< Return to Video

Kozmik toz - Lorin Matthews

  • 0:07 - 0:10
    Oturduğunuz noktayı düşünün.
  • 0:10 - 0:12
    Zamanda geriye doğru yolculuk edin
  • 0:12 - 0:15
    ve orası sığ bir denizin
    dibine batmış olabilir,
  • 0:15 - 0:18
    kilometrelerce kayalığın
    altında gömülü olabilir
  • 0:18 - 0:22
    veya erimiş, berbat
    bir yerde yüzüyor olabilir.
  • 0:22 - 0:24
    Fakat yeterince geçmişe gidersek—
  • 0:24 - 0:27
    yaklaşık 4,6 milyar yıl öncesine,
  • 0:27 - 0:30
    kendinizi yeni bir yıldızı
    yörüngesine alan
  • 0:30 - 0:34
    devasa bir toz ve gaz bulutunun
    ortasında bulurdunuz.
  • 0:34 - 0:40
    Fiziğin bazı en büyük ve en küçük
    gizemleri bu ortamda bulunur:
  • 0:40 - 0:43
    Kozmik toz topaklarının gizemi.
  • 0:43 - 0:47
    Yıldızlar arasında bulunan,
    boş görünen uzay bölgeleri
  • 0:47 - 0:51
    aslında genelde
    süpernovaların oraya üflediği
  • 0:51 - 0:55
    gaz ve toz bulutları içerirler.
  • 0:55 - 1:00
    Yoğun bir bulut, Jeans kütlesi adı verilen
    belirli bir sınıra ulaştığında
  • 1:00 - 1:02
    kendi üzerine çöker.
  • 1:02 - 1:07
    Küçülen bulut gitgide
    daha hızlı döner ve ısınır
  • 1:07 - 1:12
    ve nihayetinde özündeki hidrojeni
    yakacak kadar sıcak hale gelir.
  • 1:12 - 1:14
    Bu noktada, bir yıldız doğar.
  • 1:14 - 1:17
    Yeni yıldızda füzyon başladıkça
  • 1:17 - 1:22
    bulutun altını ve üstünü yok eden
    gaz alevleri gönderir
  • 1:22 - 1:29
    ve ardında gezegen öncesi disk adlı
    bir gaz ve toz halkası bırakır.
  • 1:29 - 1:32
    Bu şaşırtıcı bir biçimde
    rüzgarlı bir yerdir;
  • 1:32 - 1:34
    gaz girdapları molekülleri
    birbirlerinden ayırır
  • 1:34 - 1:37
    ve birbirlerine çarpmalarını sağlar.
  • 1:37 - 1:44
    Tozun içerisinde küçük metal parçalar,
    kaya parçaları ve dahası buzlar vardır.
  • 1:44 - 1:47
    Gökyüzünde bu tür
    binlerce diski gözlemledik,
  • 1:47 - 1:49
    çeşitli gelişim seviyelerinde,
  • 1:49 - 1:54
    toz kümelenerek gittikçe
    daha büyük kütlelere dönüşürken.
  • 1:54 - 1:59
    Bir insanın saç telinin eninden
    yüz kat daha küçük olan toz taneleri,
  • 1:59 - 2:02
    van der Waals adlı kuvvet
    aracılığıyla birbirlerine yapışır.
  • 2:02 - 2:07
    Burada, bir elektron bulutu
    molekülün bir yanına doğru kayar
  • 2:07 - 2:12
    ve bir ucunda eksi,
    diğer ucunda artı yük yaratır.
  • 2:12 - 2:17
    Zıtlar birbirini çeker ama van der Waals
    küçük şeyleri bir arada tutabilir.
  • 2:17 - 2:21
    Ayrıca bir sorun var: Bulut kümeleri
    belirli bir boyuta ulaştığında
  • 2:21 - 2:24
    bir diskin rüzgarlı atmosferi
  • 2:24 - 2:27
    onlar birbirlerine çarptıkça
    onları sürekli birbirinden ayırmalıdır.
  • 2:27 - 2:33
    Toz topaklarının ilk gizemi,
    büyümeye nasıl devam ettikleri sorusudur.
  • 2:33 - 2:37
    Bir teori bunu statik elektrik yüküne
    bakarak cevaplıyor.
  • 2:37 - 2:42
    Enerjiye sahip gama ışınları,
    x-ışınları ve ultraviyole fotonlar
  • 2:42 - 2:45
    disk içindeki gaz atomlarındaki
    elektronları dışarı atar,
  • 2:45 - 2:49
    böylece pozitif iyonlar
    ve negatif elektronlar oluşturur.
  • 2:49 - 2:52
    Elektronlar tozun içine girer
    ve ona yapışırlar,
  • 2:52 - 2:54
    onu eksi yüklü hale getirirler.
  • 2:54 - 2:57
    Şimdi, kümeler rüzgarla
    birbirine doğru itildikçe
  • 2:57 - 3:02
    yani rüzgar çarpıştırdıkça onlar yavaşlar.
