Moreel gedrag bij dieren

Empathie, samenwerking, fairness en wederkerigheid -- geven om het welzijn van anderen lijkt een heel menselijke eigenschap. Maar Frans de Waal toont enkele verrassende video's van gedragstesten met primaten en andere zoogdieren, die aantonen hoeveel van deze morele eigenschappen we allemaal delen.

Ik ben geboren in Den Bosch,

waarnaar de schilder Hieronymus Bosch zichzelf noemde.

Ik heb altijd erg van deze schilder gehouden,

die in de 15de eeuw leefde en werkte.

In relatie tot moraliteit

is interessant dat destijds de invloed van religie afnam.

Hij vroeg zich af, denk ik,

wat er maatschappelijk zou gebeuren

als er geen religie was, of minder religie.

Hij schilderde "De tuin der lusten",

door sommigen geïnterpreteerd als

als zijnde de mensheid voor de Zondeval

of de mensheid zonder de Zondeval.

Het zet je aan het denken.

Als we nooit van de vrucht van kennis hadden gegeten, zogezegd,

wat voor moraliteit zouden we dan hebben?

Veel later, als student,

ging ik naar een heel andere tuin,

een dierentuin in Arnhem

waar we chimpansees houden.

Dit ben ik op jonge leeftijd met een baby-chimpansee.

(Gelach)

Ik ontdekte daar

dat chimpansees erg machtsbelust zijn, en schreef daar een boek over.

Destijds lag de nadruk bij veel dierenonderzoek

op agressie en concurrentie.

Ik beschreef het dierenrijk

-- inclusief de mensheid --

als diep van binnen rivaliserend

en agressief.

We denken enkel aan ons eigen gewin.

Dit is de lancering van mijn boek.

Ik weet niet hoe grondig ze het lazen,

maar ze leken duidelijk geïnteresseerd.

Tijdens het proces

van het onderzoek naar macht en dominantie

en agressie enzovoort,

ontdekte ik dat chimpansees het goedmaken na een gevecht.

Hier zie je twee mannetjes die hebben gevochten.

Ze eindigden in een boom, en eentje steekt zijn hand uit.

Een seconde later gingen ze naar elkaar toe

en ze kusten en omarmden elkaar.

Nu is dat erg interessant

want destijds ging alles over concurrentie en agressie,

dus het was volstrekt onlogisch.

Belangrijk is of je wint of verliest.

Waarom zou je het goedmaken na een gevecht?

Dat is totaal onlogisch.

Dit is hoe bonobo's het doen. Bonobo's doen alles met seks.

Dus ze verzoenen zich ook met seks.

Maar het principe is exact hetzelfde.

Het principe is dat je

een waardevolle relatie hebt,

die beschadigd is door conflict,

dus je moet er iets aan doen.

Mijn hele beeld van het dierenrijk --

met de mens inbegrepen --

begon toen te veranderen.

We hebben dit beeld

in politicologie, economie, de menswetenschappen,

filosofie ook,

dat de mens een wolf is voor zijn medemens.

Diep van binnen zijn we gemeen.

Ik denk dat het beeld unfair is voor de wolf.

De wolf is tenslotte

een zeer coöperatief dier.

Daarom hebben zovelen van jullie thuis een hond,

die deze eigenschappen ook heeft.

Het is ook heel unfair voor de mensheid,

want de mensheid is eigenlijk veel coöperatiever en empathischer

dan haar reputatie.

Dus ik raakte geïnteresseerd in deze thema's

en in onderzoek bij andere dieren.

Dit zijn de zuilen van moraliteit.

Als je iemand vraagt: "Waarop is moraliteit gebaseerd?", komen altijd

deze twee factoren naar voren.

Eén is wederkerigheid,

met daaraan gekoppeld een notie van rechtvaardigheid.

De andere is empathie en compassie.

Menselijke moraliteit is meer dan dit,

maar als je deze twee pijlers weghaalt,

blijft er denk ik niet veel over.

Ze zijn dus absoluut essentieel.

Ik zal een paar voorbeelden geven.

Dit is een heel oude video van het Yerkes Primate Center,

waar ze chimpansees leren samenwerken.

Reeds zo'n honderd jaar geleden

experimenteerden we met samenwerking.

