स्वामी दयानंद सरस्वतीः करुणेचा अभ्यासपूर्ण शोध

स्वामी दयानंद सरस्वतींनी, वैयक्तिक विकास व करुणेच्या जाणीवेचे समांतर मार्ग आपल्यासमोर उलगडले आहेत. असहाय्य अर्भकावस्थेपासून, इतरांची काळजी घेण्याइतपत निर्भय होण्यापर्यंतच्या आत्मबोधाच्या सर्व पायर्‍या ते आपल्याला दाखवतात.

मूल जन्माला येते

आणि बर्याच काळासाठी

ते फक्त एक ग्राहक असते.

ते प्रत्यक्ष सहयोगी होऊ शकत नाही.

ते असहाय्य असते.

त्याला स्वतःचे अस्तित्व स्वतः राखता येत नाही,

जगण्याचे सहजज्ञान जन्मतःच मिळूनदेखील.

त्याला जगण्यासाठी आईची किंवा पालनकर्त्याची मदत घ्यावी लागते.

ते आपल्या पालनकर्त्यावर संशय घेऊ शकत नाही.

त्याला पूर्णपणे आत्मसमर्पण करावे लागते.

जसे शस्त्रक्रियेपूर्वी आपण स्वतःला भूलतज्ञाच्या हवाली करतो.

त्याला संपूर्ण समर्पण करावेच लागते.

त्यामधून विश्वासाची भावना सूचित होते.

अशी भावना असते की ही विश्वासू व्यक्ती

आपला विश्वासघात करणार नाही.

जसजसे मूल मोठे होत जाते,

त्याच्या लक्षात येऊ लागते

की ही विश्वासू व्यक्ती आपल्या विश्वासाला धक्का पोचवत आहे.

त्याला विश्वासघात हा शब्ददेखील माहिती नसतो.

त्यामुळे, ते स्वतःला दोष देते.

हा निःशब्द आत्मदोष असतो.

ज्याचे निराकरण करणे अतिशय अवघड असते,

असा निःशब्द आत्मदोष.

ते मूल आता वयात येऊ लागते.

आतापर्यंत ते फक्त एक ग्राहक होते.

परंतु मानवाची खरी वाढ

त्याच्या सहयोग क्षमतेमध्ये आहे,

त्याच्या सहयोगी, सहभागी होण्यामध्ये आहे.

त्याचा सहभाग तोपर्यंत शक्य नाही, जोपर्यंत त्याला सुरक्षित वाटत नाही,

मुक्त वाटत नाही,

किंवा माझ्याकडे देण्यासाठी खूप काही आहे असे वाटत नाही.

संवेदनशील होणे म्हणजे चेष्टा नव्हे.

वाटते तितके ते सोपे नाही.

त्यासाठी स्वतःची विशालता ओळखावी लागते.

ही विशालता स्वकेंद्रीत असावी लागते.

ना संपत्तीवर,

ना सत्तेवर,

ना तुमच्या समाजातील प्रतिष्ठेवर,

तर ती केंद्रीत असावी लागते स्वतःवर.

तुम्ही स्वतः, तुमचा आत्मबोध.

या 'स्व'वर ती महानता, ते पूर्णत्व केंद्रीत करावे लागते.

अन्यथा, अनुकंपा हा केवळ एक शब्द उरेल, आणि न पूर्ण होणारे स्वप्न.

तुम्ही कधी कधीच संवेदनशील होऊ शकता,

सहानुभूतीने अधिक भावनिक होऊन

अनुकंपेपेक्षा.

सुदैवाने आपण सारे सहानुभूतीपूर्वक विचार करु शकतो.

कुणीतरी दुःखी असेल, तर आपणही त्याच्या दुःखात सहभागी होतो.

एखाद्या विम्बल्डनच्या स्पर्धेत, अंतिम सामन्यात,

दोन प्रतिस्पर्धी समोरासमोर उभे ठाकतात.

