Hãy đánh giá điều ta trân quý: nhân quyền | Anne-Marie Brook | TEDxWellington

Anne-Marie từng là một nhà kinh tế của OECD, với niềm đam mê giúp mang lại sự thay đổi có hệ thống. Cô tin rằng có được thước đo tốt để theo dõi tình trạng nhân quyền ở các nước là điều kiện tiên quyết để cùng hành động vì một thế giới tốt đẹp hơn. Cô là người đồng sáng lập và lãnh đạo phát triển cho Sáng kiến Đo lường Nhân quyền (HRMI), có trụ sở tại Motu Research, một viện nghiên cứu phi lợi nhuận tại Wellington. Anne-Marie là thành viên Edmund Hillary, cô có bằng Tâm lý học và Kinh tế tại Đại học Otago và bằng thạc sĩ về Các vấn đề Cộng đồng tại Đại học Princeton.

Bài nói diễn ra tại sự kiện TEDx sử dụng format của hội nghị TED nhưng được tổ chức độc lập bởi một cộng đồng địa phương. Tìm hiểu thêm tại: https://www.ted.com/tedx

Bạn hiểu được tầm quan trọng
của ánh sáng và sự thật, đúng chứ?

Hãy tưởng tượng
một thế giới không có chúng.

Tôi ở đây, hôm nay, để nói về việc
ta cần chúng nhiều như thế nào.

Tôi sẽ kể một câu chuyện có thật

về những gì đang diễn ra

khi có quá nhiều phần thế giới
vận hành trong bóng tối.

Vào một ngày tháng Mười ấm áp
năm 2018,

một nhà báo người Ả Rập Saudi
tên Jamal Kashoggi

vào Lãnh sự quán Saudi
tại Istanbul,

nhận các giấy tờ cần thiết

để kết hôn với vợ sắp cưới
người Thổ Nhĩ Kỳ.

Cô ấy đã chờ anh ta
hàng giờ bên ngoài.

Và không bao giờ
nhìn thấy anh nữa.

Có thể bạn đã từng nghe
câu chuyện này,

bởi nó đã từng là tin giật gân
trên thế giới.

Qua một số cuộc điều tra,
ta biết rằng

các đặc vụ chính phủ Saudi
đã vào lãnh sự quán,

và giết chết Kashoggi

rồi chặt xác anh ấy.

Hãy để tôi giải thích
những gì vừa nói.

Những đặc vụ chính phủ đã giết
một nhà báo để bịt miệng.

Những chuyện thế này gây sốc
nhưng lại rất thường gặp.

Nhưng tôi tin
nếu chính phủ Saudi biết trước

việc này sẽ tạo nên
kinh động khắp thế giới,

và kéo dài hàng tuần,

họ sẽ không làm, đúng chứ?

Họ muốn che giấu tội lỗi của mình,

thay vì đưa nó ra ánh sáng
cho mọi người cùng biết.

Và nó dấy lên một số câu hỏi.

Chuyện gì xảy ra nếu ta công khai

những điều bất công
và sai trái trên thế giới?

Và giả như điều đó
thúc đẩy chính phủ khắp nơi

đối xử với mọi người
bằng sự tôn trọng,

lắng nghe ý kiến
của các nhà phê bình

thay vì buộc họ im lặng?

Đây chính là thế giới
mà tôi đang cố tạo ra.

Tôi muốn các bạn
hãy dành một chút thời gian

- nhắm mắt lại -

và tự hỏi:

đâu là điều mà bạn
và gia đình bạn cần

để sống với nhân phẩm
và phát triển tiềm năng

như một con người?

Có thể bạn sẽ nghĩ ngay đến
đồ ăn ngon hay có một ngôi nhà,

được chăm sóc sức khỏe
hoặc được học tập,

có một công việc tốt hay
được bảo đảm an ninh xã hội,

hay có thể bạn sẽ nghĩ đến
tự do là chính mình,

nói lên ý kiến của bản thân
mà không sợ bị bắt giữ,

tra tấn, ngồi tù hay còn tệ hơn.

Đấy không phải là
những điều xa xỉ.

Đó chính là quyền con người.

