The gentle genius of bonobos

Savage-Rumbaugh's work with bonobo apes, which can understand spoken language and learn tasks by watching, forces the audience to rethink how much of what a species can do is determined by biology -- and how much by cultural exposure.

Tôi làm việc với loài vượn Bonobo.

Và tôi luôn cảm thấy vui vẻ

vì tôi nghĩ vượn Bonobo là
loài vật hạnh phúc nhất hành tinh.

Đây là một bí mật ít người biết tới.

Loài vượn này chỉ sống tại Congo.

Chúng ít có mặt tại các vườn thú,
vì tập tính sinh dục của chúng

cực kì giống loài người

đến mức sẽ rất ngại nếu ta chứng kiến.

(Cười)

Nhưng trên thực tế,

(Cười)

chúng ta cần học hỏi rất nhiều
từ cộng đồng loài vượn này,

vì chúng sống rất quân bình và tình cảm.

Tập tính sinh dục của chúng
không chỉ hạn chế trong một giai đoạn sống

như một hoạt động bên lề.

Hành vi ấy diễn ra suốt vòng đời,

là cách chúng giao tiếp với nhau

và giải quyết xung đột.

Tôi nghĩ rằng trong quá khứ,
loài người chúng ta

chia cuộc sống thành nhiều phần.

Ta chia nhỏ thế giới thành các mảng

và mọi miếng ghép đều vừa vào một chỗ.

Nhưng tôi không cho rằng từ buổi ban sơ
con người đã hành động như vậy.

Nhiều người nghĩ rằng động vật
thì hành động theo bản năng

còn con người thì đặc biệt hơn nhiều.

Có lẽ là ở khả năng suy nghĩ nhân quả

hay một điểm đặc biệt trong não bộ

cho phép con người có ngôn ngữ riêng.

Hoặc một điểm đặc biệt khác khiến con người

biết chế tạo công cụ và làm toán.

Tôi không chắc nữa.
Những người Tasmania bản địa

được phát hiện từ những năm 1600,
họ không hề dùng lửa.

Họ không có dụng cụ bằng đá.

Và theo như ta biết,
họ cũng chẳng có âm nhạc.

Vậy khi so những người đó
với loài vượn Bonobo,

thì vượn Bonobo nhiều lông hơn một chút

và chúng chưa đứng thẳng như người.

Nhưng có rất nhiều điểm tương đồng đấy.

Và tôi nghĩ nếu đặt dưới góc độ văn hóa,

chúng ta sẽ hiểu được

con người tiến hóa đến ngày nay thế nào.

Tôi nghĩ con người tiến hóa không phải từ
khía cạnh sinh học,

chúng ta cứ quy nó về mặt sinh lý thôi

chứ tôi không nghĩ mấu chốt nằm ở đó.

Nên giờ tôi muốn giới thiệu tới quý vị

một loài linh trưởng đặc biệt
được gọi là vượn Bonobo.

Đây là Kanzi.

Một chú vượn Bonobo.

Kanzi hiện nay đang sống
trong một khu rừng ở Georgia.

Mẹ nó ban đầu sống ở một khu rừng châu Phi

và đến ở với chúng tôi khi bắt đầu dậy thì.

Khoảng 6, 7 năm theo tuổi loài vượn.

Bên phải: vượn Bonobo

bên trái là tinh tinh

Rõ ràng là tinh tinh đi lại khó khăn hơn,

còn vượn Bonobo, dù thấp hơn con người
nhưng có cánh tay dài hơn,

lại đứng thẳng hơn, giống y như chúng ta.

Đây là vượn Bonobo so với
loài người vượn phương Nam như Lucy.

Các bạn có thể thấy
không có quá nhiều khác biệt

giữa cách di chuyển của vượn Bonobo

và cách đi lại của người vượn thời đầu.

Khi nhìn chính diện, bạn có thể thấy

vùng chậu của người vượn nông hơn

và không đánh sang hai bên quá nhiều.

