Itay Talgam: Dirigeren als de topdirigenten

Een orkestdirigent moet het hoofd bieden aan de ultieme leiderschap uitdaging: harmonie creëren zonder een woord te spreken. In deze innemende TEDtalk, laat Itay Talgam de unieke stijlen zien van zes belangrijke dirigenten uit de 20e eeuw, en trekt daar cruciale lessen uit voor elke leider.

Het magische moment, hét magische moment van het dirigeren.

Je gaat het toneel op. Het orkest zit al klaar.

Ze zijn bezig met de warming-up en de voorbereiding.

En ik betreed het podium.

Dit kleine kantoortje van de dirigent.

Of een werkhokje beter gezegd, een open werkhokje,

met heel veel ruimte.

En als je tegenover al dat lawaai staat,

maak je een heel klein gebaar.

Zoiets als dit, niet heel uitbundig, niet heel geraffineerd, gewoon zoiets als dit.

En dan opeens, uit de chaos, is er orde.

Lawaai wordt muziek.

Dat is fantastisch. En heel verleidelijk

om te denken dat dat allemaal door mij komt.

(Gelach)

Al die geweldige mensen hier, zo virtuoos,

ze maken lawaai, ze hebben me nodig om dit te doen.

Niet echt. Als het zo zou zijn,

zou ik jullie dit praatje besparen

en je slechts het gebaar leren.

Zodat je de wereld over kunt gaan

en dit gebaar kunnen laten zien in welk bedrijf of waar dan ook,

en je vervolgens perfecte harmonie zou hebben. Zo werkt het niet.

Laten we naar de eerste video kijken.

Ik hoop dat jullie vinden dat het een goed voorbeeld is van harmonie.

En daarna bespreken we hoe dat komt.

(Muziek ♫)

Was dat aangenaam?

Nu als dit een succesvol optreden was,

wie zouden we dan moeten bedanken voor dat succes?

De muzikanten natuurlijk,

die prachtig speelden,

het Wiener Philarmoniker.

Ze kijken vaak zelfs niet eens naar de dirigent.

Dan heb je ook nog het klappende publiek

dat echt deelneemt aan de muziek.

Het Weense publiek bemoeit zich normaal gesproken niet met de muziek moet u weten.

Dichter bij een oosters buikdansfeest

zul je nooit komen in Wenen.

(Gelach)

In tegenstelling tot bijvoorbeeld Israël, waar het publiek continu zit te hoesten.

Art Rubinstein, de pianist, zei altijd:

"Overal ter wereld gaan mensen die griep hebben naar de dokter.

In Tel Aviv komen ze naar mijn concerten."

(Gelach)

Het is dus een soort traditie daar.

Maar het Weense publiek doet dat dus niet.

Hier gaan ze buiten hun boekje, alleen maar om er deel van uit te maken,

om deel te worden van het orkest, en dat is geweldig.

Publiek als julie, ja,

die maken het evenement.

En de dirigent? Wat kun je er eigenlijk over zeggen,

over hetgeen de dirigent mee bezig was?

Uhm, hij was ... blij.

Ik laat dit fragment vaak aan senior managers zien.

Mensen raken geïrriteerd.

"Je gaat naar je werk. Hoe kun je dan zo blij zijn?"

Daar moet iets niet in de haak zijn toch? Maar hij is bezig met het overbrengen van geluk.

En ik denk dat dit geluk... het belangrijke punt bij dit geluk is dat

het niet voortkomt

uit alleen zijn eigen verhaal en zijn vreugde over de muziek.

De vreugde gaat over het mogelijk maken dat andermans verhalen

ook tegelijkertijd gehoord worden.

Je hebt het verhaal van het orkest als professionele groep.

Er is het verhaal van het publiek als gemeenschap. Inderdaad.

Je hebt de individuele verhalen van mensen

in het orkest en in het publiek.

En dan heb je nog andere verhalen... onzichtbare.

Mensen die die schitterende concertzaal gebouwd hebben.

Mensen die die Stradivarius of Amati en al die andere prachtige instrumenten gemaakt hebben.

En al die verhalen hoor je tegelijkertijd.

Dat is de ware ervaring van een live concert.

Dat is de reden om van huis te gaan toch?

En niet alle dirigenten doen dat.

Laten we naar een andere belangrijke dirigent kijken,

Riccardo Muti, alsjeblieft.

(Muziek ♫)

Ok, dit was wat aan de korte kant. Maar je kon zien

dat het een compleet andere persoonlijkheid was, niet?