We hebben hier twee jonge chimpansees met een kist.

Die kist is te zwaar voor één chimpansee.

Uiteraard ligt er voedsel op de kist.

Anders zouden ze niet zo hard trekken.

Ze halen de kist binnen.

Je kan zien dat ze gesynchroniseerd zijn.

Je ziet dat ze samenwerken, gelijktijdig trekken.

Dat is al een grote voorsprong op veel andere dieren

die dit niet zouden klaarspelen.

Nu krijg je een interessanter plaatje,

want nu heeft één van de chimps te eten gehad.

Dus eentje is niet echt

geïnteresseerd meer in de taak.

(Gelach)

(Gelach)

(Gelach)

Kijk nu wat er op het eind gebeurt.

(Gelach)

Hij neemt zo'n beetje alles.

(Gelach)

Er zijn twee interessante punten hierbij.

Eén is dat de rechterchimp

volledig begrijpt dat hij de partner nodig heeft.

Hij begrijpt de noodzaak van samenwerking.

Het tweede is dat de partner bereid is te werken,

ook al heeft hij geen honger.

Waarom? Waarschijnlijk heeft het te maken met wederkerigheid.

Er is veel bewijs bij primaten en andere dieren

dat ze wederdiensten leveren.

Hij kan dus een wederdienst

verwachten in de toekomst.

Zo werkt dit dus allemaal.

We doen hetzelfde met olifanten.

Met olifanten werken is erg gevaarlijk.

Een ander probleem bij olifanten

is dat je geen apparaat kan maken

dat te zwaar is voor één olifant.

Je kan het waarschijnlijk maken

maar dat zou een erg lomp apparaat zijn.

Dus wat we hier deden --

we doen dit onderzoek in Thailand met Josh Plotnik --

we hebben een apparaat met daaromheen een enkel touw.

Als je aan deze kant van het touw trekt,

verdwijnt het aan de andere kant.

Dus twee olifanten moeten tegelijkertijd aan het touw trekken.

Anders gebeurt er niets

en het touw is weg.

Op het eerste filmpje zie je

twee olifanten die samen losgelaten zijn,

bij het apparaat arriveren.

Het apparaat staat links, met voedsel erop.

Ze komen samen, ze arriveren samen,

pakken samen het touw op, en trekken samen.

Het is vrij eenvoudig voor hen.

Daar zijn ze.

En zo halen ze het binnen.

Maar nu maken we het wat moeilijker.

Want het hele doel van dit experiment

is om te zien hoe goed ze samenwerking begrijpen.

Begrijpen ze het zo goed als de chimps, bijvoorbeeld?

Dus in de volgende stap

laten we één olifant eerder los,

en die olifant moet slim genoeg zijn

om daar te blijven wachten en niet te trekken --

want als hij trekt, verdwijnt het touw en is de test voorbij.

Deze olifant doet iets illegaals

dat we hem niet leerden.

Maar hij toont dat hij het snapt,

want hij zet zijn dikke poot op het touw,

gaat erop staan en wacht op de ander,

die alle werk voor hem gaat doen.

Wat we noemen: klaplopen.

(Gelach)

Maar het laat de intelligentie zien van de olifanten.

Ze ontwikkelen diverse van die alternatieve technieken

die we niet altijd goedkeuren.

De andere olifant komt nu

en trekt het naar binnen.

Kijk nu naar de ander. Hij vergeet niet te eten, uiteraard.

(Gelach)

Tot zover samenwerking en wederkerigheid.

Nu iets over empathie,

mijn voornaamste onderzoeksthema momenteel.

Empathie heeft twee kenmerken.

Het begrijpende deel: "Het vermogen de gevoelens

van een ander te begrijpen en te delen."

...en het emotionele deel.

Kortom: empathie heeft twee kanalen.

Een is het lichamelijke kanaal.

Als je met een droevige persoon praat,

zul je je een droevige uitdrukking en postuur aanmeten.

Voor je het weet voel je je droevig.

Dat is het lichamelijke kanaal van emotionele empathie,

dat vele dieren hebben.

De gemiddelde hond heeft het ook.

Daarom houden mensen zoogdieren in huis

en niet schildpadden of slangen en dergelijke,

die dit soort empathie niet hebben.

