< Return to Video

تۆزى گەردوونى-لۆرين ماسيۆ.

  • 0:07 - 0:10
    بير لەو شوێنە بكەوە كە لێى دانيشتووىت.
  • 0:10 - 0:12
    بگەڕێوە دواوە
  • 0:12 - 0:16
    لەوانەيە پێشتر ئەم ناوچەيە
    لەژێر دەريادا نقووم بووبێت،
  • 0:16 - 0:17
    يان لە ژێر ژمارەيەكى زۆر لە بەرددا،
  • 0:17 - 0:22
    يان تواوەى گڕكانەكان بووبێت.
  • 0:22 - 0:24
    بەڵام زياتر بگەڕێوە دواوە ---
  • 0:24 - 0:26
    نزيكەى ٤.٦ مليار ساڵ لەمەوبەر،
  • 0:26 - 0:31
    و خۆت لە هەورێكى گەورەى
    تۆزاەى و گازدا گرير كردبوو
  • 0:31 - 0:34
    لە دەورى ئەستێرەيەكى
    تازە لەدايك بوو دەخولايەوە.
  • 0:34 - 0:40
    ئەمە بنەماى چەندين تيۆرى فيزيايى ناديارە
    جا چ بچووك يان گەورە بێت:
  • 0:40 - 0:43
    لە نێويان نهێنى تۆزى گەردوونى.
  • 0:43 - 0:47
    كە ناوچەى بەتاڵى نێوان ئەستێرىكانن
  • 0:47 - 0:51
    كە لە گاز و تۆز پێكدێت،
  • 0:51 - 0:55
    بەهۆى تەقينەوەى ئەستێرەكانەوە
    لەو شوێنانە كەڵەكە بوون،
  • 0:55 - 0:59
    كاتێك هەورێكى چڕ و پڕ كە پێى
    دەگووترێت تۆپەڵەى جينس دێت،
  • 0:59 - 1:02
    و دواتر بەسەريەكدا دەڕمێت.
  • 1:02 - 1:07
    هەورە بچوكەكان بەخێرايى زياتر
    دەخولێنەوەو پلەى گەرمى بەرز دەبێتەوە،
  • 1:07 - 1:12
    تاوەكو گەرم دەبێت و هايدرۆچينى
    ناو كڕۆكەكە دەسوتێنێت.
  • 1:12 - 1:14
    بەمەش ئەستێرەيەكى نوێ دروست دەبێت.
  • 1:14 - 1:17
    لە كاتى پڕۆسەى تێكەڵ
    بوون لە ئەستێرە نوێيەكە،
  • 1:17 - 1:22
    گەرمى بۆ چينى سەرەوە
    و خوارەوەى هەورەكە دەنێرێت،
  • 1:22 - 1:29
    جێهێشتنى خولگەيەك لە گاز و خۆڵ
    پێ دەگووترێت ديسكى هەسارەيى.
  • 1:29 - 1:32
    ئەم شوێنە بايەكى سەرسووڕهێنەرى هەيە:
  • 1:32 - 1:37
    گێژاوێكى گاز و تۆز لەگەڵ خۆيان هەڵدەگرن،
    و فڕێيدەدەن بۆ ئەوەى يەكترى تێك بشكێنن.
  • 1:37 - 1:44
    تۆزەكە لە كانزاى سادە و بەردى بچووك و
    گاز و تەنانەت پارچە سەهۆڵيش پێكهاتووە.
  • 1:44 - 1:47
    هەزاران ئەم ديسكانەمان
    لە ئاسمان سەير كردوە،
  • 1:47 - 1:49
    لەماوەى قۆناغى فرەشێوەيى گەشەسەندنى
  • 1:49 - 1:54
    پۆپەڵە لمەكان پێكەوە بۆ پێكهانانى
    شتى گەورەو تۆپەڵەى گەورە دێن.
  • 1:54 - 1:59
    لم سەد ئەوەندەى پانتايى قژى مرۆڤ بچووكترە
  • 1:59 - 2:02
    ئەكەش پێى دەڵێن
    هێزى ڤان دێر واڵس.
  • 2:02 - 2:07
    كاتێك هەورە ئەليكتڕۆنەكان
    بۆ لايەكى گەردەكان دەجوڵێن،
  • 2:07 - 2:12
    ئەمەش بارگەرى نەرێنى و
