Jonathan Safran Foer: Η ποίηση μπορεί να διδάξει το μυθιστόρημα

Συνέντευξη με τον Αμερικανό συγγραφέα Jonathan Safran Foer, στην οποία εκφράζει τις σκέψεις του σχετικά με τη δύναμη της λογοτεχνίας, εν γένει, και τη δύναμη της ποίησης ειδικότερα. Ο Foer υποστηρίζει ότι η τέχνη λαμβάνει πάντα ένα προσωπικό σημείο εκκίνησης, με τον καλλιτέχνη να στέκεται αντιμέτωπος με τον κόσμο προσπαθώντας να τον ανασυντάξει.

Στη συνέντευξη, ο Jonathan Safran Foer (γεν. 1977) εκφράζει τις σκέψεις του σχετικά με τα διάφορα μέσα και τις καλλιτεχνικές δραστηριότητες. Αν και νιώθει να γοητεύεται από τον κινηματογράφο, κάθε φορά που βρίσκεται αντιμέτωπος με μια κρίσιμη στιγμή της ζωής ανατρέχει στη λογοτεχνία και ιδίως στην ποίηση. Ωστόσο, όλες οι γνήσιες μορφές τέχνης και πολιτισμού έχουν μια κοινή βάση. Σε αντίθεση με τις περισσότερες κοινωνικές δραστηριότητες, η τέχνη και ο πολιτισμός στέκονται αυθύπαρκτα, χωρίς να εξυπηρετούν άμεσα κάποια λειτουργία. Σύμφωνα με τον Foer, κάθε έργο τέχνης- είτε πρόκειται για έναν ζωγραφικό πίνακα, ένα βιβλίο, μία ταινία ή ένα μουσικό κομμάτι- διαθέτει έναν πολύ υποκειμενικό πυρήνα. Ο Foer εξηγεί γιατί τα μυθιστορήματά του περιστρέφονται συχνά γύρω από το θέμα της οικογένειας. "Πως γίνεται να μην γράψει κανείς για αυτό" δηλώνει, "αφού όλοι μας βρισκόμαστε αντιμέτωποι με αυτό το θέμα, ακόμα και αυτοί που έχουν χάσει την οικογένειά τους ή μεγάλωσαν χωρίς αυτή". Λογικότερο θα ήταν να ρωτούσε κάποιος την J.K. Rowling γιατί γράφει για μάγους.

Η συνέντευξη του Jonathan Safran Foer έγινε από τη Synne Rifbjerg.

Κάμερα: Troels Kahl και Martin Kogi

Παραγωγή: Kamilla Bruus και Synne Rifbjerg, 2012

Copyright: Louisiana Channel, Louisiana Museum of Modern Art.

Γνωρίστε περισσότερους καλλιτέχνες στο http://channel.louisiana.dk

Το Louisiana Channel είναι ένα μη κερδοσκοπικό διαδικτυακό κανάλι που δημιουργήθηκε το 2012 από το Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Louisiana. Κάθε εβδομάδα το Louisiana Channel θα δημοσιεύει βίντεο σχετικά με καλλιτέχνες ή με τη συμμετοχή καλλιτεχνών από τον χώρο των εικαστικών τεχνών, της λογοτεχνίας, της αρχιτεκτονικής, του ντιζάιν κτλ.

Διαβάστε περισσότερα:
http://channel.louisiana.dk/about

Με την υποστήριξη του Nordea-fonden.

Louisiana channel

(Η ποίηση έχει πολλά να διδάξει τα μυθιστορήματα του Jonathan Safran Foer)

Συχνά γίνεται λόγος για τον θάνατο της λογοτεχνίας.

Νομίζω ότι η συζήτηση άρχισε λίγο μετά

την εμφάνιση του πρώτου λογοτεχνικού έργου της ιστορίας

αλλά η συζήτηση λαμβάνει όλο και μεγαλύτερες διαστάσεις

και έχει περαιτέρω τροφοδοτηθεί από τη μείωση του αναγνωστικού κοινού,

από ένα αίσθημα απάθειας,

άγχους ή ακόμα και δυσπιστίας απέναντι στη λογοτεχνία.

Σε αυτά προστίθεται και η τάση προς την οθόνη, όλα πλέον εμφανίζονται

σε μία οθόνη, και τι επιπτώσεις έχει αυτό για τα βιβλία

τα οποία δεν ενισχύονται ιδιαίτερα από την οθόνη.

