De ontastbare impact van muren

Vandaag bestaan er meer barrières dan aan het einde van de Tweede Wereldoorlog, zegt ontwerper Alexandra Auer. En als je één muur optrekt, creëer je onbewust een tweede muur: een mentale splitsing tussen 'wij' en 'zij' die onze collectieve veiligheid in gevaar brengt. Met intrigerende resultaten van haar maatschappelijk project in twee basisscholen die van elkaar werden gescheiden door een hek, moedigt Auer ons aan om een einde te maken aan onze vooroordelen en opnieuw oog te hebben voor alles wat we met elkaar gemeen hebben.

Mensen bouwen graag muren.

Heb je dat ook al gemerkt?

We bouwen muren voor alles:

als schuilplaats, als bescherming,
voor onze privacy.

In de laatste 70 jaar

is het aantal barrières
tussen landen verdubbeld.

Momenteel zijn er meer muren

dan op het einde
van de Tweede Wereldoorlog,

meer dan tijdens de Koude Oorlog.

Toen ik opgroeide in Duitsland,

voelde de val van de Berlijnse Muur
als het begin van een nieuwe wereld,

een wereld zonder barrières.

Maar sinds de aanvallen van 11 september

is het aantal gebouwde muren
enorm toegenomen.

Sindsdien is het aantal verdubbeld,

met ongeveer 30 nieuwe structuren
die gebouwd of gepland zijn.

Muren en hekken worden vaak gebouwd
met het oog op veiligheid,

veiligheid tegenover
een andere groep mensen,

tegenover misdaad en illegale handel.

Maar muren en hekken
geven ons enkel een gevoel van veiligheid,

wat niet hetzelfde is
als echte veiligheid.

Ook al geven ze ons misschien
een veilig gevoel,

ze kunnen ons niet echt beschermen.

In plaats daarvan doen ze iets anders:

ze zorgen voor een scheiding.

Ze creëren een 'wij' en een 'zij'.

Ze creëren een vijand.

Muren doen ons een tweede muur
bouwen in ons hoofd, een mentale muur.

En die mentale muren
maken ons geleidelijk blind

voor al onze gelijkenissen
met de mensen aan de andere kant.

En omgekeerd

worden mentale muren soms zo sterk

dat we het nodig vinden
fysieke muren te bouwen of te verstevigen.

Fysieke en mentale muren
hangen sterk samen

en het ene leidt meestal tot het andere.

Het is een vicieuze cirkel:

fysieke muren versterken mentale muren
en mentale muren versterken fysieke muren

tot wanneer een van beide plots wegvalt

en de cyclus wordt doorbroken.

Toen de Berlijnse Muur werd gebouwd,

was het moeilijk te zeggen
tegen wie hij was gericht,

want de mensen die er rond woonden,
identificeerden zich met elkaar.

Er was geen 'wij' versus 'zij'.

Er waren geen 'anderen'.

Tijdens de scheiding

evolueerden beide zijden apart verder
en vormden ze hun eigen identiteit.

Plots was er een 'wij' en een 'zij'.

Er was een mentale muur gebouwd,

en toen de Berlijnse Muur in 1989 viel,

bleef de mentale muur bestaan
in het hoofd van de mensen.

Oost-Duitsers moesten opnieuw
geïntegreerd worden in hun eigen land,

en ook al hoefden ze niet te verhuizen,

velen voelen nog steeds dat de achterstand
nooit volledig is weggewerkt.

Die blijvende effecten van de mentale
muur zijn ook meetbaar.

Een studie van de Freie Universität
van Berlijn in 2005

toonde aan dat zelfs
15 jaar na de hereniging,

Duitsers nog altijd geloofden dat steden
aan de andere kant van de vroegere muur

verder weg lagen dan het geval is.

Interessant is dat ze een link ontdekten
tussen politieke overtuiging

en de inschatting van de afstand.

Hoe meer iemand tegen
de Duitse hereniging gekant was,

hoe verder weg ze de steden inschatten.

De mentale muur doet de steden
aan de andere kant verder weg lijken

en hoe hoger en sterker die mentale muur,

hoe moeilijker bereikbaar ze lijken.

Ik heb de studie herhaald

met een groep jonge Duitsers
die zijn opgegroeid zonder de muur,

om te zien of de effecten
nog steeds meetbaar zijn.

