-
Fizikada müxtəlif
-
qüvvə növləri vardır.
-
Lakin bütün qüvvələr
-
birbaşa təmas qüvvəsi və ya
uzaq məsafədən təsir qüvvəsi kimi
-
göstərilə bilər. Adından da
-
göründüyü kimi təmas qüvvələri
-
iki cismin səthinin
-
bir-birinə birbaşa təmas edərək
-
tətbiq etdiyi qüvvələrə deyilir.
-
Gərilmə, reaksiya və sürtünmə
qüvvələri gündəlik
-
qarşımıza çıxa biləcək təmas
qüvvələrinə nümunələrdir.
-
Məsələn, şəkildə gördüyünüz kranın
-
ipi ondan asılı olan dağıdıcı topa
birbaşa təmas qüvvəsi və ya
-
gərilmə qüvvəsi tətbiq edir.
-
Lakin o, bunu yalnız ip və
top arasında bir əlaqə
-
və ya təmas olması şərti ilə,
yəni top ipə bağlı
-
olduğu halda edə bilər.
-
Əgər topu ipə bağlamağı
yaddan çıxarsanız,
-
bu ip dağıdıcı topa heç bir
-
təsir göstərməyəcək.
-
Beləliklə, birbaşa təmas qüvvələri
uzaq məsafə qüvvələrindən
-
seçilir.
-
Bəzən onlara uzaq məsafədən
təsir və ya sahə qüvvələri də deyilir.
-
Çünki onlar bir-birindən
-
uzaqda olan cisimlərə
təsir edə bilirlər.
-
Qravitasiya buna ən yaxşı nümunədir.
-
Yəni Yer kürəsi və Ay bir-birinə təmas
etməsə belə Yer Aya
-
qravitasiya qüvvəsi ilə təsir edə bilir.
-
Bu, qravitasiya sahəsi ilə bağlıdır.
-
Oxşar olaraq, elektrik sahəsi də
bir-birinə təmas etməyən 2 yükə
-
müəyyən bir qüvvə ilə təsir edə bilər.
-
Yəni bu da birbaşa təmas qüvvəsi deyil.
-
Daha sonra, maqnitlər də toxunmadan
-
bir-birilərini cəzb edə bilirlər.
-
Beləliklə, bütün bunlar uzaq
məsafədən təsir qüvvələri
-
və ya sahə qüvvələri adlanır.
-
Əslində bu fərqlənmə
göründüyü kimi
-
fundamental deyil.
-
Bütün bu birbaşa təmas
qüvvələri mahiyyətcə çox böyük
-
miqdarda uzaq məsafədən təsir
-
qüvvələrini bildirir.
-
Başqa sözlə, bu təmas qüvvələri,
yəni gərilmə, reaksiya və
-
sürtünmə qüvvələri
mikroskopik səviyyədə bir sıra
-
məsafə təsir qüvvələrinin çox
kiçik məsafələrdə
-
fəaliyyəti nəticəsində yaranır.
-
Yəni onlar uzaq məsafədən təsir
qüvvələri adlansa
-
da kiçik məsafələrdəki cisimlərə
də təsir edə bilirlər.
-
Əslində, onların hamısı
-
bir-biri ilə əlaqədədirlər.
-
Gəlin, bütün bunları daha
dərindən açıqlayaq.
-
Gərilmə qüvvəsi ilə başlayaq.
-
Bu gərilmə haradan gəlir?
-
Bilirik ki, gərilmə hər hansı bir ip
tərəfindən ona
-
bağlı bir cismə təsir edən qüvvədir.
-
Həmçinin, bilirik ki, bu ip
-
atom və molekullardan təşkil olunub.
-
Onları şəkildə təsvir etməyə çalışmışıq.
-
Normal bir ip hər halda 3 ədəd
atom enində deyil, sadəcə olaraq
-
bu şəkildə çox böyük miqdarları
təsvir etmək istəmədim.
-
Beləliklə, təsəvvür edin ki, ipin
içərisində müəyyən
-
qədər atom və molekul mövcuddur.
-
onlar bir-birinə kimyəvi rabitələr
-
quraraq bağlanıblar.
-
Bunlar elektromaqnit rabitələrdir və
-
öz tarazlıq vəziyyətlərindən uzaqlaşmaq
istəmirlər.
-
Onların müəyyən bir tarazlıq halı
var və bundan
-
çıxsalar, yenə də əvvəlki
hallarına
-
geri qayıtmaq istəyəcəklər.
-
Yəni bu ipə dağıdıcı top
kimi çox ağır
-
bir yük bağlasanız,
-
bu top atom və molekulları
-
dağıtmaq istəyəcək.