    لەلايەكى تر ئەرێنى دروست دەكات.
  • 2:12 - 2:17
    دژەكان بۆ لاى يەك ڕادەكێشرێن، بەڵام هێزى
    ڤان دێر واڵس تەنها شتى بچووك لەخۆ دەگرێت.
  • 2:17 - 2:21
    كێشەيەك هەيە: كاتێك كۆمەڵەكانى لەمەكە
    بۆ قەبارەيەكى ديارچكراو گەشە دەكەن،
  • 2:21 - 2:25
    با كەە بەدەورى ديسكەكە دەسوڕێتەوەى
    پێويستە بەردەوام ئەم كۆمەڵانە جيا بكاتەوە
  • 2:25 - 2:27
    كە لەگەڵ يەكتر بەريەك دەكەون.
  • 2:27 - 2:33
    پرسيارى ئەوەى كە چۆن بەردەوام
    گەشە دەكەن، يەكەم نهێنى تۆپەڵەكانى لمن.
  • 2:33 - 2:37
    يەك تيۆر لەسەر بارگەى كارەبايى
    جێگير بۆ وەڵامدانەوەى ئەمە بنياتنراوە:
  • 2:37 - 2:42
    تيشكدانەوەى گاماى بارگاوى
    و تيشكى ئێكس و فۆتۆنەكانى UV
  • 2:42 - 2:45
    بە هەڵكردنى ئەليكترۆنەكان
    لە ئەتۆمەكانى گازدا بۆ ناو ديسك،
  • 2:45 - 2:49
    ئايەنە ئەرێنى و ئەليكترنى
    نەرێنى دروست دەكات.
  • 2:49 - 2:52
    ئەليكترۆنەكان دەچنە سەر
    لم و پێيانەوە دەلكێن،
  • 2:52 - 2:54
    كە ئەمەش بارگاوى نەرێنى دروست دەكات.
  • 2:54 - 2:57
    كاتێك با كۆمەڵەكان بۆ لاى يەك دەبات،
  • 2:57 - 3:02
    وەك ئەوەى بەرپەرچيان بداتەوە
    و خبەبەيەكيان دادەدەتەوە.
  • 3:02 - 3:05
    ئەم كۆمەڵانە كاتێك هێزى كاريگەرى
    كەم دەبتەوە پارچە پارچە نابن.
  • 3:05 - 3:09
    بەڵام ئەگەر كاريگەريەكە
    بەهێز بێت هەرگيز گەشە ناكات.
  • 3:09 - 3:12
    لەيەك تيۆردا ئەم بيرۆكەمان
    دۆزيەوە كە گەرديلەكانى پڕ لە وزە
  • 3:12 - 3:16
    لەوانەيە هەندێك ئەليكترۆن
    لە كۆمەڵە خۆڵبارينەكە دوور بن
  • 3:16 - 3:18
    ئەمەش وادەكات بە ئەرێنى بارگاوى بكرێت.
  • 3:18 - 3:23
    ديسان كۆمەڵەكان بۆلاى يەك ڕادەكێشرێن
    و كۆمەڵەكان بەخێراى گەشە دەكەن.
  • 3:23 - 3:26
    بەڵام دواى ئەم پرسيارانە
    نا ڕوونى زياترمان دۆزييەوە.
  • 3:26 - 3:29
    ئێمە لە بەڵگەنامەى
    ناو نەيزەكەكانەوە دەزانين
  • 3:29 - 3:33
    ئەم دەنكۆڵە خۆڵاويانە
    گەرم دەبن و دەتوێنەوە
  • 3:33 - 3:39
    و سارد دەبێتەوە و پتەو دەبێت
    و پێى دەگووترێت كۆمەڵە.
  • 3:39 - 3:43
    هيچ بيركەيەكمان نييە، بۆچى و بۆ ڕوويدا.
  • 3:43 - 3:47
    كاتێك ئەو دەنكانە شێوەى خۆيان
    هەيە، چون دواتر كۆ دەكرێنەوە؟
  • 3:47 - 3:51
    ئەو هێزە نەگۆڕانەى پێشتر
    باسمان كرد زۆر لاواز بوون،
  • 3:51 - 3:55
    بەردى بچووك ناتوانێت بە
    هێزى ڕاكێشان پێكەوە بمێنێتەوە.
  • 3:55 - 4:00
    ڕاكێشانى ڕێژەى قەبارەى