Hij wekt ontzag op. Hij is erg dwingend toch?

Erg duidelijk. Misschien iets té duidelijk.

Zullen we een korte demonstratie doen? Willen jullie even mijn orkest zijn?

Willen jullie alsjeblieft de eerste noot uit Don Giovanni zingen?

Jullie moeten "Aaaaaah" zingen en dan laat ik jullie stoppen.

Ok? Klaar?

Publiek: ♫ Aaaaaaah... ♫

Itay Talgam: Kom op jongens, wanneer ik het seintje geef. Als jullie het zonder mij doen

dan voel ik me nog overbodiger dan ik me al voel.

Wacht dus op de dirigent alsjeblieft.

Kijk even naar mij. "Aaaaaah" en dan laat ik jullie stoppen. Hier gaan we...

Publiek: ♫... Aaaaaaaah... ♫

(Gelach)

Itay Talgam: "Daar heb ik het met jou nog wel even over"

(Gelach)

Maar... Er is een vacature voor een...

Maar -- (Gelach)

-- jullie zagen dat je met een vinger een orkest kunt laten stoppen.

En wat doet Riccardo Muti ? Hij doet zoiets als dit...

(Gelach)

En dan -- iets in de trant van -- (Gelach)

Dus niet alleen zijn aanwijzing is duidelijk,

ook de sanctie, wat er gebeurt als je niet doet wat ik zeg.

(Gelach)

Werkt het? Ja, het werkt --

tot op zeker hoogte.

Toen ze aan Muti vroegen: "Waarom dirigeer je op deze manier?"

Zei hij: "Ik ben verantwoordelijk."

Verantwoordelijk ten opzicht van hem.

Nee, hij bedoelt niet Hem. Hij bedoelt Mozart,

die -- (Gelach) -- twee stoelen naast Hem...

(Gelach)

Dus hij zegt: "Als ik..."

(Applaus)

Als ik voor Mozart verantwoordelijk ben,

dan is dit het enige verhaal dat verteld gaat worden.

Het is Mozart zoals ik, Riccardo Muti, die interpreteer."

En weet je wat er met Muti gebeurde?

Drie jaar geleden kreeg hij een brief,

die ondertekend was door alle 700 medewerkers van La Scala,

muzikale medewerkers, ik bedoel de muzikanten,

die schreven: "Je bent een groot dirigent. We willen niet met je samenwerken. Neem alstublieft ontslag."

(Gelach)

"Waarom? Omdat je ons onszelf niet laat ontwikkelen.

Je gebruikt ons als instrumenten, niet als partners.

En onze vreugde over de muziek, etc, etc..."

Dus hij moest ontslag nemen. Is dat niet fijn?

(Gelach)

Nee, hij is een aardige man. Hij is echt een aardige man.

Kun je dus met minder controle toe,

of met een ander soort controle?

Laten we naar de volgende dirigent kijken, Richard Strauss.

(Muziek)

Ik ben bang dat jullie het idee hebben dat ik op hem afgeef omdat hij oud is.

Dat is niet waar. Toen hij een jongeman was,

rond de dertig, schreef hij zoals hij het noemde:

"De Tien Geboden voor Dirigenten."

De eerste was: Als je aan het eind van het concert zweet

betekent het dat je iets fout gedaan hebt.

Dat is de eerste. De vierde zullen jullie wel leuker vinden.

Hij zegt: Kijk nooit naar de trombones --

het moedigt ze alleen maar aan.

(Gelach)

Het hele idee is dus om het

uit zichzelf te laten gebeuren.

Niet tussenbeide te komen.

Hoe laat je het dan gebeuren? Zag je

hem de bladzijden van de partituur omslaan?

Hij is dus òf seniel,

en herinnert zich zijn eigen muziek niet, hij heeft immers de muziek geschreven.

Of hij geeft ze een heel krachtige boodschap mee:

"Kom op jongens. Jullie moeten volgens het boekje spelen.

Het gaat dus niet om mijn verhaal. Het gaat niet om jullie verhaal.

Het is alleen de uitvoering van de uitgeschreven muziek,

zonder interpretatie."

Interpretatie is het echte verhaal van de artiest.

Hij wil dat dus niet. Dat is een andere manier van controle.

Laten we naar een andere superdirigent kijken,

de Duitse superdirigent Herbert von Karajan, alsjeblieft.

(Muziek ♫)

Wat is er anders? Zag je z'n ogen? Gesloten.

Zag je z'n handen?