प्रत्येकाकडे दोन डाव असतात.

तो कोणाचाही डाव असू शकतो.

त्यांनी आत्तापर्यंत गाळलेल्या घामाला काही अर्थ उरत नाही.

कारण शेवटी एकचजण जिंकतो.

टेनिसच्या शिष्टाचारानुसार दोन्ही खेळाडूंनी मधल्या जाळीजवळ येऊन

हस्तांदोलन करायचे असते.

विजेता हवेमध्ये ठोसा मारतो,

आणि टेनिस कोर्टाचे चुंबन घेतो,

प्रेक्षकांतील कुणीतरी वाट पाहत असल्यागत आपला शर्ट काढून भिरकावतो.

(हशा)

आता त्याच खेळाडूला मधल्या जाळीकडे जाणे भाग असते.

तो जेव्हा त्या जाळीजवळ येतो,

तेव्हा त्याच्या चेहर्यावरील भाव पूर्णपणे बदललेले तुम्हाला दिसतील.

आपण जिंकायला नको होते असे भाव त्याच्या चेहर्यावर दिसतात.

का? सहानुभूती!

हा मनुष्य स्वभाव आहे.

मानवी हृदय वागविणारा कोणीही ही सहानुभूती नाकारु शकत नाही.

कोणताही धर्म मतारोपणाने ती उद्ध्वस्त करु शकत नाही.

कोणतीही संस्कृती, कोणतेही राष्ट्र आणि राष्ट्रवाद,

कोणीही तिला धक्का पोचवू शकत नाही,

अशी ही सहानुभूती आहे.

आणि हीच सहानुभूतीची क्षमता

म्हणजे तुमचा इतर लोकांपर्यंत पोहोचण्याचा मार्ग आहे,

ज्यायोगे तुम्ही एखादाच्या आयुष्यामध्ये बदल घडवून आणू शकता.

शब्दांच्या माध्यमातून आणि वेळेच्या माध्यमातूनही.

करुणा एका चौकटीत बसवता येत नाही.

ही भारतीय करुणा,

ती अमेरिकन सहानुभूती, असे वर्गीकरण करता येत नाही.

ती देश, लिंग, वय या सर्वांच्या पलिकडे आहे.

का? कारण, तिचे अस्तित्व प्रत्येकात आहे.

कधी कधी लोकांना तिची जाणीव होते.

अशा कधी कधी वाटणार्या करुणेबद्दल

आपण बोलत नाही आहोत.

ती नेहमीच अशी कधीमधीची असणार नाही.

आदेश देऊन तुम्ही एखाद्याला सहानुभूती वाटायला लावू शकत नाही.

"कृपा करुन माझ्यावर प्रेम करा," असे तुम्ही म्हणू शकत नाही.

प्रेम हे तुम्हाला धुंडाळावे लागते.

ती फक्त क्रिया असू शकत नाही.

परंतु, इंग्रजी भाषेमध्ये ती एक क्रियादेखील आहे.

त्याबद्दल मी नंतर बोलेन.

तर आपल्याला अशाप्रकारे पूर्णत्वाचा शोध घ्यायचा आहे.

पूर्णत्वाप्रत जाण्याच्या शक्यतेविषयी मी भाष्य करणार आहे,

जी आपल्या स्वतःच्या अनुभवांतून निर्माण झालेली आहे, सर्वांच्याच अनुभवातून.

अतिशय दुःखीकष्टी आयुष्यातदेखील,

खूप थोड्या आणि विरळ क्षणांमध्ये एखाद्याला आनंद वाटतो.

आणि जो खूष होऊ शकतो

एखाद्या क्षुल्लक विनोदावरसुद्धा

तो स्वतःला आणि स्वसमावेशक अशा आजूबाजूच्या परिस्थितीला स्वीकार करत असतो.

यामध्ये अखिल विश्वाचा,

त्यातील ज्ञात व अज्ञात वस्तूंचा समावेश होतो.

