Μια οπτική ιστορία της ανθρώπινης γνώσης

Πώς αυξάνεται η γνώση; Κάποιες φορές ξεκινά με μια μόνο αντίληψη και διακλαδώνεται σαν ένα δέντρο. Ο ειδικός των γραφικών πληροφοριακών εικόνων Μάνουελ Λίμα εξερευνά χίλια χρόνια χαρτογράφησης δεδομένων - από γλώσσες σε δυναστείες - χρησιμοποιώντας δέντρα πληροφοριών. Είναι μια εκπληκτική ιστορία απεικονίσεων, και μια ματιά στην ανάγκη της ανθρωπότητας να καταγράψει ό,τι γνωρίζει.

Τα τελευταία 10 χρόνια,

κάνω έρευνα στον τρόπο που οι άνθρωποι
οργανώνουν και απεικονίζουν πληροφορίες.

Και πρόσεξα μια ενδιαφέρουσα αλλαγή.

Για μια μεγάλη χρονική περίοδο,

πιστεύαμε σε μια φυσική τάξη
του κόσμου γύρω μας,

γνωστή και ως μεγάλη αλυσίδα της ύπαρξης,
ή «Scala naturae» στα Λατινικά,

μια κάθετη δομή που ξεκινά
με τον Θεό στην κορυφή,

ακολουθούμενο από αγγέλους, ευγενείς,

απλούς ανθρώπους, ζώα, και λοιπά.

Η ιδέα βασίζεται
στην Οντολογία του Αριστοτέλη,

που ταξινομούσε όλα τα πράγματα
σε μια ομάδα αντίθετων κατηγοριών,

όπως αυτές που βλέπετε πίσω μου.

Είναι όμως ενδιαφέρον ότι με τα χρόνια,

η αντίληψη αυτή πήρε την μορφή
ενός διακλαδωμένου δέντρου

και έγινε γνωστή ως Πορφυριακό δέντρο,

που επίσης έτυχε να θεωρείται
το αρχαιότερο δέντρο της γνώσης.

Το διακλαδωμένο σχήμα
του δέντρου ήταν,

μια τόσο πανίσχυρη μεταφορά
στην διάδοση πληροφοριών

που έγινε, με το χρόνο,
ένα σημαντικό εργαλείο επικοινωνίας

στην απεικόνιση διάφορων
γνωσιακών συστημάτων.

Μπορούμε να δούμε δέντρα
να απεικονίζουν την θνησιμότητα,

το δημοφιλές δέντρο των αρετών
και το δέντρο των αμαρτημάτων

όπως βλέπετε εδώ, με πολύ όμορφες
εικόνες από την Μεσαιωνική Ευρώπη.

Μπορούμε να δούμε δέντρα

να απεικονίζουν συγγένειες εξ αίματος
μεταξύ ανθρώπων.

Μπορούμε επίσης να δούμε δέντρα
να απεικονίζουν γενεαλογία,

ίσως το πιο διάσημο αρχέτυπο
του δεντρικού διαγράμματος.

Νομίζω ότι πολλοί από εσάς
έχετε δει γενεαλογικά δέντρα.

Πολλοί ίσως έχετε σχεδιάσει
το δικό σας γενεαλογικό δέντρο.

Μπορούμε να δούμε δέντρα
να απεικονίζουν νομικά συστήματα,

τα διάφορα διατάγματα και τις αποφάσεις
βασιλιάδων και κυβερνητών.

Τέλος, βέβαια, μια πολύ γνωστή
επιστημονική μεταφορά,

βλέπουμε εδώ δέντρα να απεικονίζουν
όλα τα γνωστά είδη.

Τα δέντρα έγιναν εν τέλει
μια πανίσχυρη μεταφορά

επειδή ενσαρκώνουν την ανθρώπινη επιθυμία

για τάξη, ισορροπία, ενότητα, συμμετρία.

Όμως, σήμερα, αντιμετωπίζουμε
νέες, πολύπλοκες, προσκλήσεις

που δεν γίνονται κατανοητές με την χρήση
ενός απλού δέντρου διαγράμματος.