De resultaten tonen aan
dat deze generatie,

mijn generatie,

niet zo sterk is
in geografie in het algemeen...

(Gelach)

Oost en West.

Maar uiteindelijk kunnen we dit ook zien
als een vooruitgang, niet?

We hebben de muur nooit zelf meegemaakt.

De fysieke barrière heeft nooit geleid
tot een mentale muur

om af te breken.

Ik zou dit graag zien
als een sterke aanwijzing

dat er een toekomst is zonder
mentale muur die Duitsland opsplitst,

maar we moeten realistisch zijn:

deze muur mag dan misschien verdwijnen,

maar ondertussen worden
ontelbare andere muren opgetrokken.

Een wereldwijde trend tegenwoordig

is de stijging van 'gated communities'.

En in zekere zin kunnen we
die ommuurde gemeenschappen zien

als landen,

maar dan op een kleinere schaal.

Buurten die afgesloten zijn
door muren en hekken

om burgers te beschermen
tegen andere burgers.

En het enige verschil is
dat dit een keuze is.

Maar de fysieke en mentale effecten
op de mensen die erbinnen wonen

en zij die erbuiten worden gehouden

zijn hetzelfde:

de afscheiding van steden, buurten

en zelfs speeltuinen.

In de lente van vorig jaar werkte ik
aan een designproject in Brussel

op twee basisscholen
waar dit het geval was.

Beide scholen delen
een ingang en het schoolplein.

Beide scholen geven les in het Nederlands.

Maar op de ene school
zitten vooral Belgische kinderen

en op de andere migrantenkinderen.

De scholen worden gescheiden
door muren en hekken,

waardoor er geen interactie is
tussen de kinderen

buiten het hek op het speelplein
dat hen gescheiden houdt.

Toen ik er begon te werken,

vond ik het triest om kinderen te zien
die aan een hek moeten staan

om hun vrienden
aan de andere kant te spreken.

Maar het ergste is dat de meeste kinderen

zelfs nooit de kans zullen krijgen
om vrienden te maken aan de overkant.

Scholen zouden plaatsen moeten zijn
waar alle kinderen samenkomen en leren,

leren van de leraar, maar vooral

leren van elkaar.

En hoe groter de diversiteit,
hoe meer we kunnen leren.

Onze schooltijd is misschien zelfs
de enige tijd in ons leven

dat we contact hebben met mensen
met een andere sociale achtergrond.

Kinderen scheiden in deze periode
van hun ontwikkeling

zal integratie heel moeilijk maken,

zo niet onmogelijk.

En toch

ben ik blijkbaar de enige die een probleem
heeft met dit hek in Brussel.

De meeste ouders, leraars en kinderen

zien het niet langer
of stellen zich er geen vragen meer bij.

Het is gewoon hoe het is.

Niemand heeft het ooit anders geweten.

En de mensen zijn er ook voorstander van.

Ik vroeg een kind
of hij met de overkant wou spelen

en hij antwoordde: "Nee".

Toen ik vroeg of het anders zou zijn
als er geen hek was,

zei hij: "Waarschijnlijk".

Maar toen zei hij snel
dat het hek moest blijven,

omdat de andere kant gemeen is
en de bal nooit teruggeeft.

Dat is grappig, want ik sprak
met kinderen van beide kanten

en ze vonden allemaal
dat de andere kant gemeen is

omdat ze de bal nooit teruggeven.

Beide zijden hebben een hekel aan elkaar

en er breekt regelmatig
ruzie uit aan het hek,

wat ook de hoofdreden is
waarom ze vinden dat het hek moet blijven:

het beschermt de kinderen van elkaar,

of toch hun speelgoed,

en het vermijdt chaos.

Op een bepaald moment begonnen
de kinderen onder het hek te kruipen

om hun bal terug te halen.

En de reactie van de scholen was
om er metalen platen te bevestigen.

Nu klimmen ze erover.

Ik weet niet wat er eerst was in Brussel:

een mentale muur die zo sterk werd
dat men een fysiek hek bouwde,

of was het hek er eerst en benadrukt
het nu de sociale verschillen,

zelfs op het schoolplein?

