Mustafa Akyol: het geloof versus de traditie in de islam

Journalist Mustafa Akyol praat op TEDxWarwick over de manier waarop plaatselijke culturele gebruiken (zoals het dragen van een hoofddoek) in de hoofden van de mensen gelinkt werden aan islamitische geloofsbepalingen. Heeft de algemene gedachte over het islamitisch geloof teveel aandacht besteed aan traditie, en te weinig aan basisovertuigingen?

Enkele weken geleden

kreeg ik de kans om naar Saoedi-Arabië te gaan.

Het eerste wat ik als moslim wilde doen,

was naar Mekka gaan om de Ka'aba te bezoeken,

het grootste heiligdom van de islam.

Dat heb ik dan ook gedaan; ik deed mijn ritualistisch gewaad aan;

ik ging naar de heilige moskee;

ik heb gebeden;

ik observeerde al de rituelen.

Ondertussen was er

naast al die spiritualiteit

één werelds detail in de Ka'aba

dat ik bijzonder interessant vond.

Er was geen scheiding tussen de geslachten.

Met andere woorden, mannen en vrouwen

namen samen deel aan de eredienst.

Ze stonden bij elkaar terwijl ze de tawaaf deden,

het wandelen in een cirkel rondom de Ka'aba.

Ze waren bij elkaar tijdens het bidden.

Als je je afvraagt waarom dit enigszins opmerkelijk is,

moet je de rest van Saoedi-Arabië zien.

Het is namelijk een land

waar de seksen strikt gescheiden worden gehouden.

Met andere woorden,

mannen worden eenvoudigweg verondersteld om niet

samen met vrouwen in dezelfde fysieke ruimte aanwezig te zijn.

Dit is mij op een heel vreemde manier opgevallen.

Ik verliet dus de Ka'aba

om iets te gaan eten in het centrum van Mekka.

Ik ging naar het dichtstbijzijnde Burger King-restaurant.

Ik kwam daar dus aan --

het viel mij op dat er een mannenafdeling was

die strikt gescheiden werd van de vrouwenafdeling.

Ik moest ook betalen, bestellen en eten in de mannenafdeling.

"Dit is eigenaardig," zei ik tegen mezelf,

"je mag naast het andere geslacht lopen aan de heilige Ka'aba,

maar niet bij Burger King."

Nogal ironisch eigenlijk.

Niet alleen ironisch, maar ook heel veelzeggend, denk ik.

Omdat de Ka'aba en de rituelen er rond

restanten zijn van de beginperiode van de islam,

van in de tijd van de profeet Mohammed.

Indien er in die tijd een grote nadruk zou gelegen hebben

op de scheiding van man en vrouw,

dan zouden de rituelen rond de Ka'aba daarmee hebben overeengestemd.

Blijkbaar vormde dat in die tijd geen probleem.

De rituelen zijn dus op die manier gegroeid.

Dit wordt ook bevestigd volgens mij

door het feit dat de afzondering van vrouwen

ter vorming van een verdeelde samenleving,

iets is dat je niet zal terugvinden in de Koran,

de echte kern van de islam --

de goddelijke kern van de islam

waarin alle moslims, en evenals ikzelf, in geloven.

Ik denk ook niet dat het toeval is

dat je deze gedachte niet terugvindt

in de werkelijke bron van de islam.

Gezien veel geleerden,

die de geschiedenis van het islamitische gedachtegoed bestuderen --

moslimgeleerden of westerlingen --

eigenlijk denken dat dit gebruik

- het fysiek opdelen van mannen en vrouwen -

slechts later tot ontwikkeling kwam binnen de islam.

De moslims namen immers

een aantal reeds bestaande culturen en tradities over van het Midden-Oosten.

Uitsluiting van vrouwen was feitelijk

een Byzantijns en Perzisch gebruik,

dat moslims hadden overgenomen

en integreerden in hun godsdienst.

Dit is eigenlijk nog maar één voorbeeld

van een veel breder fenomeen.

Wat we vandaag het islamitisch recht noemen, en vooral de islamitische cultuur.

In feite zijn er veel islamitische culturen;

die in Saoedi-Arabië verschilt heel sterk

van die waarvan ik vandaan kom in Istanboel of Turkije.

Maar zelfs dan,

wanneer je wil spreken over een moslimcultuur,

dit heeft een bepaalde essentie, de goddelijke boodschap,

waarmee de religie begon.