Τώρα, βλέπουμε μια νέα αναδυόμενη μεταφορά

που αντικαθιστά το δέντρο

στην απεικόνιση των διάφορων
γνωσιακών συστημάτων.

Βλέπουμε και καταλαβαίνουμε τον κόσμο
υπό το νέο αυτό πρίσμα.

Αυτή η μεταφορά είναι
η μεταφορά του δικτύου.

Μπορούμε να δούμε αυτή την αλλαγή
από δέντρα σε δίκτυα

σε πολλούς γνωσιακούς τομείς.

Τη βλέπουμε στον τρόπο με τον οποίο
προσπαθούμε να καταλάβουμε τον εγκέφαλο.

Ενώ πριν σκεφτόμασταν τον εγκέφαλο

ως κεντρικό όργανο αποτελούμενο από δομές,

όπου κάθε περιοχή ήταν υπεύθυνη
για ένα σύνολο πράξεων και συμπεριφορών,

όσο περισσότερα μαθαίνουμε,

τόσο τον βλέπουμε ως μια μεγάλη
μουσική συμφωνία,

με εκατοντάδες και με χιλιάδες όργανα.

Αυτή είναι μια εκπληκτική φωτογραφία
από το Blue Brain Project,

που δείχνει 10.000 νευρώνες
και 30 εκατομμύρια συνάψεις.

Και απεικονίζεται μόνο το 10%
του νεοφλοιού των θηλαστικών.

Βλέπουμε επίσης την αλλαγή στο πώς
αντιλαμβανόμαστε την ανθρώπινη γνώση.

Αυτά είναι μερικά εκπληκτικά
γνωσιακά ή επιστημονικά δέντρα

από τον Ισπανό λόγιο Ραμόν Λουλ.

Ο Λουλ ήταν ο πρόδρομος,

ο πρώτος που δημιούργησε την μεταφορά
της επιστήμης ως δέντρο,

μια μεταφορά που χρησιμοποιούμε
κάθε μέρα, όταν λέμε,

«Η βιολογία είναι κλάδος της επιστήμης»

όταν λέμε,

«Η γενετική είναι κλάδος της επιστήμης».

Ίσως όμως το πιο ωραίο δέντρο
της γνώσης, για εμένα τουλάχιστον,

φτιάχτηκε για την Γαλλική εγκυκλοπαίδεια
των Ντιντερό και Ντ'Αλεμπέρ το 1751.

Ήταν το προπύργιο
του Γαλλικού Διαφωτισμού,

και αυτή η φανταστική εικόνα
βρισκόταν στον πίνακα περιεχομένων

της εγκυκλοπαίδειας.

Απεικονίζει τους τομείς της γνώσης

ως ξεχωριστά κλαδιά ενός δέντρου.

Αλλά η γνώση είναι πολύ πιο περίπλοκη.

Εδώ είναι δύο χάρτες της Βικιπαίδειας
που δείχνουν τις διασυνδέσεις των άρθρων,

σχετικά με την ιστορία στα αριστερά,
και τα μαθηματικά στα δεξιά.

Και πιστεύω κοιτάζοντάς τους

και άλλους που δημιουργήθηκαν
για την Βικιπαίδεια,

-αναμφίβολα μια από τις πιο ριζωματικές
δομές φτιαγμένη από άνθρωπο-

καταλαβαίνουμε στα αλήθεια πως
η ανθρώπινη γνώση είναι πολύ πιο περίπλοκη

και αλληλεξαρτώμενη,
όπως ακριβώς ένα δίκτυο.

Βλέπουμε επίσης αυτήν
την ενδιαφέρουσα αλλαγή

στον τρόπο που καταγράφουμε
τις κοινωνικές σχέσεις.

Αυτό είναι το τυπικό οργανόγραμμα.

Υποθέτω ότι πολλοί έχετε δει
ένα παρόμοιο οργανόγραμμα,

στις εταιρείες σας, ή αλλού.

Έχει μια δομή από άνω προς κάτω

που ξεκινά με τον Διευθύνων Σύμβουλο
στην κορυφή,

και μπορείτε να κατεβείτε στο τέλος
προς τα κάτω στον εργαζόμενο.