Δεν είναι ότι δεν μπορούμε να διαβάσουμε μια χαρά ένα βιβλίο στην οθόνη

αλλά δεν μπορούμε να το διαβάσουμε σε μια οθόνη

στην οποία συνυπάρχουν το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο, το ημερολόγιο μας και η δυνατότητα συνομιλίας.

Τα βιβλία δεν μπορούν να ανταγωνιστούν αυτού του είδους τα μέσα.

Οπότε αναρωτιόμαστε αν οι άνθρωποι θα συνεχίσουν να διαβάζουν βιβλία.

Θεωρώ ότι ακόμα υπάρχουν και θα συνεχίσουν για πάντα να υπάρχουν πράγματα

που μόνο η λογοτεχνία μπορεί να κάνει και να επικοινωνήσει.

Δεν θεωρώ ότι η λογοτεχνία είναι απαραιτήτως καλύτερη,

ό,τι και αν αυτό σημαίνει, από τον κινηματογράφο, τον χορό ή τη μουσική.

Στην πραγματικότητα συχνά ελκύομαι περισσότερο

από τον κινηματογράφο και τον χορό παρά από τη λογοτεχνία

αλλά ξέρω ότι υπάρχουν στιγμές στη ζωή μου

που νιώθω ανάγκη για τη λογοτεχνία και μόνο για τη λογοτεχνία.

Για παράδειγμα, η μητέρα του πιο παλιού μου φίλου

πέθανε πριν από μια εβδομάδα περίπου.

Είχα πάει να την επισκεφθώ στην Ουάσινγκτον, μένω στη Νέα Υόρκη,

και είχα αρκετό άγχος για το τι θα πω και για το πως θα καλύψω

ορισμένες πολύ αμήχανες ή ακόμα και οδυνηρές σιωπές.

Οπότε πήρα μαζί μου ποιήματα, περίπου 20 ποιήματα.

Και της τα διάβασα και μιλήσαμε για αυτά.

Και εκείνη τη στιγμή όταν μαζί,

περισσότερο εκείνη βεβαίως, αλλά μαζί, βρισκόμασταν αντιμέτωποι

με αυτήν, την μεγαλύτερη στιγμή της ζωής που είναι ο θάνατος

βρήκαμε στήριγμα στην ποίηση.

Και πιστεύω ότι τα ποιήματα, οι ιστορίες και τα μυθιστορήματα αποδεικνύονται πολύ χρήσιμα

ακριβώς όταν χρειαζόμαστε περισσότερο τα λόγια στις πιο τρομερές,

επιτακτικές ή υπαρξιακές στιγμές της ζωής.

Χρειαζόμαστε πολλές ώρες ή πολλές ημέρες για να διαβάσουμε ένα μυθιστόρημα.

Ακόμα και για ένα διήγημα χρειαζόμαστε μισή ώρα.

Και, στη συγκεκριμένη περίπτωση, δεν ήξερα πόση ενέργεια θα είχε

οπότε ήθελα κάτι μικρό.

Αλλά ακόμα και έτσι, η αλήθεια είναι

ότι η ποίηση είναι η πιο συμπυκνωμένη μορφή λογοτεχνίας

και σε ορισμένες περιπτώσεις αποτελεί την πιο αγνή μορφή της.

Δεν θεωρώ τα μυθιστορήματα κατώτερα από την ποίηση

αλλά πιστεύω ότι η ποίηση έχει πολλά να διδάξει το μυθιστόρημα

όσον αφορά τις δυνατότητες, την αμεσότητα,

το πόσο πυκνός,

συνειρμικός και αντηχητικός μπορεί να είναι ο λόγος.

Έχω την εντύπωση ότι μερικές φορές τα μυθιστορήματα κάνουν το λάθος

να μοιάζουν υπερβολικά με την περιγραφή τους.

Για παράδειγμα, ρωτάει κάποιος "Για τι μιλάει αυτό το βιβλίο;"

Το όνειρό μου είναι να γράψω ένα μυθιστόρημα για το οποίο κάποιος θα απαντούσε:

"Θα μπορούσα να σου πω αλλά έτσι θα έχανες πραγματικά την ουσία

πρέπει να το διαβάσεις."

Για μένα αυτό είναι το καλό μυθιστόρημα.

Ένα μυθιστόρημα που είναι η περίληψη του εαυτού του

ή απλώς μια πιο εκτεταμένη έκδοση της περίληψης του,

μοιάζει πολύ με την τηλεόραση.

Θεωρώ ότι υπάρχει ακόμα περιθώριο για το μυθιστόρημα να μιμηθεί την ποίηση

όσον αφορά το άφατο, το μυστηριώδες

ή το άπιαστο, αλλά σε μια πολύ μεγαλύτερη κλίμακα.