Maar wat ik wel wist
toen ik er begon te werken

was dat ik iets aan de situatie
wou veranderen.

Ik wou beide kanten tonen
hoeveel ze op elkaar lijken.

Voor kinderen is dit niet zo moeilijk,

want ook al spreekt
het ene schoolplein Nederlands

en het andere een mix
van Frans, Turks en Arabisch,

ze spreken allemaal
de universele taal van het spel.

En toen bleek dat
het verlangen om te spelen

veel sterker is dan alle zogenaamde
verschillen tussen hen.

Ik installeerde enkele
spelletjes aan het hek,

waardoor het een interface werd,
iets gemeenschappelijks,

in plaats van een barrière.

En plots begonnen de kinderen
samen te tekenen,

potloden uit te wisselen

en elkaar te telefoneren.

Vooral de telefoons
waren een groot succes,

omdat ze zo verwonderd waren

dat ze de anderen
konden horen via dit toestel

dat ze niet konden stoppen met praten.

In een basisschool
spelen ouders een grote rol

in het leven van elke dag
en de omgeving van hun kinderen.

Dus ik wist dat als ik
een verschil wou maken,

ik hen ook moest laten zien
hoeveel ze gemeen hadden

met de andere kant.

Maar voor de ouders
was dit veel moeilijker,

omdat de meesten van hen
een andere taal spreken,

andere jobs hebben, andere inkomens,

in andere sociale kringen leven,

andere religies hebben,

andere culturen

en andere waarden.

En dan had je mij, een studente,

die ook weer anders was
op al deze vlakken.

Dus hoe kon ik hen tonen

hoeveel ze gemeen hadden?

Ik besloot om hen niet zelf te overtuigen

maar het woord aan hun kinderen te laten.

Ik organiseerde een tentoonstelling
op het schoolplein

met foto's van hun kinderen
die samen speelden doorheen het hek.

Op het einde

vroeg ik om hun gedachten, ideeën
en wensen te noteren

op grote houten kisten

en ik labelde de kisten
met de vraag "Wat denk jij?".

Velen schreven "Ja".

Ja, wat?

Ik had nergens mijn mening gegeven
of gezegd welke actie moest volgen,

dus welke vraag beantwoordden ze met ja?

Toen ik dit vroeg, zeiden ze:
"Ja, het hek moet verdwijnen."

Ja, we willen spelen
met de kinderen aan de overkant.

De foto's impliceerden genoeg
om een vraag te beantwoorden

die nooit werd gesteld.

De mensen zagen in
hoe absurd de situatie was

en hoe onnodig het hek was

zonder dat ik mijn mening
hoefde op te dringen.

De tentoonstelling toonde aan beide zijden
hoeveel ze gemeen hadden.

Die dag was er geen 'wij' en 'zij',

er waren geen 'anderen'.

De mentale muur begon te verbrokkelen.

Ik koos het woord 'verbrokkelen'

omdat een mentale muur afbreken
een lang proces is,

en een mentale muur afbreken
is soms veel moeilijker

dan een fysieke muur afbreken.

We moeten onze opinies
en overtuigingen in vraag stellen

en misschien ook toegeven
als we het fout hebben.

Wat in Brussel gebeurde
was een grote stap,

een stap die verschillende
generaties duurde in Duitsland.

Er zijn veel voorbeelden
van over de hele wereld

die hetzelfde verhaal vertellen als wat ik
in Brussel en Duitsland meemaakte,

genoeg voorbeelden
die ons iets kunnen leren.

En toch zien we muren als een oplossing
voor problemen die ze niet kunnen oplossen

omdat muren het probleem
niet bij de wortel aanpakken.

In het beste geval
verminderen ze de symptomen.

Dus als je nog eens overweegt
om een muur te bouwen

of op het punt staat iemand te steunen
die er een wil bouwen,

vergeet dan niet welke impact
je werkelijk hebt.

Want deze eenvoudige constructie
zal weinig extra veiligheid creëren.

In plaats daarvan zal het de mensen
beïnvloeden die er dagelijks mee leven.

Mensen die, ondanks de geografische grens,

vaak veel cultuur en waarden delen.

Voor hen bouw je niet één,
maar twee muren.

Twee muren die decennia en generaties
zullen duren om weer af te breken.

Bedankt.

(Applaus)