Αλλά όλοι οι άνθρωποι είναι
μοναδικοί με τον τρόπο τους,

και κάποιες φορές δεν αποδίδουμε καλά
σε αυτή την άκαμπτη δομή.

Νομίζω ότι το Διαδίκτυο αλλάζει
αρκετά αυτό το παράδειγμα.

Εδώ είναι ένας φανταστικός χάρτης της
διαδικτυακής κοινωνικής συνεργασίας

μεταξύ προγραμματιστών της Perl.

Η Perl είναι γλώσσα προγραμματισμού,

και εδώ βλέπετε πώς οι προγραμματιστές

ανταλλάσσουν αρχεία,
και δουλεύουν μαζί σε ένα πρότζεκτ.

Εδώ, παρατηρείτε ότι αυτή είναι
μια εντελώς αποκεντρωμένη διαδικασία,

δεν υπάρχει αρχηγός σε αυτή
την οργάνωση,

είναι ένα δίκτυο.

Βλέπουμε επίσης αυτή την ενδιαφέρουσα
αλλαγή στο πώς βλέπουμε την τρομοκρατία.

Μια από τις προκλήσεις που έχουμε
σήμερα για να την καταλάβουμε

είναι ότι έχουμε να κάνουμε
με αποκεντρωμένες, ανεξάρτητες ομάδες,

που δεν έχουν κάποιον αρχηγό
να οδηγεί την όλη διαδικασία.

Εδώ, μπορείτε βασικά να δείτε
πώς χρησιμοποιείται η απεικόνιση.

Το διάγραμμα που βλέπετε πίσω μου

δείχνει όλους τους τρομοκράτες που πήραν
μέρος στις επιθέσεις στη Μαδρίτη το 2004.

Αυτό που έκαναν εδώ είναι,
να τεμαχίσουν το δίκτυο

σε τρία διαφορετικά χρόνια,

που αντιπροσωπεύονται από τα οριζόντια
επίπεδα που βλέπετε πίσω.

Οι μπλε γραμμές συνδέουν

τους ανθρώπους που ήταν στο δίκτυο
χρόνο με το χρόνο.

Άρα και αν δεν υπάρχει κανένας αρχηγός,

αυτοί είναι οι άνθρωποι με την μεγαλύτερη
επιρροή στην οργάνωση,

αυτοί που ξέρουν για τα παρελθοντικά,

και μελλοντικά σχέδια και στόχους
της κάθε ομάδας.

Βλέπουμε επίσης την αλλαγή
από δέντρα σε δίκτυα

στον τρόπο που κατατάσσουμε
και οργανώνουμε τα είδη.

Η εικόνα στα δεξιά είναι η μόνη

που ο Δαρβίνος συμπεριέλαβε
στην «Καταγωγή των Ειδών»,

και την αποκαλούσε το «Δέντρο της Ζωής».

Υπάρχει ένα γράμμα από τον Δαρβίνο
προς τον εκδότη,

που μιλά για το πόσο σημαντικό
είναι αυτό το διάγραμμα.

Ήταν ζωτικής σημασίας
για την θεωρία της εξέλιξης.

Πρόσφατα όμως, επιστήμονες ανακάλυψαν
ότι πάνω από το δέντρο της ζωής

είναι ένα πυκνό δίκτυο από βακτήρια,

και αυτά τα βακτήρια είναι που συνδέουν

είδη που ήταν εντελώς ξεχωριστά πριν,

σε αυτό που οι επιστήμονες αποκαλούν
τώρα, όχι δέντρο της ζωής,

αλλά δίχτυ της ζωής, δίκτυο της ζωής.

Τέλος, μπορούμε να δούμε
αυτή την αλλαγή ξανά,

όταν βλέπουμε τα οικοσυστήματα
του πλανήτη.

Δεν έχουμε πλέον αυτά τα απλά
διαγράμματα κυνηγού-θηράματος

που όλοι μάθαμε στο σχολείο.

