-
Herkese selam, Langfocus kanalına hoşgeldiniz
-
Ben Paul.
-
Bugünkü konumuz: dillerin "ölümü".
-
Normalde kanalda bir dil hakkında konuştuğumda,
-
bu genelde hâlâ "yaşayan" bir dil olur:
-
yani, ana dili bu dil olan kişiler tarafından konuşulan,
-
ve büyüyüp gelişen diller olur.
-
Ama bunların dışında "ölü" ve "yok olmuş" diller de vardır.
-
Diller, ana dili o dil olan kişi kalmayınca ölü sayılır
-
farklı amaçlar için kullanılmaya devam edilseler bile.
-
Latince buna bir örnektir,
-
hâlâ dini amaçlar için kullanılıyor,
-
ve Vatikan'da bazı idari işler için de kullanılıyor.
-
Bazı insanlar dili konuşabilir, ama ana dil gibi doğal olarak değil,
-
ve bu dil onlara bir ana dil gibi geçmemiştir.
-
Bir diğer örnek ise İbranice,
-
Modern İbranice yeniden canlanmadan önce
-
ölü bir dildi.
-
Kimse bu dili uzun bir süre ana dil olarak kullanmadı
-
ama dini amaçlarla ve yazılı edebi dil
-
olarak kullanılmaya devam edildi.
-
Bundan farklı olarak, eğer hiçkimse bir dili
-
konuşamıyorsa, bu dil "yok olmuş" sayılır.
-
Örneğin, eğer İngilizce'yi konuşan
-
son kişi de ölürse ve kimse bu dili
-
ikinci dil olarak da öğrenmezse
-
bu dil yok olur.
-
Aynı şekilde, antik diller -Sümerce gibi- yok olmuştur.
-
Bazı insanlar bu dildeki yazıları okuyabilir
-
ama günümüzde kimse bu dili kullanmıyor.
-
Dil ölümü sonucunda diller ya ölür,
-
ya da yok olurlar.
-
Dil ölümü türleri
-
Diller her zaman aynı şekilde ölmezler.
-
Bir sürü dil ölümü şekli vardır.
-
En sık görülen şekli ise, dilin
-
kademeli olarak ölmesidir.
-
Bu genelde bir dili konuşan kişiler daha
-
prestijli bir dille: daha baskın bir grubun
-
konuştuğu bir dille karşılaştıklarında olur.
-
Bu topluluk uzun bir süre çok dilli olarak kalabilir.
-
Ama ard arda gelen her nesille,
-
daha az genç insan kendi dillerini konuştukça
-
ve dilin yetkinliği düştükçe -yani onlar
-
daha prestijli dili kullandıkça- ve bir gün
-
topluluğun dili artık konuşulmayınca dil yok olur.
-
Bunun bir örneği Kervenekçe,
-
İngilizce'nin büyüyen etkisi ve
-
anadili Kernevençe olan kişilerin bile dili
-
düşük statülü görmesi ile 19. yy'ın sonlarında
-
insanların konuşmayı bıraktığı bir dildir.
-
Ama Kernevençe aslında yok olmamıştır çünkü
-
insanların dili konuşmaya devam etmelerini
-
destekleyen canlandırma çalışmaları var.
-
Sıradaki ölüm şekli: dolaylı dil ölümü.
-
Dolaylı dil ölümünde,
-
bir dil artık ana dil olarak kullanılmaz
-
ama çeşitli şekillerde kullanılmaya devam edilir:
-
genelde resmi dini işlerde ya da seramonilerde
-
veya yazılı edebi işlerde kullanılır.
-
Kademeli dil ölümünde dil genellikle
-
önce resmi bağlamda yok olur ve
-
baskın dil, yok olan dilin yerini alır.
-
Ama gündelik olarak kullanılmaya devam edilir.
-
Dolaylı dil ölümünde ise
-
dil, diğer bir deyişle,
-
gündelik bağlamda ölür ancak, daha resmi
-
durumlarda kullanılmaya devam edilir.
-
Bunun bir örneği Latince,
-
artık dini, törensel, edebi işler dışında
-
kullanılmayan bir dildir.
-
Bir diğer ölüm şekli: ani dil ölümü.
-
Ani dil ölümü eğer dili konuşan neredeyse
-
tüm insanlar bir afet ya da savaş sonucunda
-
aniden ölürse meydana gelir.