Όλη μου τη ζωή ελκυόμουν περισσότερο από τις εικαστικές τέχνες παρά από τη λογοτεχνία.

Και ακόμα και σήμερα, όταν νιώθω

ότι δεν θυμάμαι γιατί ήθελα να γίνω συγγραφέας,

δεν ανατρέχω σε βιβλία αλλά στη ζωγραφική ή τη γλυπτική.

Κατά τη γνώμη μου, η διάκριση έχει γίνει υπερβολικά αυστηρή

η διαφορά μεταξύ του μουσικού, του συγγραφέα, του εικαστικού, του χορευτή.

Τους έχουμε κατηγοριοποιήσει, διαχωρίσει

έτσι ώστε να υπάρχει ελάχιστη επικάλυψη.

Στην ουσία όμως όλοι τους είναι άνθρωποι που επιθυμούν να δημιουργήσουν πράγματα

που, κάποιος θα έλεγε, δεν έχουν καμία χρησιμότητα.

Ξέρετε, όλα στη ζωή έχουν κάποια χρησιμότητα.

Αυτός που έφτιαξε την κάμερα με την οποία τραβάμε αυτό το βίντεο

την έφτιαξε ώστε να μπορεί να μπορεί να κάνει ακριβώς αυτό.

Και η τηλεόραση ή ο υπολογιστής από όπου βλέπουμε το βίντεο

δημιουργήθηκαν λαμβάνοντας υπόψη ορισμένες λειτουργίες.

Μια γέφυρα φτιάχνεται ώστε οι άνθρωποι να περνούν από τη μία όχθη στην άλλη.

Αλλά τα μυθιστορήματα, οι πίνακες, τα τραγούδια...

Μπορεί να έχουν αντίκτυπο,

μπορεί να έχουν πολιτικό περιεχόμενο, να ψυχαγωγούν

να αποτελούν αντικείμενο εμπορίου

αλλά στην πραγματικότητα δεν έχουν δημιουργηθεί για κανέναν από τους παραπάνω σκοπούς.

Σκοπός της ύπαρξής τους είναι η ύπαρξή τους καθ'εαυτή.

Και θεωρώ ότι οποιοσδήποτε δημιουργεί κάτι απλώς για να δημιουργήσει,

είτε προσπαθεί να το δημοσιεύσει

είτε παίζει με κλαράκια στο χώμα

απλώς και μόνο επειδή του αρέσει,

είναι καλλιτέχνης.

Επειδή ζούμε σε έναν κόσμο στον οποίο πρέπει να έχεις μια δουλειά

και θεωρείται ότι πρέπει να εξελίσσεσαι μέσα από τη δουλειά σου

και επειδή θέλουμε να μπορούμε να απαντήσουμε όταν μας ρωτούν

"Με τι ασχολείσαι;"

Για παράδειγμα, γνωρίζεις κάποιον σε ένα πάρτι και

σε ρωτά "Με τι ασχολείσαι;"

Είναι άβολο να μην έχεις κάτι να απαντήσεις.

Η αλήθεια όμως είναι ότι οι διάφορες μορφές τέχνης

έχουν πολλές περισσότερες ομοιότητες παρά διαφορές.

Όταν δεν γράφω βιβλία

δεν είμαι παρά κάποιος που κυκλοφορεί στον κόσμο

και παρατηρεί όμορφα πράγματα προσπαθώντας να τα συγκρατήσει στη μνήμη αν και συχνά δεν τα καταφέρνει,

ακούει αστεία προσπαθώντας να τα συγκρατήσει αν και συχνά δεν τα καταφέρνει,

και έχει ιδέες που στη συνέχεια εξαφανίζονται.

Αλλά όταν γράφω, μπορώ να τα αποθηκεύω όλα αυτά

έτσι ώστε να χρησιμοποιήσω, να τα αναδιατάξω.

Τίποτα δεν προέρχεται από το τίποτα.

Υπάρχει η εντύπωση ότι τα βιβλία, η τέχνη

ή η καλλιτεχνική δημιουργία είναι μια πολύ ρομαντικότερη διαδικασία από ότι είναι στην πραγματικότητα,

λες και σε χτυπά η έμπνευση και ξαφνικά εμφανίζεται κάτι

αλλά δεν είναι έτσι, η εμπειρία μου έχει δείξει κάτι εντελώς διαφορετικό.