Αυτή είναι μια πιο ακριβής
απεικόνιση ενός οικοσυστήματος.

Αυτό είναι ένα διάγραμμα
του καθηγητή Ντέιβιντ Λαβίν,

που καταγράφει 100 είδη
που αλληλεπιδρούν με μπακαλιάρους

στις ακτές της Νέας Γης στον Καναδά.

Εδώ νομίζω, μπορούμε να καταλάβουμε
τη λεπτή και αλληλεξαρτώμενη φύση

των περισσότερων οικοσυστημάτων
του πλανήτη μας.

Αν και πρόσφατη, η μεταφορά του δικτύου

παίρνει ήδη διάφορα σχήματα και μορφές,

και σχεδόν γίνεται
μια αυξανόμενη εικονική ταξινομία.

Σχεδόν γίνεται το συντακτικό
μιας νέας γλώσσας.

Και αυτή είναι μια όψη
που αληθινά με ενθουσιάζει.

Αυτές είναι 15 διαφορετικές τυπολογίες

που έχω συλλέξει με τον καιρό,

και δείχνουν τις τεράστια εικονική
ποικιλία αυτής της νέας μεταφοράς.

Εδώ είναι ένα παράδειγμα.

Στην πάνω ζώνη έχετε ακτινική σύγκλιση,

μια απεικόνιση που έχει γίνει ευρέως
γνωστή τα τελευταία πέντε χρόνια.

Στην κορυφή αριστερά, το πρώτο
πρότζεκτ είναι ένα δίκτυο γονιδίων,

ακολουθημένο από ένα δίκτυο διευθύνσεων IP
-μηχανές, διακομιστές-

και μετά ένα δίκτυο
από φίλους στο Facebook.

Δεν θα βρείτε πιο διαφορετικά θέματα,

και πάλι χρησιμοποιούν την ίδια μεταφροά,
το ίδιο μοντέλο απεικόνισης,

για να καταγράψουν τις περιπλοκότητες
του κάθε θέματος.

Εδώ είνα μερικά ακόμα παραδείγματα
από τα πολλά που έχω συλλέξει,

της μεγάλης αυτής οπτικής
ταξινομίας των δικτύων.

Αλλά τα δίκτυα δεν είναι απλά
μια επιστημονική μεταφορά.

Ενώ σχεδιαστές, ερευνητές και επιστήμονες
απεικονίζουν διάφορα περίπλοκα συστήματα,

επηρεάζουν με πολλούς τρόπους
την παραδοσιακή τέχνη,

όπως ζωγραφική και γλυπτική,

και επηρεάζουν διαφορετικούς καλλιτέχνες.

Και ίσως επειδή τα δίκτυα έχουν αυτή
την τεράστια αισθητική δύναμη

- είναι απίστευτα όμορφα -

γίνονται ένα πολιτιστικό μιμίδιο,

και οδηγούν ένα νέο καλλιτεχνικό ρεύμα,
που ονομάζω «δικτυϊσμό».

Και βλέπουμε αυτή την επιρροή
στο ρεύμα με διάφορους τρόπους.

Εδώ είναι ένα από πολλά παραδείγματα,

που βλέπετε αυτή την επιρροή
της επιστήμης στην τέχνη.

Το παράδειγμα στα αριστερά σας
είναι η απεικόνιση των IP,

μια εικόνα των διευθύνσεων IP φτιαγμένη
από υπολογιστές - διακομιστές, μηχανές

Στα δεξιά σας,

έχετε τις «Παροδικές Δομές και
τα Ασταθή Δίκτυα» από την Σάρον Μολόι,

όπου χρησιμοποίησε λαδομπογιά στον καμβά.

Εδώ είναι μερικά ακόμη έργα
της Σάρον Μολόι,

μερικά πανέμορφα, περίπλοκα έργα.

Εδώ ένα ακόμη παράδειγμα της ενδιαφέρουσας
διασταυρούμενης επικονίασης

μεταξύ επιστήμης και τέχνης.

Στα αριστερά σας,
έχετε την «Επιχείρηση Χαμόγελο».