Vervolgens werden er vele tradities, percepties,

en vele gebruiken aan toegevoegd.

Dit waren tradities van het Midden-Oosten -- middeleeuwse tradities.

Er zijn twee belangrijke boodschappen, of eerder twee lessen,

die daar uit moeten geleerd worden.

Eerst en vooral, moslims --

vrome, conservatieve moslimgelovigen die trouw willen zijn aan hun religie --

moeten niet aan alles in hun cultuur vastklampen,

in de veronderstelling dat dat een goddelijke opdracht is.

Misschien zijn sommige tradities ondeugdelijk

en vragen ze om verandering.

Aan de andere kant zouden westerlingen

die naar de islamitische cultuur kijken

en bepaalde verontrustende dingen zien,

er niet onmiddellijk vanuit moeten gaan dat dit door de islam opgelegd wordt.

Wie weet gaat het om een cultuur van het Midden-Oosten

die verward werd met de islam.

Het gebruik van vrouwenbesnijdenis.

Het is vreselijk en gruwelijk.

Het is feitelijk een operatie

om vrouwen te beroven van seksueel genot.

Westerlingen, Europeanen of Amerikanen

die hier voorheen niets van afwisten,

werden met dit gebruik geconfronteerd

binnen enkele moslimgemeenschappen

die vanuit Noord-Afrika waren gemigreerd.

Ze dachten toen: "Oh, wat voor een verschrikkelijke godsdienst is dat,

die zoiets oplegt."

Maar in feite wanneer je het gebruik van vrouwenbesnijdenis bekijkt,

dan zie je dat het eigenlijk niets met de islam te maken heeft.

Het gaat gewoonweg om een Noord-Afrikaans gebruik

dat stamt van voor de islam.

Het bestond er reeds duizenden jaren

en inderdaad zijn er moslims die dit doen.

De moslims in Noord-Afrika, niet op andere plekken.

Ook niet-moslimgemeenschappen van Noord-Afrika --

zoals de animisten, en zelfs enkele christenen

en een Joodse stam in Noord-Afrika

voeren besnijdenissen uit bij vrouwen.

Dus wat een probleem lijkt

binnen de islamitische geloofstraditie,

blijkt uiteindelijk een traditie te zijn

die moslims zich hebben toegeëigend.

Hetzelfde kan gezegd worden van eerwraak,

wat herhaaldelijk terugkomt in de westerse media --

en wat uiteraard een vreselijke traditie is.

We zien deze traditie bij enkele moslimgemeenschappen.

Maar in de niet-moslimgemeenschappen in het Midden-Oosten,

zoals in sommige christelijke of oosterse gemeenschappen,

kom je deze praktijk ook tegen.

Er was een tragisch voorval van eerwraak

binnen de Armeense gemeenschap in Turkije,

slechts enkele maanden geleden.

Dit zijn nu dingen met betrekking tot de algemene cultuur,

maar ik ben ook heel erg geïnteresseerd in de politieke cultuur,

en of vrijheden en democratie gewaardeerd worden,

en of er een autoritaire politieke cultuur is

waar de staat verondersteld wordt dingen aan burgers op te leggen.

Het is ook geen geheim

dat veel islamitische bewegingen in het Midden-Oosten

eerder autoritair zijn.

Een paar van de zogenaamde "islamitische regimes"

zoals Saoedi-Arabië, Iran

en het ergste voorbeeld, de Taliban in Afghanistan,

zijn behoorlijk autoritair -- daar bestaat geen twijfel over.

Bijvoorbeeld in Saoedi-Arabië

heb je het fenomeen van de zogenaamde religieuze politie.

De religieuze politie legt

de vermeende islamitische levenswijze op

aan elke burger, met dwang --

zoals vrouwen die gedwongen worden hun hoofd te bedekken --

de hijab te dragen, de islamitische hoofddoek.

Dat is nu wel behoorlijk autoritair

en het is iets waar ik heel kritisch tegenover sta.

Maar toen ik me realiseerde

dat de niet-moslims,

of de niet-islamitisch gezinde actoren in dezelfde geografische regio,

zich soms op gelijkaardige manier gedroegen,

kwam ik tot de vaststelling dat het probleem misschien

bij de politieke cultuur van de hele regio ligt, niet alleen bij de islam.

Laat me jullie een voorbeeld geven: ik ben afkomstig uit Turkije,

een republiek met een sterk doorgedreven secularisme.