-
Bir örneği 1830larda Tasmanya'da gerçekleşti,
-
adada yaşayan neredeyse tüm yerli halk
-
Avrupalı sönürgeciler tarafından "Kara Savaş"da öldürüldü.
-
Sıradaki ölüm şekli: köklü dik ölümü.
-
Ani dil ölümüne benzer olarak köklü
-
dil ölümü genellikle oldukça hızlı olur
-
ve genelde politik baskılar sonucu veya
-
şiddet tehditiyle olur.
-
Fark ise, dili konuşan kişiler yok edilmez,
-
sadece, zulümden kaçınmak amacıyla
-
aniden dillerini konuşmayı bırakırlar.
-
Bunun bir örneği El Salvador'da
-
1930 ayaklanması sırasında birçok yerlinin
-
kimliklerinin tespit edilmemesi ve öldürülmemek
-
amacıyla dillerini konuşmayı bırakması
-
sonucunda meydana geldi.
-
Aniden ölen iki dil
-
Lenca ve Cacaopera'ydi.
-
Durum çalışmaları.
-
Hadi ölmüş olan birkaç dile göz atalım ve nasıl
-
konuşulmayı bıraktıklarını anlayabilir miyiz bakalım.
-
Eski kilise Slavcası
-
Eski kilise Slavcası 9. ve 11 .
-
yüzyıllarda konuşulduğu onaylanmış ilk Slav dilidir.
-
Bu, o dönemde birbirine hâlâ oldukça benzeyen
-
çeşitli Slav lehçelerini konuşanların
-
anlayabildiği standartlaştırılmış bir
-
Slav dili lehçesiydi.
-
Bu Slav lehçeleri,
-
aynı dilin temel olarak konuşma biçimini oluşturan
-
bu Slav lehçeleri günümüzün Slav dillerine dönüştü.
-
Çünkü dil hâlâ bazı kiliseleede dini amaçlarla kullanılıyor,
-
bu ayinsel bir dil, o yüzden bu dil
-
dolaylı dil ölümü kategorisine giriyor.
-
Yeni gelişen Slav dilleri eski Slav
-
lehçelerinin günlük yaşamdaki yerini aldı.
-
Ama Eski Kilise Slavcası dini amaçlar için kullanılmaya
-
ve bir süreliğine de politik olarak kullanılmaya devam edildi.
-
Bazı ölü dillerin aslında gerçekten hiç ölmediğini belirtmek gerek.
-
Hem Latincede hem de Eski Kilise Slavcasında
-
gördüğümüz gibi dil hiç konuşulmayı bırakmadı
-
sadece başka dillere evrildi,
-
yazılı edebi dili ardında
-
konuşulmayan, ayrı ölü bir dil olarak bıraktı.
-
Mandan dili.
-
2016'da, Edwin Benson isimli, Mandan dilini
-
kullanan kalan son kişi vefat etti.
-
Mandan, Siyu dil ailesinden olan Ana Amerikan dillerindendi
-
ve North Dakota'nın bir bölgesinde konuşuluyordu.
-
Mandan dilini konuşan topluluk
-
1970lerde ve sonrasında 1830larda çiçek
-
hastalığının patlak vermesiyle neredeyse yok oldu.
-
Kalan nüfusun birlikteliği, köyleri
-
birbirinden ayıran hükümetin yeniden yerleştirme
-
ve baraj çalışmalarıyla sınırlı kalırken,
-
İngilizce'nin etkisi arttı.
-
Bazı kişiler yaşamaya devam etseler bile
-
nüfusun çoğunun çiçek hastalığının trajik patlamalarıyla
-
yok olması nedeniyle, bu dil ölümünü
-
ani dil ölümü kategorisine koyar.
-
Kalan kişilerin daha baskın bir dil olan İngilizce'yi
-
günün biri Mandal dili yok olana dek konuşmasına
-
bakarak, kademeli dil ölümünün de
-
varlığından söz edebiliriz.
-
Galce.
-
6. yüzyıla kadar bugünkü Fransa
-
topraklarında Galce adı verilen bir Kelt dili vardı.
-
Romalılar bu bölgeyi fethettiklerinde
-
Latince'yi bölgenin resmi dili yaptılar ve
-
Latince'yi konuşmak statü kazanmanın ve
-
ekonomik fırsatkara sahip olmanın bir yolu oldu.
-
Yüzyıllar boyunca, Galce
-
lehçelerinde ve prestijli dil olan Latince'yi
-
kullanarak çok dilli olmak yaygındı.