Di chuyển bằng hai chân dễ dàng hơn.

Giờ ta thấy cả bốn loài.

Video: Vượn Bonobo hoang dã sống trong
các cánh rừng giữa châu Phi

bao quanh bởi sông Congo.

Tầng tán với những cây

cao 40 mét,

130 feet,

sinh trưởng dày đặc ở khu vực này.

Một nhà khoa học người Nhật

là người đầu tiên chính thức nghiên cứu
về loài vượn Bonobo

từ gần ba thập kỉ trước.

Kích cỡ của vượn Bonobo nhỏ hơn một chút
so với tinh tinh thường.

Với cơ thể mảnh dẻ hơn, vượn Bonobo
là những sinh vật rất hiền hòa.

Những nghiên cứu kĩ lưỡng trong nhiều năm
đã có những phát hiện mới về chúng.

Một là, vượn Bonobo hoang dã
thường đi bằng hai chân.

Thêm vào đó, chúng có thể đứng thẳng
suốt khoảng cách di chuyển khá xa.

Video: Mình tới gặp Austin trước
rồi vào chỗ cắm trại nhé.

Tôi và Kanzi đang đi vào rừng.

Trong video này không có hành động nào
được huấn luyện trước

hay là mánh diễn trò gì cả.

Tất cả đều tự phát trong lúc ghi hình

bởi đài NHK của Nhật Bản.

Chúng tôi có 8 chú vượn Bonobo.

Video: Xem đồ dùng cắm trại của mình này.

một gia đình tại trung tâm nghiên cứu.

Video: Em nhặt giúp cô mấy thanh gỗ nhé?

Giỏi lắm.

Mình cần thêm gỗ nữa đấy.

Cô có bật lửa trong túi quần đây.

Có một tổ ong bắt cày đằng kia.

Em lấy nó ra được mà.

Chắc cô có bật lửa trong đó đấy.

Em dùng bật lửa để nhóm lửa nhé.

Kanzi rất thích lửa.

Nó chưa từng nhóm lửa
mà không cần tới bật lửa,

nhưng nếu cậu chàng thấy ai đó làm mẫu
thì có thể làm theo-

có thể nhóm lửa mà không cần bật lửa.

Kanzi đang học cách giữ lửa khỏi tàn,

và cách sử dụng lửa

chỉ cần nhìn theo cách con người làm.

(Cười)

Đây là cách một chú vượn Bonobo cười.

Âm thanh của sự vui thích.

Video: Vui đúng không?

Em rất thích công việc này nhỉ.

Giờ đổ một ít nước vào ngọn lửa nhé.
Em thấy can nước không?

Giỏi lắm.

Cu cậu quên cả kéo khóa sau ba lô kìa.

Nó thích mang đồ từ nơi này qua nơi khác.

Video: Austin, em đang gọi "Austin" đấy à?

Nó đang gọi một chú vượn khác ở trung tâm,
từ khoảng cách khá xa

xa hơn người thường có thể nghe thấy.

Đây là em gái của Kanzi.

Đây là lần đầu tiên nó thử lái xe.

Video: Tạm biệt nhé.

(Cười)

Nó nhấn được bàn đạp, nhưng lại
không điều khiển được vô lăng.

Đổi từ bàn đạp lùi sang tiến rồi

nhưng chỉ bám lấy vô lăng chứ không xoay.

(Cười)

Cũng như chúng ta, nó biết
hình ảnh trong gương là chính mình

(Nhạc)

Nuôi dưỡng vượn Bonobo trong môi trường
có cả vượn và người

và ghi lại sự phát triển suốt 2 thập kỉ,

các nhà khoa học đã tìm ra
môi trường văn hóa

(Cười)

tác động ra sao suốt quá trình tiến hóa.

Tên của con vượn này là Nyota,

có nghĩa là ngôi sao trong tiếng Swahili.