Tot voor kort

hadden we wat ik de politie van het secularisme noem.

Deze bewaakten de universiteiten

tegen gesluierde studenten.

Met andere woorden, ze dwongen studenten tot

het ontbloten van hun hoofden.

Volgens mij is het dwingen van mensen om hun hoofd te ontbloten,

even tiranniek als hen te dwingen om het te bedekken.

Het zou een beslissing moeten zijn van de burger.

Toen ik dat zag, zei ik:

"Misschien is het probleem

de autoritaire cultuur in de regio,

en werden sommige moslims hierdoor beïnvloed."

Maar de seculiere mensen kunnen daardoor beïnvloed worden.

Misschien is het wel een probleem van de politieke cultuur

en moeten we nadenken over

hoe we die politieke cultuur kunnen veranderen.

Dit zijn nu een paar van de vragen

die ik enkele jaren geleden in gedachten had

toen ik ging zitten om een boek te schrijven.

Ik zei: "Ik zal een onderzoek doen

naar hoe de islam zich ontwikkelde tot haar huidige vorm,

welke wegen er werden genomen

en welke wegen hadden kunnen genomen worden."

De naam van het boek is "De islam zonder extremen: een moslimpleidooi voor vrijheid."

Zoals de ondertitel aangeeft,

heb ik de islamitische traditie en de geschiedenis van het islamitische gedachtegoed

bekeken vanuit het perspectief van de individuele vrijheid.

Ik heb geprobeerd om te zoeken naar de sterke punten

met betrekking tot de individuele vrijheid.

Er zijn ook sterke punten in de islamitische traditie.

De islam ontwikkelde als monotheïstische godsdienst,

die de mens omschreef als iemand die verantwoordelijk kan handelen,

creëerde het idee van het individu in het Midden-Oosten

en behoedde het van het communitarisme, het collectivisme

van de stammenmaatschappij.

Je kan hier veel zaken van afleiden.

Daarnaast zag ik ook problemen binnen de islamitische traditie.

Eén ding vond ik eigenaardig:

de meeste van die problemen blijken problemen te zijn die pas later ontstonden,

niet vanuit het hart van de islam, de Koran,

maar opnieuw vanuit de tradities en mentaliteiten,

of de interpretaties die de moslims

in de middeleeuwen van de Koran gemaakt hadden.

De Koran bijvoorbeeld

laat steniging niet toe.

Er bestaat geen straf voor afvalligheid.

Er bestaat geen straf voor persoonlijke dingen zoals drinken.

De dingen die de islamitische wetgeving hebben vormgegeven,

de verontrustende aspecten van de islamitische wetgeving,

werden later ontwikkeld als latere interpretaties van de islam.

Dit betekent dat moslims vandaag naar

deze dingen kunnen kijken en zeggen:

"Wel, de kern van onze godsdienst

moeten we behouden.

Het is ons geloof en we zullen er trouw aan blijven."

We kunnen wel de wijze van interpretatie veranderen,

omdat het werd geïnterpreteerd op basis van een middeleeuwse context.

Vandaag leven we in een andere wereld

met andere waarden en andere politieke systemen.

Zo'n interpretatie is zeker mogelijk en doenbaar.

Was ik nu de enige persoon geweest die zo dacht,

dan zaten we in de problemen.

Maar dat is helemaal niet het geval.

Sinds de 19e eeuw bestaat er

eigenlijk al zo'n hele revisionistische en reformistische --

hoe je het ook mag noemen --

traditie,

een trend in het islamitische denken.

Deze bestond uit intellectuelen of staatslieden

van de 19e eeuw en nadien 20e eeuw.

Ze keken toen richting Europa

en ze bewonderden vele dingen die Europa te bieden had,

zoals wetenschap en technologie.

Maar niet alleen dat; ook democratie, de parlementen,

het idee van (politieke) vertegenwoordiging,

het idee van gelijkheid tussen burgers.

Deze moslimdenkers, -intellectuelen en -staatslieden

van de 19e eeuw keken naar Europa en ze observeerden deze dingen.

Ze zeiden: "Waarom hebben wij deze dingen niet?"

Ze keken terug naar de islamitische traditie en

ze zagen dat er problematische elementen waren,

maar ze behoorden niet tot de kern van de religie, dus misschien kunnen ze

her-begrepen worden en de Koran kan herlezen worden

in de moderne wereld.

Die trend

wordt meestal het islamitisch modernisme genoemd.