Dan is er een cognitief kanaal:

het vermogen iemands perspectief aan te nemen.

Dat is meer beperkt.

Er zijn weinig dieren -- ik denk dat olifanten en apen dat kunnen --

maar er zijn weinig dieren die dat kunnen.

Synchronisatie,

wat deel is van het empathische mechanisme,

is een heel oude in het dierenrijk.

Bij mensen kunnen we dat bestuderen

met de geeuwreflex.

Mensen gapen als anderen gapen.

Het houdt verband met empathie.

Het activeert dezelfde delen van de hersenen.

We weten tevens dat mensen met een sterke geeuwreflex

zeer empathisch zijn.

Mensen met weinig empathie, zoals autistische kinderen,

hebben geen geeuwreflex.

Dus het is verbonden.

We testen dat in onze chimpansees door ze een geanimeerd hoofd te tonen.

Dat is wat je linksboven ziet:

een geanimeerd hoofd dat gaapt.

Er kijkt een chimpansee naar,

een echte chimpansee die een computerscherm bekijkt

waarop we deze animaties afspelen.

(Gelach)

Dus de geeuwreflex

waarmee jullie waarschijnlijk allemaal bekend zijn --

en misschien zit je nu vrij snel te gapen --

is iets dat we delen met andere dieren.

Het staat in verband met het lichaamskanaal van synchronisatie

dat onder empathie schuilgaat,

en dat universeel is onder zoogdieren.

We bestuderen ook complexere uitdrukkingen. Dit is troost.

Dit is een mannelijke chimp die een gevecht verloren heeft,

en een jonge chimp slaat een arm om hem heen

om hem te kalmeren.

Dat is troost. Het lijkt sterk op menselijke troost.

Troostend gedrag

wordt gedreven door empathie.

Empathie in menselijke kinderen bestudeer je

door een familielid verdriet te laten veinzen,

en dan te kijken wat kinderen doen.

Dus het staat in verband met empathie,

en naar dat soort uitingen kijken we.

We publiceerden recentelijk een experiment waarvan je wellicht gehoord hebt.

Het gaat over altruïsme en chimpansees.

De vraag was of chimpansees geven om

het welzijn van een ander.

Decennia lang was aangenomen

dat alleen mensen dat kunnen,

dat alleen mensen geven om het welzijn van een ander.

We deden een heel simpel experiment.

We doen dat bij chimpansees die in Lawrenceville leven,

in het veldstation van Yerkes.

Dit is hoe ze leven.

We roepen ze in een kamer en doen experimenten met hen.

In dit geval zetten we twee chimps zij aan zij.

Eentje heeft een emmer met tokens die verschillende betekenissen hebben.

Eén soort tokken levert voedsel op voor degene die kiest,

de andere voor hen beiden.

Deze studie deden we met Vicky Horner.

Hier heb je de twee kleuren tokens.

Ze hebben een hele emmer vol.

Ze moeten één van de twee kleuren kiezen.

Je zal zien hoe dat gaat.

Dus als deze chimp egoïstisch kiest,

de rode token in dit geval,

geeft hij die aan ons.

Wij pakken die, leggen ze op een tafel waar twee stukken voedsel liggen,

maar in dit geval krijgt enkel de rechterchimp voedsel.

De linkerchimp loopt weg omdat ze al weet

dat dit geen goede test voor haar is.

Het volgende is de pro-sociale token.

Voor degene die kiest -- dat is het interessante hier --

voor degene die kiest,

maakt het niet uit.

Ze geeft ons een pro-sociale token en beiden krijgen voedsel.

Degene die kiest, wordt dus altijd beloond.

Dus het is om het even.

Ze zou dan ook blindelings moeten kiezen.

Maar we zien

dat ze de pro-sociale token prefereren.

Deze lijn geeft 50% aan, het verwachte gemiddelde.

Vooral als de partner de aandacht op zichzelf vestigt, kiezen ze meer.

Als de partner ze onder druk zet --

dus als hij water gaat spuwen en probeert te intimideren --

gaan de keuzes omlaag.

Alsof ze zeggen:

"Als jij je niet gedraagt, ben ik niet pro-sociaal vandaag."

Dit is wat gebeurt zonder partner,

als er geen partner bij zit.