Chúng đã được định rõ và ghi nhận
trong Luật quốc tế Nhân Quyền.

Các quốc gia đều cam kết
thực hiện chúng.

Nhưng đến giờ,
không có ai rà soát

liệu mỗi quốc gia
đang làm việc thế nào

để chắc rằng mỗi công dân
đều được hưởng nhân quyền.

Tôi biết bởi tôi cũng bất ngờ
khi biết điều này.

Tôi đã từng là nhà kinh tế
suốt 20 năm.

Giữa những năm 2000,
tôi làm việc cho OECD tại Paris,

để cho các chính phủ
lời khuyên về chính sách kinh tế.

Tôi cực kì thích công việc đó.

Nó khiến tôi thích thú
khi nhìn mỗi quốc gia

qua góc nhìn của một nhà kinh tế

và tìm cách đưa ra lời khuyên.

Nhưng có một vấn đề.

Mỗi quốc gia, đều có
những vi phạm nhân quyền riêng.

Tôi đã đọc về việc ngược đãi
người Kurd ở Thổ Nhĩ Kỳ

và người Roman ở Slovakia,

và tôi luôn cố tìm cách

đưa những gì liên quan đến
nhân quyền vào các báo cáo của mình.

Đó là những gì
tôi có thể làm khi đó,

bởi khi những nhà kinh tế
cho lời khuyên,

đều phải dựa trên
những bằng chứng thực nghiệm,

và tôi nhận thấy không có bất cứ
một cơ sở dữ liệu toàn diện nào

theo dõi tình trạng nhân quyền
của mỗi quốc gia.

Đây chính là vấn đề.

Và đã là vấn đề.

Khi đánh giá về tình hình thế giới,

bạn sẽ có xu hướng dựa vào
những dữ liệu đã được thu thập:

thu nhập đầu người,
dòng chảy thương mại và đầu tư,

khí thải carbon ...

Thật khó cho bất kì chính phủ nào

bàn về nhân quyền
trong các chương trình quốc gia,

nếu không có đủ dữ liệu
cần thiết.

Kể từ đó, tôi không ngừng nghĩ về
việc thiếu hụt dữ liệu này.

Vài năm sau,
khi chuyển về lại New Zealand,

tôi nhớ lúc ở nhà với con trai
khi nó còn nhỏ,

sau khi cho nó ngủ trưa,

tôi chạy thẳng đến máy tính,

tìm xem ai là người
đo lường nhân quyền.

Tôi đã liên hệ với những chuyên gia
trên thế giới và đặt câu hỏi cho họ.

Tại sao nhân quyền không được
kiểm soát một cách có hệ thống?

Liệu điều đó có thể thực hiện?

Rất nhiều email tôi gửi đi
không nhận được hồi âm.

Nhưng nhiều trong số đó
có phản hồi.

Vài người nói với tôi rằng

việc nhân quyền được
kiểm soát một cách có hệ thống

là một ý tưởng hay
nhưng đầy tham vọng.

Chỉ có một vài người
nói rằng

đó là điều không thể,
thậm chí là nực cười.

Nhưng tôi nào có bận tâm.

Triết lý sống của tôi
là đi theo nguồn năng lượng.

Và khi theo nguồn năng lượng đó,

tôi đã đồng hành
cùng hai học giả nhân quyền tài giỏi

những người cùng chí hướng,

là Susan Randolph và Chad Clay,

chúng tôi cùng nhau thành lập
Sáng kiến Đo lường Nhân quyền,

hay gọi tắt là
HRMI ( đọc là 'hermi').

Dù lúc đầu HRMI
chỉ có ngân sách là 1 đô,

chúng tôi không ngừng hợp tác

với các chuyên gia nhân quyền
trên thế giới

để có được những dữ liệu

phản ánh chân thật vấn đề này
ở nhiều quốc gia.

Mục đích của chúng tôi là
để mọi người thấy rõ hơn

không chỉ vụ của Khashoggi,

mà còn đưa chúng lên mặt báo.

Chúng tôi đang thắp lên
nhiều tia sáng trên thế giới.