  • 3:02 - 3:05
    Yumuşak çarpışmalarda parçalanmazlar
  • 3:05 - 3:09
    fakat eğer itiş çok güçlüyse
    asla büyümezler.
  • 3:09 - 3:12
    Bir teoriye göre,
    yüksek enerji molekülleri
  • 3:12 - 3:16
    bazı toz kümelerinden
    daha fazla elektron çıkarabilir
  • 3:16 - 3:18
    ve onları artı yüklü hale getirebilirler.
  • 3:18 - 3:23
    Zıtlar yine birbirini çeker
    ve kümeler hızla büyür.
  • 3:23 - 3:26
    Fakat kısa sürede,
    bir diğer gizem dizisine geçiyoruz.
  • 3:26 - 3:29
    Meteorlarda bulunan
    kanıtlardan bildiğimize göre,
  • 3:29 - 3:33
    bu yumuşak toz topakları
    sonunda ısınır, erir
  • 3:33 - 3:39
    ve daha sonra soğuyarak gökkumu
    adı verilen katı topaklara dönüşürler.
  • 3:39 - 3:43
    Bunun nasıl ve neden
    olduğuna dair hiçbir fikrimiz yok.
  • 3:43 - 3:47
    Dahası bu topaklar oluştuğunda
    birbirlerine nasıl yapışıyorlar?
  • 3:47 - 3:51
    Bu elektrostatik kuvvetler çok zayıftır
  • 3:51 - 3:55
    ve küçük kayalar, yer çekimiyle de
    bir arada tutulamazlar.
  • 3:55 - 4:00
    Yer çekimi, orantılı olarak
    içerilen nesne kütleleri kadar çoğalır.
  • 4:00 - 4:04
    Bu sebeple yalnızca bacaklarınızın
    ürettiği gücü kullanarak
  • 4:04 - 4:06
    küçük bir dağ
    boyutundaki bir asteroitten,
  • 4:06 - 4:09
    çaba harcamadan kaçabilirsiniz.
  • 4:09 - 4:12
    Peki yer çekimi değilse, ne?
  • 4:12 - 4:14
    Belki de tozdur.
  • 4:14 - 4:18
    Topakların dışında toplanan
    yumuşak bir toz kenarı,
  • 4:18 - 4:20
    Velcro gibi davranabilir.
  • 4:20 - 4:22
    Birçok gökkumunun, ince malzemelerden
  • 4:22 - 4:28
    –muhtemelen yoğun tozdan– oluşan küçük
    bir kenar tarafından çevrildiğinin kanıtı
  • 4:28 - 4:31
    meteorlarda vardır.
  • 4:31 - 4:37
    Gökkumu topakları sonunda
    yaklaşık 1 kilometre büyüklüğündeki
  • 4:37 - 4:39
    daha büyük kayaların
    içinde birbirine yapışır
  • 4:39 - 4:44
    ve son olarak, kendilerini yer çekimiyle
    bir arada tutacak kadar büyürler.
  • 4:44 - 4:48
    Çarpışmaya ve büyüyerek daha büyük
    gövdelere dönüşmeye devam ederler,
  • 4:48 - 4:51
    bugün bildiğimiz gezegenler de dahil.
  • 4:51 - 4:54
    Sonunda, aşina olduğumuz
    her şeyin tohumları --
  • 4:54 - 4:57
    gezegenimizin boyutu,
    güneş sistemindeki pozisyonu
  • 4:57 - 5:00
    ve ögesel bileşimi --
  • 5:00 - 5:06
    hesaplanamaz derecede büyük, rastgele
    çarpışmalar serisi tarafından belirlendi.
  • 5:06 - 5:08
    Toz bulutunu birazcık değiştirirseniz
  • 5:08 - 5:11
    gezegenimizdeki yaşamın
    oluşması için gereken koşullar
  • 5:11 - 5:14
    doğru olmazdı.
Title:
Kozmik toz - Lorin Matthews
Speaker:
Lorin Matthews
Description:

Dersin tamamı için:

Oturduğunuz noktayı düşünün. Zamanda geriye doğru yolculuk edin ve orası, sığ bir denizin dibine batmış olabilir, kilometrelerce kayalığın altında gömülü olabilir veya erimiş, berbat bir yerde yüzüyor olabilir. Fakat yaklaşık 4,6 milyar yıl öncesine giderseniz, kendinizi, yeni bir yıldızı yörüngesine alan devasa bir toz ve gaz bulutunun ortasında bulurdunuz. Kozmik toz tam olarak nedir? Lorin Matthews bunu inceliyor.

Ders Lorin Swint Matthews tarafından hazırlanmış, video ise Frederic Siegel (Team Tumult) tarafından yönetilmiştir.
more » « less
Video Language:
English
Team:
closed TED
Project:
TED-Ed
Duration:
05:15

Turkish subtitles

Revisions

Our website uses cookies for analysis purposes.