(Nhạc)

Panbanisha đang cố dùng kéo
tỉa lông cho Nyota.

Trong tự nhiên, vượn Bonobo có
thói quen chải lông cho con con.

Panbanisha dùng kéo thay cho tay

để làm việc này.

Rất ấn tượng.

Đôi tay chuyển động một cách khéo léo

mới thực hiện được động tác này.

Nyota cố bắt chước mẹ nó sử dụng kéo.

Nhận ra nguy cơ Nyota có thể bị đau,

Panbanisha, như những người mẹ khác,

cẩn thận lôi chiếc kéo về.

Kanzi giờ có thể cắt được da động vật dày.

Nó đang học cách chế tạo dụng cụ bằng đá.

Video: Kanzi giờ có thể tạo ra đồ dùng,

như tổ tiên loài người từng tạo ra

từ 2.5 triệu năm trước

bằng cách dùng hai hòn đá đập vào nhau.

Nó học được rằng, bằng cách dùng cả 2 tay

và nện những hòn đá sượt qua nhau,

nó có thể tạo ra những mảnh đá
lớn và sắc hơn rất nhiều.

Kanzi chọn một mảnh đá nó nghĩ là đủ sắc.

Rất khó để cắt tấm da dày này,
cho dù có dùng dao.

Viên đá Kanzi sử dụng cực kì sắc bén

và rất lí tưởng để chế tạo dụng cụ,
nhưng khó điều khiển,

đòi hỏi những kĩ năng thuần thục.

Viên đá của Kanzi lấy từ Gona, Ethiopia

tương tự loại đá được sử dụng
bởi tổ tiên châu Phi của loài người

sống cách đây 2.5 triệu năm.

Đây là viên đá Kanzi dùng

còn đây là những mảnh đá nó đã tạo ra.

Những góc sắc và phẳng này
giống như những lưỡi dao.

Những dụng cụ tổ tiên chúng ta dùng

có những điểm tương đồng nổi bật
so với của Kanzi.

Panbanisha đang chờ được đi dạo trong rừng

Nó ngồi ngóng ra ngoài cửa sổ.

Đây nhé- tôi sẽ cho các bạn thấy
những điều không ngờ tới.

Video: Đã mấy ngày liền,
Pabanisha chưa được ra ngoài chơi.

Tôi vẫn thường nói về ngôn ngữ.

Video: Rồi Panbanisha làm
một hành động bất ngờ.

Nhưng vì lời khuyên đừng làm
những việc thông thường

những chú vượn này cũng có ngôn ngữ.

Đó là ngôn ngữ tượng hình.

Nó lấy một mẩu phấn

và bắt đầu viết gì đó lên sàn.

Nó đang viết gì thế?

Nó cũng nói được bằng ngôn ngữ của mình.

Giờ nó tới gần tiến sĩ Sue,
và bắt đầu viết lại.

Trên bàn phím này có những biểu tượng

(Nhạc)

Chúng đọc tên khi nó chạm vào.

Panbanisha đang nói với tiến sĩ Sue
về nơi nó muốn tới.

"A frame" tượng trưng cho
chiếc lều ở trong rừng.

Đây là kí tự Panbanisha viết ra
so với biểu tượng trên bảng điều khiển.

Nó bắt đầu viết những kí tự trên nền nhà.

Tốt đấy. Đẹp lắm, Panbanisha.

Ban đầu chúng tôi không nhận ra
nó đang làm gì,

cho tới khi chúng tôi đứng lùi lại,
quan sát và xoay kí tự đó.

Kí tự này biểu thị
một địa điểm trong rừng.

Nét cong này rất giống kí tự gốc.

Biểu tượng tiếp theo Panbanisha viết ra
là "vòng cổ"

biểu thị chiếc vòng Panbanisha phải đeo
mỗi khi ra ngoài chơi.

Đấy là một quy định của trung tâm.