Tôi cảm thấy
công việc mình đang làm

vừa nặng trách nhiệm
vừa nhỏ bé,

bởi tôi biết nhiều quốc gia
trên thế giới,

mỗi ngày,
những người bảo vệ nhân quyền

đang đánh cược tính mạng,

để công khai những bất công
mà họ chứng kiến.

Vì thế, tôi rất vui khi biết HRMI
đang lan tỏa tiếng nói

của những con người vĩ đại này

để những gì họ làm
mang lại nhiều tác động hơn.

Và tôi rất vui khi tầm nhìn chung
mà HRMI đang có

không chỉ còn là tầm nhìn;
mà là nỗ lực chung.

Chúng tôi có hàng trăm chuyên gia
nhân quyền trên thế giới,

đóng góp, trên cơ sở tình nguyện,
thời gian và kiến thức

để phơi bày sự thật
và lấp đầy những lỗ hổng dữ liệu,

và kêu gọi sự quan tâm
tới những vấn đề quan trọng.

Vậy chúng tôi đã đo lường việc thực hiện
nhân quyền của các quốc gia thế nào?

Hiện tại, chúng tôi có
hai phương pháp chính.

Đầu tiên, bất cứ khi nào có thể,

chúng tôi đều sử dụng
những thống kê công khai sẵn có.

Đối với quyền về Chất lượng Cuộc sống,

những thứ như quyền lương thực,
giáo dục, sức khỏe, chỗ ở và công việc,

đây quả là những đảm bảo tuyệt vời.

Phần màu xanh da trời của biểu đồ
chỉ ra tổng 169 quốc gia

mà chúng tôi đang theo dõi
việc thực hiện quyền sức khỏe.

Nhiều chỉ số thống kê
bằng nhau mà ta thấy

đang được dùng để theo dõi

các Mục tiêu phát triển
bền vững của Liên Hiệp Quốc.

Điểm khác biệt là: chúng tôi
không chỉ nhìn vào những số liệu thô.

Mà còn chú ý
những thứ quan trọng hơn.

Chúng tôi chuyển đổi chúng
thành các con số

phù hợp
dưới góc độ nhân quyền.

Để làm được điều này,
chúng tôi đã chọn

một cách tiếp cận
từng đoạt giải thưởng

do Susan - đồng sáng lập HRMI
và đồng nghiệp của cô phát triển.

Cách tiếp cận đó đánh giá từng quốc gia
theo tiêu chuẩn khác nhau

dựa vào mức thu nhập
của quốc gia đó.

Thế nên, cả những nước giàu
và nghèo hơn

đều sẽ nhận được số điểm thấp,

nếu không tận dụng được
những nguồn lực sẵn có

hiệu quả như các quốc gia
có cùng mức thu nhập;

chẳng hạn như trong việc
cải thiện tình trạng sức khoẻ.

Cách tiếp cận này
quả là diệu kì,

nó không chỉ tính được việc
liệu các quốc gia có đang thực hiện

các quyền trên đúng
với luật quốc tế

mà còn hợp lý nữa.

Hợp lý là nó đặt
cho các quốc gia có mức thu nhập cao

chuẩn mực cho vấn đề sức khoẻ
cao hơn

những quốc gia nghèo,
đúng chứ?

Thứ hai, chúng tôi đã thu thập
dữ liệu về các quyền dân sự và chính trị.

Những quyền này bao gồm

quyền giết người, tra tấn, cho đến
quyền bầu cử và tự do ngôn luận.

Bạn có thể bất ngờ khi biết
đây là những thứ

mà thống kê thực tế
vẫn chưa rà soát được.

Vì thế, chúng tôi nhờ
những chuyên gia từ Ân xá Quốc tế,

những tổ chức như
Theo dõi Nhân quyền,

và chúng tôi làm cuộc khảo sát
mang tính chuyên nghiệp

để thu thập thông tin này

từ những người đang giám sát
những gì diễn ra trên thế giới.

Chúng tôi rất vui
vì cuộc khảo sát rất hữu ích.

Cho đến nay, chúng tôi đã có
dữ liệu cho 19 quốc gia này,

và con số đó
không ngừng tăng lên mỗi năm.