Het werd door intellectuelen en staatslieden verdedigd,

echter niet alleen als een intellectuele gedachte,

maar ook als een politiek programma.

Dat is eigenlijk de reden waarom in de 19e eeuw

het Ottomaanse Rijk, dat zich toen uitstrekte over het hele Midden-Oosten,

heel belangrijke hervormingen doorvoerde --

hervormingen zoals christenen en Joden

dezelfde burgerrechten geven,

een grondwet aannemen,

een representatief parlement aannemen,

het idee van godsdienstvrijheid naar voren brengen.

Dat verklaart waarom het Ottomaanse Rijk in haar laatste decennia

in een proto-democratie veranderde,

een constitutionele monarchie.

Vrijheid had toen een heel belangrijke politieke waarde.

Eveneens had je in de Arabische wereld

wat de grote Arabische historicus Albert Hourani

omschrijft als het liberale tijdperk.

Hij heeft een boek, "Het Arabisch gedachtegoed in het liberale tijdperk."

Hij plaatst het liberale tijdperk

in de 19e eeuw en begin 20e eeuw.

Heel opmerkelijk was dat dit de overheersende trend was

in het begin van de 20e eeuw

bij islamitische denkers, staatslieden en theologen.

Je vindt echter een heel vreemd patroon terug

in de rest van de 20e eeuw,

omdat we een sterke achteruitgang zien

van dit islamitisch modernisme.

Wat je ondertussen ziet gebeuren,

is de groei van het islamisme

als een ideologie die autoritair is,

en behoorlijk doordringt

en behoorlijk anti-westers is.

Het wil de samenleving inrichten

op basis van een utopische visie.

Het islamisme is dus een problematisch idee

dat werkelijk voor veel problemen heeft gezorgd

in de islamitische wereld van de 20e eeuw.

Zelfs de heel extreme vormen van het islamisme

hebben geleid tot het terrorisme in naam van de islam --

wat een praktijk is die volgens mij tegen de islam ingaat,

maar blijkbaar zagen sommige extremisten het anders.

Er is echter een opmerkelijke vraag te stellen:

als het islamitisch modernisme zo populair was

in de 19e en begin 20e eeuw,

waarom is het islamisme dan zo populair geworden

gedurende de rest van de 20e eeuw?

Dit is denk ik een vraag

die zorgvuldig besproken moet worden.

In mijn boek ben ik ook ingegaan op die vraag.

Eigenlijk moet je geen genie zijn om dat te kunnen begrijpen.

Kijk gewoon naar de politieke geschiedenis van de 20e eeuw

en je ziet dat er veel dingen veranderd zijn.

De hele context is gewijzigd.

In de 19e eeuw,

toen moslims Europa als voorbeeld namen,

waren ze zelfstandig en hadden ze meer zelfvertrouwen.

In het begin van de 20e eeuw, met de val van het Ottomaanse Rijk,

werd heel het Midden-Oosten gekoloniseerd.

En wat heb je als je met kolonisatie te maken krijgt?

Dan heb je anti-kolonisatie.

Bijgevolg wordt Europa nu niet alleen een voorbeeld om na te streven;

het wordt een vijand waartegen je moet vechten en weerstand bieden.

Je krijgt dus een heel sterke achteruitgang

van het liberale gedachtegoed in de moslimwereld.

Wat je in de plaats te zien krijgt is een eerder defensieve,

rigide en reactionaire strekking

die is uitgemond in het Arabisch socialisme, het Arabisch nationalisme

en uiteindelijk in de islamitische ideologie.

Toen de koloniale periode eindigde,

kreeg je in de plaats daarvan

meestal seculiere dictators

die meenden dat ze een land vormden,

maar geen democratie in het land invoerden

om vervolgens hun eigen dictatuur in te richten.

Ik denk ook dat het westen, zeker sommige westerse mogendheden,

voornamelijk de Verenigde Staten,

een fout begingen door deze seculiere dictators steun te bieden,

in de overtuiging dat ze zouden bijdragen aan hun belangen.

Maar door het feit dat deze dictators

de democratie in hun eigen land onderdrukten

en islamitische groepen in hun land onderdrukten,

zijn de islamieten feitelijk nog luider gaan roepen.

Zodoende kreeg je in de 20e eeuw

zo'n vicieuze cirkel in de Arabische wereld

waar dictaturen hun eigen volkeren zijn gaan onderdrukken

waaronder de vrome islamieten,

en ze reageren op een reactionaire manier.