Zag je deze manier van bewegen? Laat me jullie dirigeren. Twee keer.

Eerst als een Muti en dan -- (klapt) -- klappen jullie, één keer.

En dan als Karajan. Laten we eens kijken wat er gebeurt. Ok?

Als Muti. Klaar? Omdat Muti...

(Gelach) Ok? Klaar? Aan de slag.

Publiek: (Klapt)

Itay Talgam: Hmm... opnieuw.

Publiek: (Klapt)

Itay Talgam: Ok. Nu als een Karajan. Omdat jullie al geoefend hebben,

ik moet even concentreren, ogen dicht. Kom maar.

Publiek: (Klapt) (Gelach)

Itay Talgam: Waarom niet tegelijk? (Gelach)

Omdat jullie niet wisten wanneer jullie moesten klappen.

Ik kan jullie vertellen, ook het Berliner Philharmoniker

weet niet wanneer ze moeten spelen.

(Gelach)

Maar ik zal jullie vertellen hoe ze het doen. Zonder cynisme.

Dit is een Duits orkest ja.

Ze kijken naar Karajan. En dan kijken ze naar elkaar.

(Gelach)

"Snap jij wat die gast bedoelt?"

En daarna

kijken ze echt naar elkaar, en de eerste spelers van het orkest

leiden vervolgens het hele ensemble tot samenspel.

En als ze Karajan ernaar vragen

zegt hij werkelijk: "Ja, de grootste schade

die ik mijn orkest kan toebrengen

is hen een duidelijke instructie geven.

Omdat dat ervoor zou zorgen

dat het ensemble niet naar elkaar luistert,

wat ze wél moeten doen in een orkest."

Dat is dus geweldig. En nu over de ogen.

Waarom zijn ze gesloten?

Er is een schitterend verhaal over Karajan toen hij in London dirigeerde.

En hij een fluitspeler een aanwijzing gaf als deze.

De knul had geen idee wat hij moest doen. (Gelach)

"Maestro, met alle respect, wanneer zou ik moeten beginnen?

Wat denk je dat Karajan's antwoord was? Wanneer zou ik moeten beginnen?

Oh ja. Hij antwoordde: "Je begint wanneer je het niet langer meer kunt uithouden."

(Gelach)

Waarmee hij bedoelde dat je weet dat je geen autoriteit hebt om iets te veranderen.

Het is míjn muziek. De echte muziek bevindt zich alleen in Karajan's hoofd.

En jullie moeten mijn gedachten raden. Dus jullie staan onder gigantische druk

omdat ik jullie geen aanwijzingen geef,

en jullie toch mijn gedachten moeten zien te lezen.

Dit is dus weer een ander soort, een heel spirituele dat wel,

maar toch ferme manier van controle.

Kan het op een andere manier? Natuurlijk kan dat. Laten we teruggaan

naar de eerste dirigent die we gezien hebben:

Zijn naam is Carlos Kleiber. Volgende video alsjeblieft.

(Muziek ♫)

(Gelach) Yeah.

Dit is anders. Maar is het niet op dezelfde manier een vorm van controle?

Nee, dat is het niet. Omdat hij hen niet vertelt wat ze moeten doen.

Wanneer hij zo met zijn armen doet, is het niet

"Neem je Stradivarius en smijt 'm als Jimi Hendrix

op de grond." Dat wil hij niet zeggen.

Hij zegt: "Dit is de beweging van de muziek.

Ik creëer een ruimte voor je

zodat je een andere interpretatielaag

erin kunt leggen."

Dat is iets anders.

Maar hoe werkt dat als een orkest samen moet spelen

als hij hen geen aanwijzingen geeft?

Het is als een ritje in de achtbaan.

Je krijgt geen aanwijzingen.

Maar de krachten van het proces zelf houden je op z'n plek.

Dat is wat hij doet.

Het interessante is natuurlijk dat de achtbaan niet echt bestaat.

Het is niet iets fysieks. Het bevindt zich in het hoofd van de muzikanten.

En dat is wat hen partners maakt.

Je hebt het plan in je hoofd.

Je weet wat je moet doen, ook al dirigeert Kleiber je niet.

En maakt hij van die rare bewegingen. Je weet wat je moet doen.

En zo word je een partner die meebouwt aan de achtbaan

met geluid,

terwijl je de rit maakt.

En dat is heel spannend voor die muzikanten.

Ze moeten daarna wel twee weken naar een sanatorium...

(Gelach)

Het is echt heel vermoeiend.