Έχει περισσότερο να κάνει με το να είσαι προσεκτικός στα ερεθίσματα που δέχεσαι

και με το να αρχίσεις να μαθαίνεις τι σου αρέσει και τι βρίσκεις χρήσιμο

και μετά να συλλέγεις αυτά τα πράγματα αντί για το ο,τιδήποτε

και αφού τα συλλέξεις να δεις

πως θα μπορούσες να τα αναδιατάξεις με τον καλύτερο τρόπο για σένα.

Δεν υπάρχει καμιά αντικειμενικότητα σε αυτή τη διαδικασία.

Δεν σημαίνει ότι θα αρέσει απαραιτήτως σε κάποιον άλλο

αλλά είναι σαν να δημιουργείς ένα κολάζ

χρησιμοποιώντας όλον τον κόσμο σαν να ήταν ένα ντουλάπι γεμάτο πράγματα που πρέπει να τακτοποιήσεις.

Βεβαίως στην τέχνη τα σημαντικότερα πράγματα

συμβαίνουν σε σε υποσυνείδητο επίπεδο.

Όταν αρχίζω να γράφω δεν σκέφτομαι έτσι.

Στην πραγματικότητα, και δεν το λέω ως αστείο ή ως αυτοσαρκασμό,

δεν σκέφτομαι και πολλά πράγματα.

Απλώς είμαι πολύ ανοικτός, τι είναι αυτό που θέλω να κάνω

τι είναι αυτό που βρίσκω ενδιαφέρον αυτή τη στιγμή; τι μου εξάπτει την περιέργεια;

Ποτέ όμως δεν σκέφτομαι ποια θα ήταν η δυνητική χρησιμότητά του.

Όπως προείπα, στην τέχνη υπάρχει μία ποιότητα

η οποία είναι άχρηστη με τον πιο απόλυτο τρόπο.

Και το εννοώ σαν τη μεγαλύτερη φιλοφρόνηση που θα μπορούσα να κάνω.

Ακόμα και αν άρχιζα να σκέφτομαι τι θα μπορούσα να πετύχω

για μένα σε ψυχολογικό επίπεδο ή να αναζητήσω ένα νόημα ή την κάθαρση

θα ήταν σαν να προσπαθούσα απλώς να βρω ένα άλλο είδος χρησιμότητας,

με τον ίδιο σχεδόν τρόπο που

χρησιμότητα είναι να φτιάχνεις κάτι για να το πουλήσεις για χρήματα.

Δεν εννοώ ότι οι δύο αυτές περιπτώσεις

δεν μπορούν να συμβάλουν θετικά στη ζωή κάποιου

απλώς δεν θεωρώ ότι συμβάλουν στη δημιουργία ενός καλού έργου τέχνης.

Δεν αποτελούν καλό σημείο εκκίνησης.

Ο Don DeLillo είχε πει κάποτε:

"Κανείς δεν γράφει το πρώτο του βιβλίο. Είναι κάτι που απλώς συμβαίνει."

Κάποια στιγμή κοιτάζεις τον εκτυπωτή

και βλέπεις τις σελίδες να βγαίνουν.

Και σκέφτεσαι: "Θεέ μου, εγώ το το έκανα αυτό;"

Το πιστεύω αυτό.

Μπορεί να είναι λίγο διαφορετικά αν αρχίσεις σε μεγαλύτερη ηλικία

και έχεις μια ιδέα που κυοφορείς για πολύ καιρό.

Αλλά οι περισσότεροι άνθρωποι όταν γράφουν το πρώτο τους βιβλίο,

σε κάποια φάση, αντιλαμβάνονται ότι ότι κρατούν ένα βιβλίο στα χέρια τους.

Το δεύτερο βιβλίο είναι διαφορετικό γιατί τότε

πρέπει να ανταποκριθείς σε κάτι

έχεις να αντιμετωπίσεις τις προσδοκίες σου.

Και αν το πρώτο σου βιβλίο έχει εκδοθεί, τότε πρέπει να ανταποκριθείς και στις προσδοκίες του κόσμου.

Οπότε, το δεύτερο βιβλίο είναι λίγο δυσκολότερο από το πρώτο.

Εγώ είχα αρχίσει το δεύτερο βιβλίο πριν εκδοθεί το πρώτο.

Οπότε κατά κάποιον τρόπο μπόρεσα να ξεφύγω από μερικές παγίδες.

Ωστόσο, μετά τη συγγραφή δύο μυθιστορημάτων

έγραψα ένα μη λογοτεχνικό βιβλίο για την κατανάλωση κρέατος,

την εκτροφή ζώων.