    تەنەكانى بەردەست زياد دەكات.
  • 4:00 - 4:05
    و ڕوونى دەكاتەوە بۆچى دەتوانرێت نەيزەك
    بە قەبارەى چيايەكى بچوك دوور بخرێتەوە
  • 4:05 - 4:09
    بەرهەم هێنانى ئە هێزەى بە قاچى
    مرۆڤ بەرهەم دەهێنرێت.
  • 4:09 - 4:12
    ئەگەر ئەوە هێزى ڕاكێشان نەبێت، ئەى چييە؟
  • 4:12 - 4:14
    لەوانەيە خۆڵ بێت.
  • 4:14 - 4:18
    چوارچێوەيەكى بازنەيى خۆڵ لە دەورى
    لايەنى دەرەوەى بەردەكان چڕ بۆتەوە
  • 4:18 - 4:20
    يان وەك شتێكى دوو لا دەر بكەوێت.
  • 4:20 - 4:22
    بەڵگەى ئەمە لە لێكۆڵينەوەى
    نەيزەكدا دۆزراوەتەوە،
  • 4:22 - 4:28
    چوندين دەنكۆڵە بە چوارچێوەيەكى
    تەنك لە كاددەى بەنرخ دەوەرە دراوە--
  • 4:28 - 4:31
    لەوانەيە بە چينێكى تۆزى ئەستوور.
  • 4:31 - 4:37
    بە درێژايى كات دەنكۆڵەكان لە
    بەردى گەورەدا پێكەوە دەچەسپێن،
  • 4:37 - 4:39
    يەك كيلۆمەتر درێژ تر
  • 4:39 - 4:44
    كەواى لێدەكات بەتەواوى گەورە
    بمێنێتەوە سەڕاى هێزى كێش كردن.
  • 4:44 - 4:48
    و لە بەريەكەوتن و گەشە سەندن
    بۆ شتى قەبارە گەورە بەردەوام دەن،
  • 4:48 - 4:51
    ئەم هەسارە لە خۆ دەگرێت كە ئەمڕۆ دەيزانين.
  • 4:51 - 4:54
    لە كۆتايدا، بنەماى هەموو
    شتێك كە پێى ئاشناين --
  • 4:54 - 4:57
    كە قەبارەى هەسارەكەمتن و پێگەى
    ناو كۆمەڵەى خۆر لەخۆ دەگرێت،
  • 4:57 - 5:00
    و پێكهاتەكەشى --
  • 5:00 - 5:06
    شتەكان بە زنجيرەيەك لە پێكدادانى
    هەڕەمەكى بێشوومار ديارى دەكرێن.
  • 5:06 - 5:08
    ئەگەر هەندێك شت لەناو هەورە خۆڵەكە بگۆڕين،
  • 5:08 - 5:11
    دەشێ مەرجەكانى گوونجاو نەبن
  • 5:11 - 5:14
    بۆ ئەوى ژيان لەسەر
    هەسارەكەمان دروست بكەين.
Title:
تۆزى گەردوونى-لۆرين ماسيۆ.
Speaker:
لۆرين ماسيۆ.
Description:

بير لەو شوێنە بكەوە كە لێى دانيشتووىت. بگەڕێوە دواوە، لەوانەيە پێشتر ئەم ناوچەيە
لەژێر دەريادا نقووم بووبێت،نزيكەى ٤.٦ مليار ساڵ لەمەوبەر، و خۆت لە هەورێكى گەورەى
تۆزاەى و گازدا گرير كردبوو لە دەورى ئەستێرەيەكى تازە لەدايك بوو دەخولايەوە. بەتەواوى تۆزى گەردوونى چييە؟ لۆرين ماسيۆ لێكۆڵينەوە دەكات.

وانە لەلايەن لۆرين ماسيۆ، دەرهێنانى فريدريك سيگێل.

https://amara.org/en/videos/Iea0GCx8SYH9/info/the-dust-bunnies-that-built-our-planet/
more » « less
Video Language:
English
Team:
closed TED
Project:
TED-Ed
Duration:
05:15

Kurdish (Central) subtitles

Revisions

Our website uses cookies for analysis purposes.