopuścili też kobiety.

Członków zachęcano
do przychodzenia na spotkania,

z żonami, córkami, siostrami.

Początkowo miały bywać

na publicznych odczytach
i spotkaniach towarzyskich,

zaczęły jednak zjawiać się też
na posiedzeniach naukowych.

Brytyjskie Stowarzyszenie stało się później

pierwszą naukową organizacją na świecie,

która przyjmowała kobiety
jako pełnoprawnych członków.

[Finansowanie nauki]

W XIX wieku

filozofowie przyrody sami musieli

płacić za wyposażenie swoich laboratoriów.

Czasami dostawali nagrody,

np. John Harrison w XVIII wieku

został nagrodzony za rozwiązanie
tzw. problemu długości geograficznej,

ale nagrody takie przyznawano post factum,

a i to rzadko.

Zgodnie z radą członków klubu śniadaniowego,

Brytyjskie Stowarzyszenie zdecydowało się
przekazywać rezerwy finansowe

jako granty

dla uczonych zajmujących się
astronomią, pływami, skamieniałościami,

szkutnictwem i wieloma innymi.

Umożliwiły one nie tylko

prowadzenie badań
mniej zamożnym uczonym,

ale również zachęcały
do kreatywnego myślenia,

a nie tylko szukania rozwiązań
konkretnych problemów.

W końcu Towarzystwo Królewskie,

a za nim naukowe stowarzyszenia
w innych krajach podążyły tą samą drogą,

i, szczęśliwie, stało się to

ważnym elementem życia naukowego dziś.

Filozoficzny klub śniadaniowy

pomógł ukształtować nowoczesnego naukowca.

To ta jasna strona ich historii.

Była też druga.

Nie przewidzieli co najmniej jednej

konsekwencji swojej rewolucji.

Byliby bardzo rozczarowani

dzisiejszym rozdzieleniem
nauki i całej reszty kultury.

To szokujące,

że tylko 28% współczesnych Amerykanów

ma podstawową wiedzę naukową.

Badano ich zadając pytania takie jak:

"Czy ludzie i dinozaury
żyli na Ziemi w tym samym czasie?"

czy "Jaką część Ziemi pokrywa woda?"

Gdy naukowcy stali się grupą profesjonalistów,

stopniowo oddzielali się
od reszty społeczeństwa.

To niezamierzony skutek rewolucji,

którą zapoczątkowało
czterech przyjaciół z Cambridge.

Karol Darwin powiedział:

"Myślę czasem,
że popularne opracowania naukowe

są niemal tak samo ważne,

jak nowe odkrycia".

"O pochodzeniu gatunków" było napisane

dla szerokiego grona odbiorców.

Było powszechnie czytane,
gdy tylko się ukazało.

Darwin wiedział to,
o czym dziś nie pamiętamy:

że nauka jest nie tylko dla naukowców.

Dziękuję.

(Brawa)