સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતી: કરુણા - એક ગહન સાધના

સ્વામી દયાનંદ સરસ્વતિ સ્વ-વિકાસ અને કરુણાની સમાંતર વિચારધારાને પ્રકાશીત કરે છે. તેઓ આપણને અસહાય બાળપણથી લઇને અન્યોની સારસંભાળની અવસ્થા એમ આત્મ-સાક્ષાત્કારના દરેક પગથીયે લઈ જાય છે.

એક બાળક જન્મ પછી

ઘણા લાંબા સમય સુધી

આશ્રિત રહે છે

તે જાગ્રુતપણે કોઇ યોગદાન નથી આપી શકતુ.

એ અસહાય હોય છે.

એ જીવનમાં કઈ રીતે ટકી રહેવુ એ પણ નથી જાણતુ.

જોકે દરેક બાળક જીવનસંઘર્ષની નૈસર્ગીક વૃત્તિથી સંપન્ન જ હોય છે.

તેને જીવવા માટે માતા કે પાલક માતાની મદદની જરુર પડે છે.

તે પોતાની સંભાળ રાખનાર પર શંકા નથી રાખતુ.

તેણે સંપૂર્ણ સમર્પણ કરવુ પડે છે.

જેમ કોઈ ડોક્ટરને સંપૂર્ણ શરણે જાય છે.

તેણે સંપૂર્ણ સમર્પણ કરવુ પડે છે.

અને તેના માટે પુરતો વિશ્વાસ જોઈએ.

અને એ સૂચિત કરે છે કે એ વિશ્વાસપાત્ર વ્યક્તિ

વિશ્વાસભંગ નહી કરે.

જેમ જેમ બાળક મોટુ થાય છે

તેમ તેમ તેને ખ્યાલ આવે છે કે

એ વિશ્વાસુ વ્યક્તિ તેનો વિશ્વાસ તોડી રહી છે.

એ વિશ્વાસભંગ શબ્દને પણ નથી જાણતુ.

અને માટે જ તેણે ખુદને જ દોષીત માનવુ પડે છે.

એક મૌન દોષારોપણ

જેનો ઉકેલ લાવવો ખુબ જ મુશ્કેલ છે

એક મૌન સ્વદોષારોપણ.

એક બાળક વિકસીને એક પરિપકવ વ્યક્તિ બને છે

અત્યાર સુધી તે બીજાની મદદ પર આશ્રિત રહ્યો છે

પરંતુ એક માનવનો ખરો વિકાસ

તેની મદદ કરવાની ક્ષમતામાં રહેલો છે

એક સહાયકર્તા તરીકે

કોઈ વ્યક્તિ ત્યાં સુધી મદદકર્તા ન બની શકે જ્યાં સુધી તે સુરક્ષિતતાન અનુભવે,

અખીલાઈ,

કે સંતોષ ન અનુભવે.

કરુણામય બનવુ એ કાંઈ મજાકનો ખેલ નથી.

એ એટલુ સરળ નથી.

એ માટે વ્યક્તિએ પોતાની આંતરીક દિવ્યતાને ખોજવી પડે છે.

એ દિવ્યતાને પોતાની જાત પર કેન્દ્રિત કરવી પડે છે,

પૈસાના સ્વરુપમાં નહી,

સત્તાના સ્વરુપમાં નહી,

તમારી સામાજિક પ્રતિષ્ઠાના સ્વરુપમાં પણ નહી

પરંતુ એ દિવ્યતા પોતાની જાત પર કેન્દ્રિત હોવી જોઈએ.

સ્વત્વ,તમે એ સ્વત્વ પ્રત્યે જાગ્રુત હો છો.

એ અખીલાઈ, દિવ્યતા સ્વત્વ પર કેન્દ્રિત હોવી જોઈએ.

અન્યથા કરુણા ફક્ત નામની છે.

તમે પ્રાસંગોપાત કરુણામય બનો છે

મોટેભાગે સહાનુભૂતિથી પ્રેરાઈને,

નહીકે ખરી કરુણાથી.