Dus we zagen dat de chimps wel degelijk geven om

het welzijn van een ander --

vooral als het groepsgenoten zijn.

Het laatste experiment dat ik je wil laten zien,

is onze fairness-studie.

Dit werd een heel beroemd onderzoek.

Nu zijn er vele andere,

want we deden dit zo'n tien jaar geleden,

en het werd heel bekend.

We deden het oorspronkelijk met kapucijnaapjes.

Ik ga het eerste experiment tonen dat we deden.

Het is nu ook met honden gedaan en met vogels

en met chimpansees.

Maar met Sarah Brosnan begonnen we met kapucijnapen.

We plaatsten twee kapucijnapen

naast elkaar.

Ook deze dieren leven in één groep; ze kennen elkaar.

We halen ze uit de groep en zetten ze in en testkamer.

Ze moeten een heel simpele

taak uitvoeren.

Als je ze komkommer geeft voor de taak,

zijn ze graag bereid om

dit 25 keer achter elkaar te doen.

Dus komkommer, ook al is het maar water in mijn ogen,

komkommer vinden ze uitstekend.

Als je nu de partner druiven geeft --

de voedselvoorkeur van mijn kapucijnaapjes

komt precies overeen met de prijzen in de supermarkt --

dus als je ze druiven geeft -- veel beter voedsel --

creëer je ongelijkheid tussen hen.

Dat is het experiment dat we deden.

Recentelijk filmden we het met nieuwe aapjes die dit nog nooit deden,

omdat we een sterkere reactie verwachtten,

en die kregen we ook.

De linkeraap is degene die komkommer krijgt.

De rechteraap is degene die de druiven krijgt.

De aap die de komkommer krijgt,

vindt het eerste stukje komkommer prima.

Het eerste stukje eet ze.

Dan ziet ze hoe de andere aap druif krijgt, en je zult zien wat er gebeurt.

Ze geeft ons een steentje. Dat is de taak.

Wij geven haar een stukje komkommer, dat ze opeet.

De ander moet ons een steentje geven.

Dat doet ze.

Ze krijgt een druif en eet die op.

De andere aap ziet dat.

Ze geeft ons een steentje,

en krijgt weer komkommer.

(Gelach)

Ze test een steentje tegen de muur.

Ze moet het aan ons geven.

En ze krijgt weer komkommer.

(Gelach)

Dit is dus eigenlijk het Wall Street-protest dat je hier ziet.

(Gelach)

(Applaus)

Ik zal je zeggen --

Ik heb nog twee minuten voor een leuk verhaaltje.

Deze studie werd erg beroemd

en we kregen veel commentaar,

vooral van antropologen, economen,

filosofen.

Ze vonden dit niet leuk.

Ze hadden bij zichzelf besloten, geloof ik,

dat fairness een complexe zaak is,

en dat dieren het niet kunnen hebben.

Een filosoof schreef ons zelfs

dat apen onmogelijk gevoel voor fairness konden hebben,

omdat fairness was uitgevonden tijdens de Franse revolutie.

(Gelach)

Een andere schreef een heel hoofdstuk

met de mededeling dat hij zou geloven dat het met fairness te maken had

als degene die druiven kreeg, deze zou weigeren.

Nu is het leuk dat Sarah Brosnan,

die dit met chimpansees heeft gedaan,

een aantal combinaties van chimpansees had

waar inderdaad degene die de druif kreeg, deze weigerde

totdat de ander ook een druif kreeg.

Dus we komen erg dichtbij de menselijke notie van fairness.

Ik denk dat filosofen hun filosofie nog eens moeten overdenken.

Laat ik samenvatten.

Ik geloof dat er een geëvolueerde moraal bestaat.

Moraal is veel meer dan waarover we het hadden,

maar ze zou onmogelijk zijn zonder deze ingrediënten

die we in andere primaten vinden,

namelijk: empathie en troost,

pro-sociale tendensen en wederkerigheid, en een gevoel voor fairness.

Daaraan werken we, om te zien

of we een moraliteit kunnen creëren van onderuit, zogezegd,

zonder God of religie erbij te halen,

om te komen bij een geëvolueerde moraliteit.

Ik dank jullie voor je aandacht.

(Applaus)