Τα παιδιά που έχτισαν τη Βικτωριανή Βρετανία

Πρόκειται για το πρώτο απόσπασμα ενός ιστορικού ντοκιμαντέρ του BBC σχετικά με την παιδική εργασία την περίοδο της Βιομηχανικής Επανάστασης στη Βρετανία. Με αφηγήτρια την καθηγήτρια οικονομικής Ιστορίας Τ. Χάμφρις, το ντοκιμαντέρ αναδεικνύει την καθοριστική συμβολή των μέχρι άλλοτε αφανών συντελεστών, των παιδιών, στην εξέλιξη του φαινομένου της Βιομηχανικής Επανάστασης, μέσα από γλαφυρές μαρτυρίες των ίδιων και συνεντεύξεις με ειδικούς.
Αρχικά, με αφορμή ένα μνημείο στο κέντρο του Μπέρμινχαμ, γίνεται αναφορά στον κυρίαρχο ρόλο που έχουν διάσημοι εφευρέτες, κατασκευαστές και επιχειρηματίες στη δημόσια μνήμη της Βιομηχανικής Επανάστασης. Αντιθέτως, επισημαίνεται η παντελής απουσία δημόσιας αναγνώρισης της συμβολής των αθέατων συντελεστών της, των παιδιών. Ακολουθεί η μαρτυρία του δεκατριάχρονου Τ. Μπέικον που δούλευε στα άλογα, στην οποία παρομοιάζεται η κατάσταση της βρετανικής εργατικής τάξης του 18ου αιώνα με αυτή των δούλων στις ΗΠΑ. Στη συνέχεια η καθηγήτρια Τ. Χάμφρις εξηγεί το αντικείμενο της έρευνάς της και αναφέρεται στον πλούτο των πηγών σχετικά με την παιδική εργασία. Μία από αυτές, η μαρτυρία του οκτάχρονου Ρ. Μπλίνκοου, τρόφιμου σε πτωχοκομείο, αποκαλύπτει τις ψεύτικες υποσχέσεις που δόθηκαν από τους υπεύθυνους του ιδρύματος στα άπορα παιδιά για να τα πείσουν να δουλέψουν σε ένα εργοστάσιο κλωστοϋφαντουργίας. Η αναζήτηση εργατών στο πρόσωπο των παιδιών εξηγείται λόγω της έλλειψης διαθέσιμου εργατικού δυναμικού, αφού τα πρώτα εργοστάσια χτίστηκαν σε σχετικά απομακρυσμένα μέρη της υπαίθρου. Έτσι, η λύση της επιστράτευσης ορφανών παιδιών από τις ενορίες με καθεστώς μαθητείας ωφελούσε και τους ιδιοκτήτες και το κράτος, που απαλλασσόταν από το βάρος της κοινωνικής πρόνοιας. Ο θεατής περιηγείται στους κοιτώνες και στους χώρους εργασίας των παιδιών σε ένα εργοστάσιο εκείνης της περιόδου, ενώ ο υπεύθυνος του χώρου Κ. Γκάφογκ ενημερώνει για τις δουλειές που εκτελούσαν και για τους κινδύνους που αντιμετώπιζαν. Η συνέντευξη με την καθηγήτρια Ιστορίας Κ. Χάνιμαν αναδεικνύει τη σύνθετη φύση της παιδικής εργασίας, που δεν ενείχε μόνο αρνητικές πτυχές, και τη σημαντική συμβολή της στην εξέλιξη της Βιομηχανικής Επανάστασης. Το τελευταίο μέρος του αποσπάσματος εστιάζει στις τιμωρίες που υφίσταντο τα παιδιά των εργοστασίων και στις πόλεις και στην ύπαιθρο. Η τελευταία μαρτυρία προέρχεται από την εννιάχρονη Σ. Κάρπεντερ που διεκτραγωδεί τις εμπειρίες της από τη συμπεριφορά του αρχιμηχανικού ενός εργοστασίου απέναντι στα εργαζόμενα παιδιά. Τη μαρτυρία της εμπλουτίζει και η καθηγήτρια Τ. Χάμφρις με την περιγραφή της τιμωρίας ενός κοριτσιού που συνελήφθη να δραπετεύει από εργοστάσιο στην ύπαιθρο.