પ્રભુની કૃપા કે આપણે સહાનુભૂતિ ધરાવીએ છીએ.

જ્યારે કોઈ દુ:ખી હોય છે ત્યારે આપણને પણ એ દુઃખ સ્પર્શે છે.

ટેનીસની ફાઈનલ મેચમાં

બે ખેલાડીઓ રમી રહ્યા છે.

દરેક ખેલાડી બે ગેમ જીતી ચુક્યો છે.

એ મેચ બંને ખેલાડીમાંથી કોઈ પણ જીતી શકે છે.

અત્યાર સુધી તેમણે જે પરસેવો પાડ્યો તેનુ કોઈ મહત્વ નથી.

કોઈ એક ખેલાડી જ જીતે છે.

ટેનીસની રીતભાત મુજબ બંને ખેલાડીઓ નેટ પાસે પહોચે છે.

અને હાથ મીલાવે છે.

વિજેતા હવામાં હાથ હલાવે છે,

મેદાનને ચુમે છે,

અને પોતાનો શર્ટ પ્રેક્ષકો પર ફેંકે છે જાણે કોઈ તેની રાહ જોતુ હોય.

હાસ્ય

અને વિજેતાને નેટ પાસે જવાનુ હોય છે.

જ્યારે તે નેટ પાસે પહોચે છે,

તેના ચહેરા પરની રેખાઓ બદલાઈ જાય છે.

એવુ લાગે છે કે જાણે એ ઈચ્છતો હોય કે એ જીત્યો ન હોય.

કેમ? સહાનુભૂતિ.

એ માનવનુ હ્રદય છે.

અને કોઈ માનવ હ્રદય આ સહાનુભૂતિથી બાકાત નથી.

કોઈ ધર્મ તેના સિધ્ધાંતોથી તેને ખંડીત નહી કરી શકે.

કોઈ પણ સંસ્કૃતિ,રાષ્ટ્ર કે રાષ્ટ્રીયતા

કશુ જ તેને સ્પર્શી નહી શકે.

કારણકે એ સહાનુભૂતિ છે.

અને એ તાદાત્મ્ય સાધવાની ક્ષમતા

જ એવી બારી છે જેના થકી તમે લોકો સુધી પહોચો છો.

તમે કશુંક એવુ કરો છો જે કોઈના જીવનમાં હકારાત્મક બદલાવ લાવે છે.

શબ્દો દ્વારા, સમય દ્વારા

કરુણાની વ્યાખ્યા કોઈ એક સ્વરુપમાં મર્યાદિત નથી.

અહી કોઈ ભારતીય કરુણા નથી.

અહી કોઈ અમેરીકન કરુણા નથી

એ રાષ્ટ્ર,જાતી અને ઉંમરને અતિક્રમી જાય છે.

શા માટે ? કારણકે કરુણા દરેક વ્યક્તિમાં રહેલી છે જ.

લોકો તેને ક્યારેક અનુભવે છે.

અને એ પ્રાસંગોપાત કરુણા છે.

આપણે તેના વિષે વાત નથી કરતા.

એ ક્યારેય પ્રાસંગિક નહી બની રહે.

કાયદાથી તમે કોઈને કરુણામય ન બનાવી શકો.

તમે એમ ન કહી શકો કે કૃપયા મને પ્રેમ કરો.

પ્રેમ એક એવુ તત્વ છે જેને તમે ખુદ શોધો છો.

એ કોઈ ક્રિયા નથી.

પરંતુ અંગ્રેજી ભાષા માં એ પણ એક ક્રિયા છે.

તેના વિષે હુ પછીથી વાત કરીશ.

એટલે વ્યક્તિએ એ પૂર્ણતાને શોધવી રહી.

હુ એ પૂર્ણતા-પ્રાપ્તિની સંભાવના વિશે કહુ છુ,

જે આપણા માટે, સહુ કોઈ માટે અનુભવવુ સંભવ છે.