Biểu tượng này không rõ ràng
như những cái khác,

nhưng có thể thấy Panbanisha đang
cố thể hiện một nét cong

và vài đường thẳng.

Các nhà nghiên cứu bắt đầu ghi lại
những lời của Panbanisha

thể hiện bằng các kí tự
viết bằng phấn trắng trên sàn.

Panbanisha quan sát

và nhanh chóng viết theo.

Khả năng của vượn Bonobo gây kinh ngạc
cho các nhà khoa học trên thế giới.

Làm sao chúng có thể phát triển đến vậy?

Chúng tôi tìm ra điều quan trọng nhất

cho phép vượn Bonobo hiểu ngôn ngữ
không phải qua dạy dỗ.

Đơn giản là cứ sử dụng ngôn ngữ với chúng,

vì động lực tiếp thu ngôn ngữ

là để hiểu những người thân xung quanh
đang nói gì với mình.

Một khi đã có khả năng hiểu điều đó,

việc sử dụng ngôn ngữ

sẽ phát triển tự nhiên không gò bó.

Chúng tôi muốn tạo ra
một môi trường mà trong đó

vượn Bonobo, như các cá thể khác
mà chúng tương tác cùng

chúng tôi muốn tạo ra một nơi
để chúng được vui vẻ

một nơi mà mọi sinh vật xung quanh

đều có ý nghĩa với chúng.

Môi trường nơi đây bộc lộ
những khả năng không ngờ tới

của Kanzi và Panbanisha.

Panbanisha đang thích thú chơi đùa
với chiếc đàn harmonica.

và Nyota giờ đã được một tuổi,
giành lấy cây đàn.

Nó sốt sắng ngó vào miệng mẹ nó.

Chắc nó đang tìm xem âm thanh đến từ đâu.

Tiến sĩ Sue nghĩ rằng
cần để trí tò mò phát triển.

Lần này Panbanisha đang chơi
một chiếc đàn piano điện tử.

Nó không bị buộc phải học chơi đàn

mà do trông thấy một nhà nghiên cứu chơi
và muốn học theo.

Đánh đi nào. Đánh đi. Cô đang nghe đây.

Gõ lại đoạn thật nhanh vừa rồi nào.
Đúng rồi, đoạn đó đấy.

Kanzi đang chơi đàn phiến gỗ.

Nó hăng hãi gõ bằng cả hai tay
đệm theo giọng hát của tiến sĩ Sue.

Kanzi và Panbanisha

đều được kích thích
trong môi trường vui nhộn này

càng khuyến khích sự hình thành
của những năng lực văn hóa này.

(Cười)

Ok, giờ đuổi theo bọn quái vật nào.
Bắt lấy chúng.

Ăn cả mấy quả cherry nữa nhé.

Cẩn thận, giờ phải tránh bọn chúng ra.

Lại đuổi theo được rồi, đuổi theo chúng đi.

Giờ phải tránh ra nhé. Tránh đi.

Chạy đi nào. Chạy mau.

Giờ mình đuổi theo được rồi. Bắt chúng đi.

Ôi không!

Kanzi giỏi quá. Rất giỏi. Cảm ơn em nhé.

Không một ai, vượn Bonobo hay con người,
có thể tưởng tượng được điều này.

Chúng ta có một một trường đa chủng loài,
mà chúng tôi gọi là "văn hóa người-vượn".

Chúng tôi học cách sống của chúng.

Chúng tôi học các giao tiếp với chúng

bằng những giọng rít rất chói tai.

Chúng tôi hiểu rằng chúng cũng có ngôn ngữ
của riêng mình trong tự nhiên.

Chúng đang học cách để sống như con người.

Chúng tôi tin rằng điều quyết định ở đây
không phải sinh học, mà là văn hóa.

Vậy nên, chúng ta cùng chia sẻ
những công cụ, công nghệ và ngôn ngữ

với những giống loài khác.

Cảm ơn các bạn!