< Return to Video

Powstanie i upadek Imperium Inków - Gordon McEwan

  • 0:07 - 0:10
    To było największe imperium
    w historii zachodniej półkuli,
  • 0:10 - 0:14
    z ludnością niemal dziesięciu milionów.
  • 0:14 - 0:18
    Na powierzchni ponad
    900 tysięcy kilometrów kwadratowych
  • 0:18 - 0:21
    Inkowie zbudowali
    ogromne centra administracyjne,
  • 0:21 - 0:26
    świątynie, infrastrukturę
    i systemy kanalizacyjne.
  • 0:26 - 0:30
    Zrobili to na wyjątkowo
    nieprzyjaznych terenach,
  • 0:30 - 0:38
    bez pomocy kół, koni,
    żelaza, a nawet pisma.
  • 0:38 - 0:42
    Mimo to, sto lat później, w XV wieku,
  • 0:42 - 0:45
    Imperium Inków już nie istniało.
  • 0:45 - 0:47
    Według legendy
  • 0:47 - 0:52
    przodkowie władców Inków
    zostali stworzeni przez Inti, boga słońca
  • 0:52 - 0:56
    i wyłonili się z jaskini Tambo Toco.
  • 0:56 - 1:01
    Czterech braci i cztery siostry
    prowadził Ayar Manco.
  • 1:01 - 1:04
    Miał on złotą laskę,
  • 1:04 - 1:07
    służącą do sprawdzania właściwości ziemi,
  • 1:07 - 1:09
    co miało pomóc w znajdowaniu żyznej gleby.
  • 1:09 - 1:12
    Po wielu przygodach
    i rozległych poszukiwaniach
  • 1:12 - 1:17
    Ayar Manco i jego rodzeństwo
    dotarli do doliny Cuzco,
  • 1:17 - 1:20
    w której laska przebiła ziemię.
  • 1:20 - 1:23
    Po pokonaniu miejscowej ludności
  • 1:23 - 1:25
    założyli stolicę,
  • 1:25 - 1:35
    a Ayar Manco został Manco Capac,
    pierwszym Sapa Inca, czyli władcą Inków.
  • 1:35 - 1:37
    Badania archeologiczne sugerują,
  • 1:37 - 1:42
    że pierwsi Inkowie osiedlili się
    w dolinie około 1200 roku naszej ery.
  • 1:42 - 1:46
    W 1438 roku wciąż byli małym królestwem,
  • 1:46 - 1:50
    którego omal nie pokonało
    sąsiednie plemię Chanka.
  • 1:50 - 1:56
    Ówczesny król Inków Wirakocza
    i jego następca tronu uciekli przerażeni,
  • 1:56 - 1:58
    ale inny syn pozostał
  • 1:58 - 2:01
    i z sukcesem dowodził obroną miasta.
  • 2:01 - 2:06
    Dzięki zdolnościom militarnym
    został dziewiątym władcą Inków
  • 2:06 - 2:11
    i przyjął imię Pachacuti,
    czyli "kataklizm".
  • 2:11 - 2:16
    Pachacuti rozszerzył
    panowanie Inków na Andy,
  • 2:16 - 2:21
    przekształcając królestwo w imperium
    dzięki reformom gospodarczym.
  • 2:21 - 2:28
    Terytorium imperium podzielono
    na cztery części, czyli Tahuantinsuyu,
  • 2:28 - 2:33
    a każdą z nich rządził
    gubernator podległy królowi.
  • 2:33 - 2:35
    Choć Inkowie nie znali pisma,
  • 2:35 - 2:40
    wykorzystywali skomplikowany
    system węzełków zwany kipu
  • 2:40 - 2:44
    do zapisu liczb, a może i innych danych.
  • 2:44 - 2:47
    Oparta na systemie dziesiętnym
    biurokracja umożliwiła systematyczne
  • 2:47 - 2:51
    i skuteczne opodatkowanie
    poddanych Imperium.
  • 2:51 - 2:57
    W zamian Imperium zapewniało
    obronę, infrastrukturę i żywność
  • 2:57 - 3:02
    pochodzącą z wielkich magazynów,
    używanych w razie potrzeby.
  • 3:02 - 3:04