या सर्वांचा संपूर्ण स्वीकार केला जातो,

याचे कारण तुम्हाला स्वतःमधील पूर्णत्वाचा लागलेला शोध.

कर्ता म्हणजे मी

व प्रयोजन म्हणजे परिस्थिती,

हे एकमेकांत मिसळून जातात,

एक असा अनुभव जो "मला कधीच जाणवला नाही," असे कुणीच म्हणू शकत नाही,

एक असा अनुभव जो लहान-थोर सर्वांसाठी समान असतो.

हा अनुभव सिद्ध करतो की, तुमच्या सर्व मर्यादांसहित,

तुमच्या सर्व इच्छा, आकांक्षा - पूर्ण वा अपूर्ण – सहित, आणि क्रेडीट कार्ड,

व टाळेबंदी,

तसेच टकलेपणा,

या सर्वांसहित, तुम्ही आनंदी राहू शकता.

परंतु याचा तर्कसुसंगत विस्तार असा आहे की,

आनंदी होण्यासाठी तुम्हाला तुमच्या इच्छा-आकांक्षा पूर्ण करण्याची गरज नाही.

तुम्हाला हवा असणारा आनंद, तुमचे पूर्णत्व, तुम्ही स्वतःच आहात.

यामध्ये आवड-निवडीचा पर्याय नाही.

हा तर्क अशी वस्तुस्थिती सिद्ध करतो की,

तुमचे पूर्णत्व तुमच्यापासून भिन्न असू शकत नाही,

तुमच्यामधून ते वेगळे काढता येत नाही.

हे पूर्णत्व म्हणजे तुम्ही स्वतःच असले पाहिजे.

तुम्ही या पूर्णत्वाचा फक्त एक अंश असू शकत नाही

आणि त्याच वेळी तुम्ही पूर्ण आहात, असेही होऊ शकत नाही.

तुमचा सुखाचा प्रत्येक क्षण -

ही वस्तुस्थिती, ही जाणीव, ही मान्यता अधोरेखित करतो.

कदाचित मीच ते पूर्णत्व आहे.

कदाचित स्वामीजींचे बरोबर आहे.

कदाचित स्वामीजींचे म्हणणे बरोबर आहे. स्वतःचे आयुष्य नव्याने सुरु करा.

मग प्रत्येक गोष्टीला अर्थ प्राप्त होईल.

आत्मदोषाचे काहीच कारण उरणार नाही.

एखाद्याने स्वतःला दोषच द्यायचे ठरवले तर त्याला लक्षावधी कारणे सापडतील.

पण मी जर असे म्हटले की, माझे शरीर सीमाबद्ध असून,

जर ते कृष्णवर्णीय असेल तर ते श्वेतवर्णीय नसेल, जर गोरे असेल तर काळे नसेल,

कसेही बघितले तरी शरीर सीमाबद्धच आहे. मर्यादीत.

तुमचे ज्ञान मर्यादीत आहे, आरोग्य सीमाबद्ध आहे,

आणि म्हणूनच शक्ती मर्यादीत आहे,

आणि उत्साहदेखील मर्यादीतच असणार आहे.

करुणा मर्यादीत राहणार आहे.

सर्व काही अमर्याद होणार आहे.

तुम्ही करुणेवर नियंत्रण मिळवू शकत नाही,

जोपर्यंत तुम्ही स्वतःला अमर्याद बनवीत नाही. आणि कोणीही अमर्याद बनू शकत नाही,

तुम्ही एकतर आहात किंवा नाहीत. विराम.

आणि तुम्ही अमर्याद नसण्याचाही काही मार्ग नाही.

तुमचा स्वतःचा अनुभव, कोणत्याही मर्यादेला न जुमानता, तुमचे पूर्णत्व प्रकट करेल.

आणि हे पूर्णत्वच तुमचे वास्तव रुप असेल,

या विश्वाच्या संबंधात.

सर्वात आधी असते प्रेम.