Εδώ μια εικόνα ενός κοινωνικού
δικτύου φτιαγμένη από υπολογιστή.

Στα δεξιά σας, έχετε το «Πεδίο 4»,
από την Έμμα ΜακΝάλλι,

που χρησιμοποίησε μόνο γραφίτη στο χαρτί.

Η Έμμα ΜακΝάλλι είναι από τους πρωτεργάτες
αυτού του κινήματος,

και δημιουργεί αυτά τα εκπληκτικά,
φανταστικά τοπία,

στα οποία θα παρατηρήσετε τις επιρροές
των απεικονίσεων παραδοσιακών δικτύων.

Όμως ο δικτυϊσμός δεν υπάρχει
μόνο σε δύο διαστάσεις.

Αυτό είναι ίσως το αγαπημένο μου έργο

αυτού του νέου ρεύματος.

Και πιστεύω ότι ο τίτλος
τα λέει πραγματικά όλα:

«Γαλαξίες σχηματισμένοι σε νήματα,

σαν σταγόνες στα νήματα
ενός ιστού αράχνης».

Αυτό το συγκεκριμένο
μου φαίνεται πολύ συγκινητικό.

Δημιουργήθηκε από τον Τομάς Σαρασένο,

και καταλαμβάνει αυτούς
τους μεγάλους χώρους,

φτιάχνει τεράστιες εγκαταστάσεις
μόνο με ελαστικά σχοινιά.

Ενώ προχωράτε στο χώρο
και αναπηδάτε στα σχοινιά,

όλο το δίκτυο αλλάζει, όπως θα έκανε
ένα αληθινό οργανικό δίκτυο.

Να άλλο ένα παράδειγμα

δικτυϊσμού σε ένα εντελώς
διαφορετικό επίπεδο.

Δημιουργήθηκε από τον Ιάπωνα
καλλιτέχνη Τσιχάρου Σιότα

και ονομάζεται «Η Σιωπή».

Ο Τσιχάρου, όπως ο Τομάς Σαρασένο,
γεμίζουν τα δωμάτια με πυκνά δίκτυα,

πυκνά δίχτυα ελαστικών σχοινιών
και μαύρου μαλλιού και νημάτων,

μερικές φορές με αντικείμενα,
όπως βλέπετε εδώ,

μερικές με ανθρώπους,
σε πολλά από τα έργα τους.

Αλλά τα δίκτυα δεν είναι μόνο νέα μόδα,

είναι εύκολο για εμάς
να το απλοποιήσουμε έτσι.

Τα δίκτυα εμπεριέχουν έννοιες
αποκέντρωσης,

διασύνδεσης και αλληλεξάρτησης.

Αυτός ο νέος τρόπος σκέψης
είναι σημαντικός

για εμάς ώστε να λύσουμε πολλά
από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε,

από την αποκωδικοποίηση του εγκεφάλου,

ως την κατανόηση του σύμπαντος.

Στα αριστερά σας, έχετε μια φωτογραφία
ενός δικτύου νευρώνων ενός ποντικιού -

που μοιάζει πολύ με το δικό μας
σε αυτή την κλίμακα.

Στα δεξιά σας έχετε
το Millennium Simulation.

Ήταν η μεγαλύτερη και
πιο ρεαλιστική εξομοίωση

της ανάπτυξης του σύμπαντος.

Κατάφερα να απεικονίσω την ιστορία
20 εκατομμυρίων γαλαξιών

σε περίπου 25 τεραμπάιτ εξόδου.

Και συμπτωματικά ή όχι,

μου φαίνεται ότι αυτή η σύγκριση

μεταξύ της μικρότερης κλίμακας
της γνώσης, του εγκεφάλου,

και της μεγαλύτερης,
του ίδιου του σύμπαντος,

είναι εκπληκτική και συνάμα φανταστική.

Επειδή όπως είπε κάποτε ο Μπρους Μάου,

«Όταν όλα συνδέονται με όλα τα άλλα,

για το καλύτερο ή το χειρότερο,
όλα αξίζουν».

Σας ευχαριστώ πολύ.

(Χειροκρότημα)