-
Ta ki, Latince sonunda Galce'nin yerini tamamen alana dek.
-
Bu durum, nüfusun prestijli dili tercih edip
-
kendi dillerini terk etmeleriyle dilin
-
kademeli olarak yok olmasına bir örnektir.
-
Ajawa.
-
1920 ve 194ü yılları arasında Nijerya'da
-
Ajawa dili öldü çünkü dili konuşan herkes
-
ekonomik ve pratik nedenlerle
-
Hausa diline geçti.
-
Tüm topluluk çok ani bir şekilde dillerini kullanmayı
-
bıraktı ve dili sonraki nesle aktarmadılar.
-
Bu, köklü dil ölümüne bir örnektir,
-
dil ölmüştür çünkü dili kullanan herkes
-
bir başka dile geçmiştir.
-
Köklü dil ölümü vakalarının çoğunda topluluk
-
dillerini kullanmaktan hayatta kalmak ve şiddete
-
maruz kalmamak için vazgeçer
-
Ama bu vakada, insanlar Ajawa dilini kullanmayı
-
bıraktı çünkü Hausa dilini kullanmak daha avantajlıydı.
-
Peki neden ölü bir dili önemsemeliyiz?
-
Bazı insanlar, dil ölümünün ve dil çeşitliliğinin
-
azalmasının iyi bir şey olduğunu düşünüyor.
-
Örneğin, bazı ülkekerin liderleri
-
tek bir dilin baskın olup diğerlerinin yerini
-
almasını istiyor çünkü bunun birliği güçlendireceğini düşünüyor.
-
Diğer yanda dil, kültürün parçasıdır,
-
yani dil öldüğünde, kültürün bir parçası da ölür,
-
ve dünyayı görmenin eşsiz bir yolu da beraberinde ölür.
-
Örnek olarak, hadi Bolivya'nın tehlikede
-
olan dili Kallayawa diline bir bakalım.
-
Kallayawa, bir grup şifacı tarafından kullanılır.
-
Bu şifacılar, atalarının ritüel uygulamalarını ve
-
sözlü geleneklerini anlamak için bu dili
-
öğrenmekle kalmaz, aynı zamanda Kallayawa diline
-
binlerce bitki adını da öğrenirler. Bu bitki adları
-
yerel bölgedeki bitkilerin kullanımlarını açıklar.
-
Eğer Kallayawa yok olursa, o zaman
-
bütün kültür ve saklı bilgiler de beraberinde yok olacak.
-
Dil çeşitliliği sürekli azalmaktadır
-
ve şuanda Dünya'da yaklaşık 7.000 dilin
-
neredeyse yarısı tehlike altındadır.
-
Ve en çok konuşulan 100 dil
-
dünya nüfusunun %85'ini kapsar.
-
Bazı tehlikede olan diller, yeniden canlandırma
-
çalışmalarıyla yeniden yaşama dönüyor.
-
Bu çabalar, dilin önce kaydedilip belgelenmesini,
-
sonra yeni kişiler tarafından öğrenilmesini,
-
ve ayrıca hevesli, motive bir topluluk tarafından kullanılmasını gerektiriyor.
-
Ve siyasi nüfuz sahibi olmak da fena olmazdı.
-
İşte günün sorusu:
-
Ülkende ya da yaşadığın bölgede,
-
ölme ya da yok olma tehlikesi altında olan diller var mı?
-
Bu dillerin yok oluşuyla ne hissederdin?
-
Önemli bir şey kaybolur muydu?
-
Langfocus'u Facebook, Twitter ve Instagram'dan takip etmeyi unutma.
-
Ve bir kez daha, bütün harika Patreon destekçilerime teşekkürler,
-
özellikle ekranda gördüğünüz üst kademe
-
Patreon destekçilerime
-
çok teşekkür ederim.
-
Bu arada, Toki Pona hakkındaki son videomda,
-
bazılarınız neden Toki Pona'nın destekçiler listesinde olduğunu sormuş.
-
Çünkü Toki Pona dilinin yaratıcısı
-
geçen yazdan beri destekçim,
-
ama listede görünmemeyi tercih ediyor.
-
Ama istek üzerine, onun değil, dilin adını listede dahil ettim.
-
İzlediğiniz için teşekkürler, iyi günler!
-
♪(müzik) ♪
-
♪ (müzik) ♪
-
♪ (müzik) ♪
-
♪ (müzik) ♪
Amplifying Voices