    Powstały wielkie tarasy
    i systemy irygacyjne,
  • 3:04 - 3:08
    a na różnych wysokościach
    uprawiano rośliny,
  • 3:08 - 3:11
    które transportowano po całym Imperium.
  • 3:11 - 3:13
    To za rządów Pachacuti
  • 3:13 - 3:18
    powstało słynne miasto Machu Picchu.
  • 3:18 - 3:23
    Syn Pachacuti, Topa Inca, kontynuował
    militarną ekspansję Imperium,
  • 3:23 - 3:28
    którego władcą został w 1471 roku.
  • 3:28 - 3:34
    Pod koniec jego rządów Imperium zajmowało
    większość zachodniej Ameryki Południowej.
  • 3:34 - 3:39
    Syn Topy, Huayna Capac,
    zastąpił go w 1493 roku.
  • 3:39 - 3:44
    Ale dalekie kampanie wojenne nowego władcy
    nadwyrężyły strukturę społeczną.
  • 3:44 - 3:49
    W 1524 roku Huayna Capac
    zachorował na febrę.
  • 3:49 - 3:54
    Hiszpańscy konkwistadorzy,
    którzy przybyli wcześniej na Karaiby,
  • 3:54 - 3:59
    przynieśli ze sobą choroby,
    na które tubylcy nie byli odporni.
  • 3:59 - 4:01
    Zmarły miliony,
  • 4:01 - 4:06
    w tym Huayna Capac i jego następca.
  • 4:06 - 4:12
    Pusty tron doprowadził do wojny domowej
    między dwoma pozostałymi braćmi,
  • 4:12 - 4:14
    Atahualpą i Huascarem,
  • 4:14 - 4:16
    co bardzo osłabiło Imperium.
  • 4:16 - 4:21
    W 1532 roku, po wygraniu wojny domowej,
  • 4:21 - 4:26
    Atahualpa i jego armia natrafili
    na europejskich najeźdźców.
  • 4:26 - 4:28
    Mimo liczebnej przewagi Inków
  • 4:28 - 4:32
    Francisco Pizarro i niewielka
    grupa konkwistadorów
  • 4:32 - 4:37
    zaskoczyli liczną armię króla
    bronią i końmi,
  • 4:37 - 4:40
    nieznanymi dotąd wśród Inków.
  • 4:40 - 4:45
    Atahualpa trafił do niewoli
    i został zabity rok później.
  • 4:45 - 4:49
    Stolica Cuzco zachwyciła
    hiszpańskich konkwistadorów.
  • 4:49 - 4:56
    Według Pizarro była tak piękna,
    że "nawet w Hiszpanii robiłaby wrażenie".
  • 4:56 - 4:58
    Choć stolica upadła,
  • 4:58 - 5:02
    a ludność tubylcza została zdziesiątkowana
    przez wojnę domową i zarazy,
  • 5:02 - 5:07
    niektórzy Inkowie wycofali się
    do nowej stolicy w Vilcabamba,
  • 5:07 - 5:09
    gdzie opierali się ekspansji
    przez kolejne 40 lat.
  • 5:09 - 5:15
    Ale do 1572 roku Hiszpanie złamali opór,
  • 5:15 - 5:19
    niszcząc całą materialną
    i kulturalną spuściznę Inków.
  • 5:19 - 5:25
    Imperiów Inków zniknęło
    szybciej niż powstało.
Title:
Powstanie i upadek Imperium Inków - Gordon McEwan
Description:

Zobacz całą lekcję: https://ed.ted.com/lessons/the-rise-and-fall-of-the-inca-empire-gordon-mcewan

To było największe imperium w historii zachodniej półkuli, z ludnością niemal dziesięciu milionów. Mimo to sto lat później, w XV wieku, Imperium Inków już nie istniało. Co się stało? Gordon McEwan opowiada o powstaniu i upadku Imperium Inków.

Lekcja: Gordon McEwan, animacja: TED-Ed.
more » « less
Video Language:
English
Team:
closed TED
Project:
TED-Ed
Duration:
05:46

Polish subtitles

Revisions

Our website uses cookies for analysis purposes.