जेव्हा तुम्ही या जगाशी जोडले जाता,

तेव्हा याच पूर्णत्वाचे प्रेरक प्रकटीकरण असेल,

ज्याला आपण म्हणतो, प्रेम.

आणि त्याचेच रुपांतर करुणेत होते,

जेव्हा तुमच्याशी संबंधित असणारी विषयवस्तू त्या भावनेला आवाहन करते.

मग त्याचेच रुपांतर पुढे दातृत्वात व सहभागात होते.

तुमची अभिव्यक्ती तुमच्यातील अनुकंपेमुळे येते.

अनुकंपा समजून घेण्यासाठी तुम्हाला दयाळू बनावे लागेल.

दानाची व सहभागाची क्षमता जाणून घेण्यासाठी

तुम्हाला द्यावे लागेल व सहभागी व्हावे लागेल.

यासाठी कोणताही आडमार्ग नाही. स्वतः पोहूनच पोहून बघण्यासारखे आहे हे.

तुम्ही स्वतः पोहलात तरच तुम्ही पोहायला शिकू शकाल.

मऊ गादीवर पोहायला शिकून मग पाण्यात उतरायचे, असे तुम्ही करु शकत नाही.

(हशा)

स्वतः पोहूनच तुम्ही पोहायला शिकता. सायकल चालवूनच तुम्ही सायकलिंग शिकता.

स्वतः स्वयंपाक बनवूनच तुम्ही स्वयंपाक करायला शिकता.

अर्थात, काही दयाळू माणसे तुमच्या आजूबाजूला असतात म्हणून,

जी तुम्ही बनवलेले अन्न खायला तयार असतात.

(हशा)

आणि म्हणूनच मला हे सांगायचे आहे की,

तुम्हाला त्या गोष्टीचे सोंग आणून ती घडवावी लागेल.

(हशा)

असेच करणे भाग आहे.

माझ्या आधीचे वक्ते असेच म्हणून गेले.

तुम्हाला तशी कृती करावी लागेल.

तुम्हाला सहानुभूतीपूर्वक कृती करावी लागेल.

सहानुभूतीसाठी कोणतेही क्रियापद नाही,

पण सहानुभूतीसाठी क्रियाविशेषण आहे.

काय गंमत आहे पहा.

तुम्ही सहानुभूतीपूर्वक कृती करता.

पण दयाळू कृती कशी करता येईल, जर तुमच्या मनात दयाच नसेल?

इथेच तुम्हाला सोंग आणावे लागते.

कोणत्याही गोष्टीचे सोंग पांघरुन तुम्हाला ती गोष्ट घडवून आणता येते. अमेरिकन संघराज्यांचा तर हाच मंत्र बनला आहे.

(हशा)

बनाव करुन तुम्ही कोणतीही गोष्ट घडवता.

तुम्ही सहानुभूतीपूर्वक कृती करता, जणू तुमच्या मनात अपार करुणा भरली आहे,

तुम्ही पराकाष्ठेचे प्रयत्न करता,

सर्व बाजूंनी मदत मिळविण्याचा प्रयत्न करता,

तुम्हाला प्रार्थना करता येत असेल तर तुम्ही प्रार्थना करता.

करुणेचे देणे मागून घ्या.

सहानुभूतीपूर्वक कृती करु द्या.

असेच करीत रहा.

त्यातून तुम्हाला करुणेचा शोध लागेल.

आणि हळूहळू सापेक्ष करुणेचीही जाणीव होईल,

आणि हळूहळू, योग्य मार्गदर्शन मिळाले तर

तुम्हाला शोध लागेल की करुणा हे एक प्रेरक प्रकटीकरण आहे,

तुमच्या स्वतःच्या वास्तवाचे, म्हणजेच एकतेचे व पूर्णत्वाचे,

आणि हे सर्व म्हणजेच तुम्ही स्वतः आहात.

या शब्दांबरोबरच, मी तुम्हा सर्वांचे आभार मानतो.

(टाळ्या)