-
Yəni onları bir-birindən
uzaqlaşdırmaq istəyəcək,
-
lakin onlar uzaqlaşmaq
istəmir.
-
Başqa sözlə, atomlar və
molekullar arasındakı
-
məsafə artıqca onlar əvvəlki hallarını
-
bərpa etməyə çalışacaqlar.
-
Nəticədə, ip dartıldıqca
bu məsafələr
-
hiss olunmayacaq şəkildə,
-
böyüyür və onları birlikdə
-
saxlayan qüvvə də artır.
-
Beləlikə də ipin gərilmə
qüvvəsi meydana çıxır.
-
Bu, gərilmə qüvvəsinin
mikroskopik səviyyədə
-
başlanğıcıdır. Bu atom və
molekullar özlərinin
-
əvvəlki halını bərpa etmək istəyirlər.
-
Bunun üçün onlar
getdikcə daha çox çəkməlidirlər.
-
Lakin bu həmişəlik davam
-
etməyəcək. Buradan olduqca ağır bir yük
-
asılsa, elektromaqnit
rabitələri qırılacaq və
-
molekullar parçalanacaq.
-
İp qırıldıqda
da baş verən budur.
-
Beləliklə, gərilmənin mikroskopik
mənşəyi budur.
-
Lakin bunun üçün Avoqadro ədədi
qədər ox çəkmək lazım deyil,
-
yalnız bir ox kifayətdir.
-
Ona görə də belə çıxır ki,
-
bütün bu elektromaqnit kimyəvi
rabitələri gərilmə adlanan yalnız
-
bir ox ilə ümumiləşdirmək mümkündür.
-
Bəs reaksiya qüvvəsi necə yaranır?
-
O, gərilmənin əksidir.
-
Gərilmə bir növ dartılma
-
qüvvəsidir, reaksiya qüvvəsi
isə iki cismin bir-birini
-
əzməsinə mane olan qüvvədir.
-
Yəni atom və molekulları
-
parçalamaq əvəzinə
-
bu yaşıl qutudakı atom və
molekullar qutunun çəkisi
-
səbəbindən masanın
atom və molekullarını
-
itələməyə çalışır.
-
Bunu ekranda təsvir etmişəm.
-
Təkrar edirəm, qutu və masa
əslində burada
-
göstəriləndən daha çox atom
-
və molekuldan təşkil olunub.
Şərti olaraq onları
-
ekranda göstərildiyi kimi təsvir etmişik.
-
Bu atom və molekullar bir-birinin
-
içinə keçməyəcək, çünki
-
qutunun və masanın atom və
molekullarının
-
ətrafında elektron buludu olacaq.
-
Onlar üst-üstə düşməyə çalışsa,
elektromaqnit
-
itələnmə və digər
-
açıqlanması çox mürəkkəb olan
-
kvant mexaniki təsirləri baş verəcək.
Həqiqətən də bərk
-
cisimlərin niyə bir-birinə
nüfuz etmədiyini açıqlamaq çətindir.
-
Lakin bu atom və molekullar
arasındakı çox sayda
-
elektromaqnit qarşılıqlı əlaqələri
və digər kvant mekaniki
-
təsirləri mikroskopik səviyyədə
reaksiya qüvvəsinin
-
mənşəyidir.
-
Yenə də kiçik miqyasda
uzaq məsafədən təsir qüvvəsini
-
müşahidə etdik.
-
Bunlar bəzən insanların başını
qarışdırır və soruşurlar ki,
-
"İki cisim nə vaxtsa
həqiqətən toxunurmu?"
-
Yəni stulda oturduqda
-
şalvarın atom və molekulları fiziki
-
olaraq stula toxunurmu?
-
Əslində burada toxunmaq sözünü
açıqlamaq çətindir.
-
Çünki öyrəndik ki, burada
amorf elektron buludları
-
mövcuddur. Onların bir-birinə
toxunmasını
-
necə müəyyən edirik? Çətindir,
lakin heç bunu etməli deyilik.
-
Çünki bütün bu mikroskopik
qarşılıqlı təsirləri
-
tək və böyük bir reaksiya
-
qüvvəsi şəklində ümumiləşdirə bilərik.
-
Bu bizə həm hesablama aparmağa,
həm də açıqlama
-
verməyə kifayət edir.
-
İndi beyninizdə bir neçə
-
sual yarana bilər.
-
Yəni necə olur ki, bütün video
birbaşa təmas
-
qüvvələri haqqında
-
olsa da iki səthin bir-birinə
həqiqətən təmas
-
edib-etmədiyini müəyyən edə bilmirik.