Η απόφασή μου να κινηθώ προς μια διαφορετική κατεύθυνση δεν ήταν σύμπωση

καθώς άρχιζα να νιώθω το βάρος της δυναμικής.

Δεν ήθελα να προχωρήσω σε ένα τρίτο βήμα απλώς επειδή είχα κάνει δύο προηγούμενα.

Δεν ήθελα να πάρω μια απόφαση για το αύριο

εξαιτίας όσων είχα κάνει χθες.

Οπότε, ίσως υπερβολικά, αντιστάθηκα

και αποφάσισα να υποχωρήσω και να επιχειρήσω κάτι άλλο.

Θεωρώ ότι υπάρχουν πολλοί τρόποι να μιλήσουμε για επιλογές στην τέχνη.

Και είναι λάθος να πιστεύουμε ότι

ο τρόπος με τον οποίο μιλούμε για αυτές αναδρομικά ως κριτικοί,

ακόμα και αν είναι πολύ χρήσιμος και ενδιαφέρον,

δεν ταυτίζεται με τη γλώσσα της δημιουργίας.

Κάποιος, δεν θυμάμαι ποιος, είχε πει κάποτε

-νομίζω ήταν ο Oscar Wilde αλλά δεν θυμάμαι-

είχε πει: "Υπάρχουν δύο ειδών πράγματα στον κόσμο,

αυτά που μας γοητεύουν και αυτά που δεν μας γοητεύουν."

Κάτι μπορεί να είναι γοητευτικό με τον πιο απλό τρόπο

και για κάποιον λόγο να μας λέει κάτι,

να μας αρέσει, να είναι για μας.

Αν κάτι δεν είναι γοητευτικό, μας φαίνεται πεζό. Δεν σημαίνει ότι το μισούμε

απλώς δεν ασκεί μεγάλη επίδραση πάνω μας.

Φυσικά ο κάθε άνθρωπος έχει τη δική του αντίληψη σχετικά με το τι είναι γοητευτικό.

Και κατά κάποιον τρόπο

το γράψιμο συνοψίζεται στο να απαντούμε ξανά και ξανά σε αυτήν την ερώτηση

πρόκειται για κάτι που μας γοητεύει ή όχι;

Κάτι γοητευτικό ενδέχεται να είναι και πολύ επώδυνο.

Δεν σημαίνει ότι πρέπει να είναι χαρούμενο και όμορφο.

Μπορεί να είναι πολύ άσχημο, μπορεί να είναι αστείο,

μπορεί να είναι σοβαρό, τραγικό ή κωμικό.

Τελικά, γοητευτικό είναι, κατά κάποιον τρόπο,

αυτό που εμείς θεωρούμε αυθεντικό και εξαιρετικό.

Για παράδειγμα, συχνά ο κόσμος με ρωτά γιατί ασχολούμαι τόσο συχνά με το θέμα της οικογένειας.

Η ερώτηση μου φαίνεται πολύ περίεργη.

Δεν ξέρω καν πως να απαντήσω

γιατί η απάντηση μου φαίνεται τόσο προφανής.

Κανείς δεν ρωτά την J.K Rowling γιατί γράφει συνέχεια για μάγους.

Για μένα αυτό είναι περίεργο.

Η επιλογή της είναι περίεργη και θα έχρηζε κάποιας εξήγησης

γιατί κανείς δεν έχει γνωρίσει μάγους, κανείς δεν έχει επαφή με μάγους,

κανείς δεν χάνει τον ύπνο του γιατί σκέφτεται τη σχέση του με τους μάγους.

Όλοι όμως έχουν οικογένεια.

Ακόμα και οι άνθρωποι των οποίων οι οικογένειες είναι απούσες.

Αυτοί μάλιστα ίσως περισσότερο από όλους.

Αυτά είναι τα βασικά θέματα της ζωής

και έχουν αποτελέσει τα βασικά θέματα της λογοτεχνίας από τη Γέννεση.

Υποθέτω, λοιπόν, ότι θα συνεχίσω να γράφω για την οικογένεια.

Η οικογένεια είναι ένα θέμα ιδιαίτερα σημαντικό για μένα

μπορεί να πάρει τη μορφή της σχέσης μεταξύ πατέρα και γαμπρού

ή μπορεί να πάρει τη μορφή κωμωδίας για τη σχέση ενός παντρεμένου ζευγαριού

αυτό δεν το ξέρω.

(Louisiana Channel)

(Με την υποστήριξη του Nordea Fonden)

(louisiana.dk-channel)