ખુબ જ દુ:ખદાયક જીંદગી હોવા છતા,

ક્યારેક અચાનક ખુશીની એક લહેર આવી જાય છે.

અને જે સુખી છે,

ભલે ખુબ ઓછા સમય માટે પણ,

તે પોતાની જાતને અને આસપાસની પરિસ્થિતીને સ્વીકારે છે.

એનો મતલબ સંપૂર્ણ જગત,

જાણીતી અને અજાણ બાબતો.

બધુ જ સંપૂર્ણ સ્વિકાર્ય બને છે.

કારણકે તમે તમારી જાતમાં જ તમારી પૂર્ણતાને પામો છો.

વ્યક્તિ - હું

અને કર્મ - પરિસ્થિતી,

એકમેકમા ઓગળી જાય છે.

એક એવો અનુભવ જે કોઈને માટે દુર્લભ નથી.

એ અનુભવ સહુ માટે સમાન છે.

આ અનુભવ એ સાબીત કરે છે કે તમારી બધી જ નબળાઈઓ,

ઈચ્છાઓ,વણસંતોષાએલી આકાંક્ષાઓ,નાણાકીય સમસ્યાઓ,

અને બેરોજગારી,

અને છેલ્લે ટાલ હોવા છતા,

તમે સુખી રહી શકો.

પરંતુ આ તર્કનો વિસ્તાર એ છે કે

સુખી થવા માટે તમારી ઈચ્છાપૂર્તિ જરુરી નથી.

તમે ખુદ જ આનંદનો પર્યાય છો, પુર્ણતાનો વ્યાપ છો, જે તમે બનવા માંગો છો.

તેમા કોઈ બીજો વિકલ્પ નથી.

એ આ વાસ્તવિકતાનુ સમર્થન કરે છે કે

પુર્ણતા તમારાથી ભિન્ન ન હોઈ શકે.

તમારા વગર ન હોઈ શકે.

એ તમે જ હોઈ શકો.

તમે પૂર્ણતાનો એક ભાગ

અને પૂર્ણ એમ બંને ન હોઈ શકો.

તમારી આનંદની ક્ષણો આ સત્યને પ્રગટ કરે છે.

એ સાક્ષાત્કાર,એ આત્મ-ઓળખ,

કે કદાચ હુ પૂર્ણ છુ

કદાચ સ્વામીજી સાચા છે

કદાચ સ્વામીજી સાચા છે. અને તમે તમારુ નવુ જીવન શરુ કરો છો.

અને બધુ જ અર્થપૂર્ણ બની જાય છે.

મારી જાતને દોષિત ઠેરવવા મારી પાસે કોઈ કારણ બચતુ નથી.

પોતાની જાતને દોષિત ઠેરવવા કોઈને અગણિત કારણો મળી શકે.

પરંતુ મારુ શરીર મર્યાદિત હોવા છતા,

જો તે કાળુ છે તો તે ગોરુ નથી.જો તે ગોરુ છે તો કાળુ નથી.

શરીર કોઈ પણ દ્રષ્ટીએ જુઓ,મર્યાદિત છે.મર્યાદિત.

તમારુ જ્ઞાન મર્યાદિત છે,સ્વાસ્થ્ય મર્યાદિત છે.

અને એટલે શક્તિ પણ મર્યાદિત છે.

અને હાસ્યની પળો પણ મર્યાદિત જ હોવાની.

કરુણા પણ મર્યાદિત જ હોવાની.

બધુ જ મર્યાદિત હોવાનુ.

તમે ત્યાં સુધી (અનંત) કરુણા ન ધરાવી શકો,

જ્યાં સુધી તમે અમર્યાદિત ન બની જાઓ.અને કોઈ અમર્યાદિત ન બની શકે.

ક્યાં તો તમે (મર્યાદિત) છો કે પછી નથી.બસ એટલુ જ.

અને તમે અમર્યાદિત નથી એવુ પણ નથી.

તમારો ખુદનો અનુભવ એ પ્રગટ કરે છે કે તમારી બધી મર્યાદાઓ હોવા છતા તમે પૂર્ણ છો.