Er was echter één land

dat is kunnen ontsnappen of wegblijven

uit die vicieuze cirkel.

Dat is het land waar ik vandaan kom, namelijk Turkije.

Turkije is nooit gekoloniseerd geweest, het bleef

na de val van het Ottomaanse Rijk, als onafhankelijke natie voortbestaan.

Dat is iets om te onthouden.

Ze deelden ook niet dezelfde anti-koloniale bevliegingen

die je in sommige andere landen in de regio kan terugvinden.

Ten tweede, veel belangrijker,

Turkije werd reeds een democratisch land

nog vóór alle andere landen die we hebben besproken.

In 1950 organiseerde Turkije de eerste vrije en eerlijke verkiezingen,

hetgeen een einde maakte aan het meer autocratische seculiere regime.

Dit luidde het begin in van Turkije.

De devote moslims in Turkije

zagen in dat ze het politieke systeem konden veranderen door te stemmen.

Ze realiseerden zich dat democratie iets is dat met de islam te verzoenen valt,

en verzoenbaar met hun waarden,

en ze zijn steeds voorstander geweest van democratie.

Dat is een ervaring

die andere moslimnaties in het Midden-Oosten nog niet hadden,

tot nu toe.

Ten tweede, in de laatste twee decennia

dankzij de globalisering, dankzij de markteconomie,

dankzij de opgang van de middenklasse,

zien we in Turkije,

hetgeen ik omschrijf als de wedergeboorte van het islamitisch modernisme.

Je hebt nu vrome moslims uit de meer stedelijke middenklasse

die opnieuw naar hun traditie kijken

en inzien dat er enkele problemen zijn met die traditie.

Ze begrijpen dat ze veranderd moeten worden, in vraag gesteld

en hervormd moeten worden. Opnieuw kijken ze naar Europa

en zien ze een voorbeeld dat ze kunnen volgen.

Ze zien in elk geval een voorbeeld waar ze wat inspiratie uit kunnen halen.

Dat is ook de reden waarom de EU-procedure,

de inzet van Turkije om toe te treden tot de EU,

in Turkije de steun heeft gekregen

van vrome islamieten,

ondanks dat sommige seculiere naties er tegen waren.

De procedure werd nu een beetje uitgehold

door het feit dat niet alle Europeanen even gastvrij zijn --

maar dat is een andere discussie.

Het pro-Europese klimaat in Turkije in het laatste decennium

is bijna een islamitische aangelegenheid geworden,

met de steun van islamitische liberalen

en natuurlijk ook van de seculiere liberalen.

Vandaar dat

Turkije er in slaagde om een redelijk succesverhaal te creëren

waarin de islam en de meest godsdienstige afspraken in de islam

deel zijn gaan uitmaken van het democratische spel,

en zelfs bijdraagt tot de democratische en economische

vooruitgang van het land.

Dit is momenteel een inspirerend voorbeeld geworden

voor sommige islamitische bewegingen

of voor sommige landen in de Arabische wereld.

Jullie hebben zeker de Arabische Lente gezien

die in Tunis en in Egypte van start is gegaan.

De Arabische menigten

zijn gewoonweg in opstand gekomen tegen hun dictators.

Ze eisten democratie; ze eisten vrijheid.

Ze bleken ook geen islamitisch spookbeeld op te roepen

dat dictators steeds gebruikten

om hun regime te rechtvaardigen.

Ze zeiden: "wij willen vrijheid, we willen democratie.

Wij zijn moslimgelovigen,

maar we willen leven als een vrij volk in een vrije samenleving."

Natuurlijk is er nog een lange weg te gaan.

Democratie bereik je niet van de ene dag op de andere;

het is een proces.

Maar dit is een veelbelovend tijdperk

in de moslimwereld.

Ik ben ervan overtuigd dat het islamitisch modernisme

dat van start ging in de 19e eeuw,

maar in de 20e eeuw te maken had met een terugval

omwille van de politieke problemen in de moslimwereld,

een wedergeboorte aan het meemaken is.

Ik denk dat de boodschap die je hieruit moet meenemen

is dat de islam,

ondanks het scepticisme in het westen,

het potentieel in zich draagt

om zich een eigen weg te banen naar democratie en het liberalisme,

een eigen weg te banen naar de vrijheid.

Het zou hen toegelaten moeten worden om daaraan te werken.

Heel erg bedankt.

(Applaus)