Quan trọng nhất là
mọi người nói rằng

những con số của chúng tôi
đã phản ánh chính xác thực trạng

của những quốc gia
mà họ am hiểu.

Hãy để tôi giúp các bạn
hiểu hơn về những dữ liệu này

bằng một câu đố.

"Trong số này,
quốc gia nào thực hiện tốt nhất

việc tôn trọng quyền tự do
trong hành quyết ngoài pháp lý?

Jordan, Venezuela, Saudi Arabia,
Mỹ hay Mexico?'

Bây giờ, trong lúc suy nghĩ,

hãy để tôi cho bạn
thêm một vài thông tin.

Đầu tiên, một khái niệm:

Hành quyết ngoài pháp lý là
giết người do đặc vụ chính phủ thực hiện,

giống với vụ của Khashoggi,

nhưng thường thấy
là nổ súng từ phía cảnh sát.

Và tôi sẽ nói những con số này
được lấy từ đâu.

Vào tháng hai và tháng ba
năm nay,

chúng tôi đã gửi
khảo sát

đến những người giám sát
nhân quyền

tại năm quốc gia trên
và những đất nước khác,

hỏi xem họ nghĩ đất nước mình
đang thực thi

việc tôn trọng nhân quyền
như thế nào.

Và chúng tôi sử dụng
một vài kĩ thuật thống kê tinh vi

để có thể đặt
những phản ứng khác nhau

lên cùng một bàn cân.

Được rồi, bạn đã có

câu trả lời trong đầu rồi chứ?

Câu trả lời là Jordan.

Và bạn có thể thấy
số điểm của cả năm quốc gia này.

Các đường thẳng đứng nhỏ
là ước tính chính xác nhất

về điểm số của mỗi quốc gia.

Các quốc gia có dải rộng hơn
nhưng dao động

như của Ả Rập Saudi

thể hiện việc ta không chắc
số điểm chính xác thực sự nằm ở đâu,

có thể vì những người
tham gia khảo sát ở Ả Rập Saudi.

không mấy đồng tình với nhau.

Các dải hẹp hơn,
như của Mexico

giúp ta chắc chắn hơn
về điểm số cho đất nước đó.

Sự chồng chéo của các dải
là rất quan trọng.

Ta có thể tin rằng Jordan
đang làm tốt hơn Venezuela,

vì những dải của họ
không chồng chéo.

Chúng tôi không chắc
thứ hạng tương đối sẽ thế nào

ở các quốc gia tiếp theo.

Đây chỉ là một vài của tất cả
các quốc gia mà chúng tôi có dữ liệu.

Thêm một vài thông tin nữa.

Ngay đây, là những quốc gia
New Zealand, Úc, Hàn Quốc, và Anh.

Không có quốc gia nào
đạt điểm số tuyệt đối cả,

bởi mỗi quốc gia,
ngay cả New Zealand,

cũng cần phải cải thiện.

Vậy thông tin này có ích như thế nào?

HRMI không phải
là một tổ chức vận động,

nên, chúng tôi không chỉ
chính phủ cách làm khác đi.

Nhưng bạn có thể sử dụng dữ liệu
của chúng tôi vào mục đích đó.

Giả sử, đất nước bạn
có số điểm tương đối thấp,

phía cuối bản này

và bạn muốn nó dịch chuyển
theo hướng này.

Bạn có thể làm gì?

Tôi tin là có vô số cách.
Nhưng hãy bàn qua một vài cách nhé.

Bạn có thể khích lệ
đất nước mình tham gia

đào tạo lại lực lượng cảnh sát.

Bạn có thể gặp những nhóm người
thiểu số và yếu đuối

để xin lời khuyên
về việc cải cách bộ máy nhà nước.

Bạn có thể tham khảo
những chính sách và lề luật

từ các nước láng giếng
đã làm tốt hơn

và bạn cũng có thể chọn
làm tốt hơn họ.

Chúng tôi có một bảng điểm
thế này

cho tám quyền dân sự
và chính trị khác nhau,

với từng người, từng quốc gia
và từng quyền lợi,

chúng tôi cũng thu nhập
thông tin

liên quan đến những con số này.

Hãy cùng nói
điều bạn muốn biết là

tại sao Mỹ lại thực hiện
quyền này kém đến vậy.