અને એ પૂર્ણતા જ તમારી ખરી વાસ્તવિકતા છે.

તમે જ્યારે જગત સાથે જોડાઓ છો.

સૌપ્રથમ એ (અનુભૂતી) પ્રેમ છે.

તમે જ્યારે જગત સાથે જોડાઓ છો.

પૂર્ણતાની એ ક્રિયાશીલ અભિવ્યક્તિ,

એ જ પ્રેમ છે.

અને એ ખુદ જ કરુણા બને છે,

જો સામેની વ્યક્તિ એ લાગણીનો ભાવ જગાડે તો.

પછી એ ફરી આપવા અને વહેચવાના સ્વરૂપે રૂપાંતર પામે છે.

તમે તમારી જાતને અભિવ્યક્ત કરો છો કારણકે તમારામા કરુણા છે.

કરુણા શોધવા તમારે કરુણામય થવુ પડે.

તમારી આપવાની અને વહેંચવાની ક્ષમતા શોધવા,

તમારે આપવાનુ અને વહેંચવાનુ શરુ કરવુ પડે.

અહી કોઈ ટૂંકો રસ્તો નથી.એ તરવાનુ શીખવા માટે તરવા જેવુ છે.

તમે તરીને જ તરવાનુ શીખો છો.

તમે કોઈ શેતરંજી પર તરવાનુ શીખીને પાણીમાં ન ઉતરી શકો.

(હાસ્ય)

તમે તરીને તરવાનુ શીખો છો.સાઈકલ ચલાવીને સાઈકલ ચલાવતા શીખો છો.

રસોઈ બનાવીને રસોઈ બનાવતા શીખો છો,

બસ,સાથે કોઈ સહાનુભૂતિવાળા વ્યક્તિ જોઈએ,

જે તમે બનાવેલુ જમી લે.

(હાસ્ય)

અને એટલે જ હું કહુ છુ,

નકલી થકી અસલી.

(હાસ્ય)

તમારે કરવુ જ રહ્યુ.

મારા પૂર્વગામીનુ પણ એ જ મંતવ્ય હતો.

તમારે એ (કરુણામય) ક્રિયા કરવી જ રહી.

તમારે કરુણામય કર્મ કરવુ જ જોઈએ.

કરુણા માટે કોઈ ક્રિયાપદ નથી.

પરંતુ કરુણા માટે ક્રિયાવિશેષણ છે.

એ મારા માટે આશ્ચર્યનો વિષય છે.

તમે કરૂણામય વ્યવહાર કરો છો.

પરંતુ જો તમારામાં કરુણા જ ન હોય તો તમે કરુણામય વ્યવહાર કેવી રીતે કરી શકો?

ત્યારે તમે ઢોંગ કરો છો.

તમે ઢોંગ કરીને કરુણામય બનો છો.એ અમેરીકાનો મંત્ર છે.

(હાસ્ય)

નકલી થકી અસલી.

તમે એવો કરુણામય વ્યવહાર કરો જાણેકે તમે કરુણાના સાગર હો.

દાંતને સજ્જ્ડ ભીંસો.

બનતી મદદ લો.

જો તમે પ્રાર્થના કરવાનુ જાણતા હો તો પ્રાર્થના કરો.

(ઈશ્વર પાસેથી) કરુણા માંગો.

કે હું કરુણામય વ્યવહાર કરુ.

એ કરો જ.

તમને કરુણા જડશે.

અને ધીરે ધીરે, સાપેક્ષ કરુણા,

અને ધીરે ધીરે જો કદાચ તમને સાચુ જ્ઞાન મળે તો,

તમે એ જાણશો કે કરુણા એ તમારા ખરા સ્વરુપની જ

એક ક્રિયાત્મક અભિવ્યક્તિ છે,જે ઐક્ય અને પૂર્ણતા છે,

અને એ જ તો તમે છો.

આ શબ્દો સાથે,તમારો ખુબ ખુબ આભાર.

(અભિવાદન)