-
Lakin sadə şəkildə demək olar ki,
-
siz şalvarınızın atom və molekullarının
-
stulun atom və molekullarına
nüfuz etməsinə mane olan qüvvəni
-
müəyyən edənə
-
qədər onlar bir-birinə təmas edir.
-
Yəni reaksiya qüvvəsini
aşkar edənə qədər
-
onlar təmasda sayılır.
-
Beləliklə, 2 səthin təmasda
olmasını müəyyən etmək olar.
-
İndi isə gəlin digər qüvvələrə baxaq.
-
Bəs sürtünmə qüvvəsi necə?
-
Bəs onun mikroskopik mənşəyi
nədir?
-
Bildiyiniz kimi sürtünmə qüvvəsi
iki səthin bir-birinin
-
üzərində sürüklənməsinə
müqavimət göstərən qüvvədir.
-
Nə üçün müqavimət göstərir?
-
Əgər bu səthlərə yaxından baxsanız,
-
nə qədər hamar görünməsinin fərqi yoxdur.
-
Məsələn, bir masanın səthini
-
təmizləsəniz belə, çox
-
yaxınlaşdırsanız, orada görəcəyiniz
-
bütün çatlara və çuxurlara heyrət edərsiniz.
-
Bütün dünyamız mikroskop altında
-
çox başqa cür görünür.
-
Oxşar olaraq, ekranda
gördüyünüz bu bənövşəyi qutuya
-
mikroskopik səviyyədə baxsanız,
-
onun səthinin necə nahamar
olduğuna heyrət edərdiniz.
-
Aydındır ki, əgər siz bir cismi
digərinin üzərində sürükləməyə
-
çalışsanız, bunlar bir-birinə toqquşacaq.
-
Yəni bu təpələr və çuxurlar
bir-birinin yoluna çıxaraq
-
problem yaradacaq və
-
müqavimət qüvvəsi meydana çıxacaq.
-
Bu sarı təpələr sına və ya
bəzən sadəcə
-
yıxıla bilirlər.
-
Bu, sürtünmədəki müqavimətin
səbəbidir.
-
Bəzən onlar yalnızca
-
yıxılmır, əyilə və geri sıçraya bilirlər.
-
Lakin bu hallarda belə
-
sürtünmə qüvvəsi meydana
-
çıxmasına səbəb olurlar.
-
Sürtünməni yaradan təkcə
bunlar da deyil.
-
Bu səthdəki atom və
molekullar da nəzərə alınır.
-
Bu hissə bir qədər hamar görünür,
-
bəlkə də onlar bir-birinin
üstündən burada yaxşı
-
sürüşə bilərlər.
-
Lakin buradakı atom və molekullar
arasında formalaşan
-
rabitələr də nahamarlıq
yaradaraq sürtünmə
-
qüvvəsini gücləndirə bilər.
-
Əslində, bu da bir qədər mürəkkəbdir
-
və sürtünmə qüvvəsi ilə
bağlı hələ də cavabsız qalan
-
bir çox sual mövcuddur.
-
Sürtünmənin öyrənilməsi
isə tribologiya adlanır.
-
Təəccüblüdür ki, bu gün belə
cavabsız suallar mövcuddur.
-
Lakin yaxşı xəbər odur ki, siz bütün bu
-
mikroskopik qarşılıqlı əlaqələri
bir qüvvə olaraq 2 səthin bir-biri
-
üzərində sürüşməsinə müqavimət
-
göstərən sürtünmə
qüvvəsi kimi adlandıra bilərsiniz.
-
Yəni səthlərə mikroskopik
səviyyədə baxaraq
-
hesablamalar aparmağa
ehtiyac yoxdur.
-
Sadəcə olaraq geriyə doğru sürtünməni
-
böyük bir müqavimət qüvvəsi kimi
çəkməklə bunların
-
hamısını hesablaya bilərik.
-
Xülasə, birbaşa təmas
qüvvələri 2 cismin
-
səthlərinin bir-birinə təmas
etməsini və ya qarşılıqlı
-
əlaqədə olamsını tələb edir.
-
Lakin müşahidə etdik ki,
bu təmas qüvvələri əslində
-
ağlasığmaz dərəcədə çox miqdarda
uzaq məsafədən təsir qüvvələrinin
-
çox qısa məsafələrdə təsir etməsidir.
-
Lakin bütün bu təsir
qüvvələrini sadə fizika
-
məsələləri edərkən tək bir
-
təmas qüvvəsi kimi
ümumiləşdirə bilərsiniz.
Khan Academy