Bạn có thể biết
một phần lý do là

có quá nhiều vụ cảnh sát
bắn chết người da màu.

Những chuyên gia Mỹ
nói với chúng tôi

rằng những người có nguy cơ
bị giết ngoài pháp lý tại Mỹ

đều là Người Mỹ gốc Phi,

Người Latin,

Người Mỹ bản địa,

và trẻ em bị giam giữ
tại biên giới.

Những thông tin mà tôi chia sẻ
từ các cơ sở dữ liệu

chỉ là một vài
trong số hàng ngàn dữ liệu

mà bạn có thể tìm thấy đâu đó,

và đó là trước lúc
chúng tôi mở rộng

cuộc khảo sát
cho các nước trên thế giới.

Tôi biết chúng là
những vấn đề nặng nề

Bởi thật sự là vậy.

Thế nên, tôi rất vui
khi chia sẻ với các bạn

rằng chúng tôi
cũng có một số tin tốt

từ những dữ liệu của HRMI.

Đây là biểu đồ từ
khu vực Châu Phi.

Mỗi mảng màu cho bạn biết
quyền về Chất lượng Cuộc sống,

tuy vẫn còn thấp,
nhưng đang dần được cải thiện,

với hiệu suất trung bình
trên khắp lục địa châu Phi.

Và những tin tức ấy
còn tốt hơn nữa,

bởi những dữ liệu HRMI thể hiện
xu hướng cải thiện dần

trong việc thực hiện các quyền này
ở tất cả các khu vực trên thế giới.

Đây là câu chuyện tích cực
về nhân quyền.

Tôi yêu nó và nó tiếp thêm
hy vọng cho tôi.

Có một điều mà tôi nhận thấy

từ khi từ một nhà kinh tế
sang đồng sáng lập HRMI,

khi gặp những người bạn cũ
và nói với họ

rằng tôi đang giám sát việc
thực hiện nhân quyền của các quốc gia,

thi thoảng, tôi nhận được
những cái nhìn ngờ vực.

Nhưng khi nói mình đang
cải tiến năng suất kinh tế,

tôi nhận được nhiều
sự đồng tình hơn.

Tôi hiểu tại sao.

Nền kinh tế
được đo lường tốt hơn.

Mọi người đã nghe quen về nó.

Trái lại, nhân quyền lại bị che giấu,
không được định chừng,

và bị lảng tránh
trong một khoảng thời gian dài.

Hãy thay đổi nó.

Giúp mọi người hiểu
về nhân quyền

và mang lại một thay đổi lớn
theo cách mà thế giới hoạt động

là một thách thức
cần sự hợp tác toàn cầu,

và bạn có thế chung tay.

Chúng tôi đã soi đường
cho đất nước bạn rồi đấy?

Nó tiết lộ điều gì
có thể khiến bạn hành động?

Bạn sẽ yêu cầu gì từ
các lãnh đạo của mình?

Các quốc gia khác truyền cảm hứng gì
cho nước bạn

để can đảm
tôn trọng nhân quyền?

Chuyện gì xảy ra nếu
các nhà lãnh đạo thế giới

tập hợp cố vấn của họ
và yêu cầu câu trả lời?

Chuyện gì xảy ra
nếu họ không chỉ nói:

"Làm thế nào để cải thiện
hiệu quả kinh tế!",

mà còn: "Hãy nói cho tôi biết

cách cải thiện
việc thực hiện nhân quyền?"

Con số không lôi cuốn
bằng những câu chuyện.

Chúng không thu phục
được lòng người.

Nhưng mỗi một con số
giúp thế giới thêm ánh sáng

cho ta thấy tương lai
phía trước.

Con số giúp ta nhận ra đâu là thứ
cần thay đổi và thay đối thế nào.

Hãy xây dựng một thế giới
nơi các quốc gia cạnh tranh nhau,

không chỉ trong thể thao
hay về mức độ thịnh vượng,

mà để nhìn xem quốc gia nào

đối đãi tốt nhất với công dân của mình.

Hãy đánh giá
những thứ ta trân quý.

Xin cảm ơn.

(Vỗ tay)