Maar het is de beste manier om muziek te maken, op deze manier.

Maar natuurlijk gaat het niet alleen om motivatie

en ze veel fysieke energie geven.

Je moet ook heel professioneel zijn.

Kijk opnieuw even naar Kleiber.

Kunnen we snel even de volgende video zien?

Je ziet wat er gebeurt wanneer er een fout gemaakt wordt.

(Muziek ♫) Je ziet opnieuw de prachtige lichaamstaal.

(Muziek ♫)

En nu is er een trompettist die

iets niet speelt op de manier waarop het zou moeten.

Kijk maar naar de video. Kijk.

Kijk, de tweede keer een signaal voor dezelfde muzikant.

(Gelach). En nu de derde keer voor 'm.

(Gelach)

"Wacht na het concert maar even op me.

Ik heb een korte mededeling voor je."

Wanneer het nodig is, is de autoriteit er. En dat is erg belangrijk.

Maar autoriteit alleen is niet voldoende om mensen tot partners te maken.

Laten we naar de volgende video kijken. En wat er daar gebeurt.

Het zal jullie misschien verrassen omdat jullie Kleiber eerder zagen

als zo'n hyperactieve man.

Hij dirigeert Mozart

(Muziek ♫)

Het hele orkest speelt.

(Muziek ♫)

Nu iets anders.

(Muziek ♫)

Zie je? Hij is daar 100 procent aanwezig,

maar niet op een bevelende manier, hij zegt niet wat je moet doen.

Hij staat veeleer van de muziek te genieten.

(Muziek ♫)

En kijk nu eens wat je van het volgende kunt opsteken.

(Muziek ♫)

Kijk naar zijn ogen.

Ok. Zie je dat?

Ten eerste, zo'n compliment zouden we allemaal willen krijgen.

Het is geen feedback. Het is een "Mmm..." Het komt echt uit het hart.

Dat is dus goed.

En het tweede punt,

hij laat zien dat hij het onder controle heeft,

maar op een speciale manier.

Wanneer Kleiber dit doet -- zag je de ogen,

van beneden naar boven gaan? (Zingt)

Weet je wat er gebeurt? De zwaartekracht bestaat niet meer.

Kleiber creëert niet alleen een proces,

maar hij creëert ook de voorwaarden in de wereld

waarin dit proces plaats vindt.

De oboespeler

is volledig autonoom

en daarom blij en trots op zijn werk,

en creatief etc.

Het niveau waarop Kleiber controle uitoefent is een ander niveau.

Controle is niet langer een alles of niets spelletje.

Je hebt het onder controle. Je hebt 't onder controle. En alles wat je met elkaar

samenstelt, leidt tot de mooist mogelijke muziek.

Bij Kleiber gaat het om het proces.

Bij Kleiber gaat het om voorwaarden scheppen in die wereld.

Maar je hebt proces én inhoud nodig om betekenis te creëren.

Lenny Bernstein, mijn persoonlijke maestro

omdat hij een groot leraar was voor me,

Lenny Bernstein ging altijd uit van de bedoeling. Kijk maar naar het volgende.

(Muziek ♫)

Herinner je het gezicht van Muti nog, uit het begin?

Hij had een mooie uitdrukking, maar slechts eentje.

(Gelach)

Zag je Lenny's gezicht?

Weet je waarom? Deze muziek gaat over pijn.

En er klinkt een pijnlijk geluid.

En je kijkt naar Lenny en ziet dat hij ook lijdt.

Maar niet op een manier waarvan je wilt dat die zou eindigen.

Het is lijden... zoals genieten op een Joodse manier zoals ze zeggen.

(Gelach)

Je kunt de muziek van zijn gezicht aflezen.

Je zag dat de baton er niet meer toe deed. Het had geen betekenis meer.

Nu gaat het om jou, de muzikant,

die het verhaal vertelt.

Nu is het een omgekeerde wereld. Jij vertelt het verhaal. En jij.

En ook al is het maar even, jij bent even de verhalenverteller

naar wie de gemeenschap, de hele gemeenschap, luistert.

En Bernstein maakt dat mogelijk. Dat is toch schitterend?

Als je nu al de dingen doet waarover we het gehad hebben, samen,

en misschien enkele andere,

dan kun je op het prachtige punt belanden van het doen zonder te doen.

En nu de laatste video, ik denk dat de beste titel hiervoor is,

wat mijn vriend Peter zegt:

"Als je om iets geeft, geef het dan weg."

(Muziek ♫)

(Applaus)