.

«Έμενα κάποιες φορές με τον
πατέρα και τη γιαγιά μου...

...και άλλες φορές
σε ένα πτωχοκομείο.

Όταν ήμουν εννιά ετών, έγινα
μαθητευόμενος σε έναν άνδρα...

...που με παρέδωσε
στους ανθρακωρύχους.

Ο πατέρας μου του είπε: ...

«Θα προτιμούσα να δέσεις μία πέτρα γύρω
από τον λαιμό του και να τον πνίξεις».

Καλώς ήρθατε στη Βρετανία
της Βιομηχανικής Επανάστασης.

Αυτή είναι η ώρα των παιδιών.

Το 1820 το 40% του πληθυσμού
ήταν κάτω από 15 ετών.

Οι περισσότεροι στάλθηκαν για δουλειά.

Αυτά είναι τα λόγια, οι ιστορίες
και οι φωνές τους.

Αυτά είναι τα παιδιά της Επανάστασης.

Τα παιδιά που έχτισαν τη
Βικτωριανή Βρετανία.

Τρεις σπουδαίοι, «χρυσοί» άνδρες,...

...που επιθεωρούν τα σχέδιά τους
για το μέλλον.

Ο Μάθιου Μπόλτον, ο Ουίλιαμ Μέρντοκ
και ο Τζέιμς Βατ.

Όλοι πρόσωπα - κλειδιά της Βιομηχανικής
Επανάστασης στη Βρετανία.

Αυτό το σύμπλεγμα τούς αναπαριστά ως μικρές
θεότητες να κυριαρχούν στον τομέα τους...

...και στέκεται εδώ, στο
κέντρο του Μπέρμινχαμ,...

...μιας πόλης που επωφελήθηκε σημαντικά
από την ιδιοφυΐα και των τριών.

Τέτοια μνημεία σαν αυτό
υπάρχουν σε όλη τη χώρα,...

...γιατί όταν αναφέρουμε τη
Βιομηχανική Επανάσταση,...

...όλοι ξέρουμε πού
οφείλουμε τα εύσημα.

Στους επενδυτές, στους κατασκευαστές,
στους εφευρέτες, στους μηχανικούς,...

...στους σπουδαίους και χρήσιμους,
σε ανθρώπους σαν αυτούς…!

Όμως, αυτοί οι επιχειρηματίες και οι
εφευρέτες του 18ου και 19ου αιώνα...

...μπόρεσαν να εκμεταλλευτούν
την ευφυΐα τους...

...μόνο χάρη σε μια πολύ
σημαντική πηγή πόρων,...

...τις πρώτες ύλες που υπήρχαν
σε άφθονη ποσότητα.

Ήταν τα παιδιά.

Φυσικά δεν υπάρχει κανένα μνημείο
για τη δική τους συνεισφορά.

Όμως, τα παιδιά της Επανάστασης
ευτυχώς μας έχουν κληροδοτήσει...

... κάτι πολύ πιο σημαντικό από
την πέτρα και τη χρυσή μπογιά.

Μας έχουν αφήσει τις προσωπικές
ιστορίες τους με τις δικές τους φωνές.

Και μπορούν ακόμα να μιλούν
τα ίδια μέσα στους αιώνες.

Τσάρλς Μπέικον, 13 ετών.
Γεννήθηκε το 1871 στο Λέστερσιρ.

«Ήμουν πλάι στον
πατέρα μου,...

...με έναν κόμπο μαστιγίου
στην κουμπότρυπα,...

...που έδειχνε ότι ήθελα
να δουλέψω στα άλογα.

Στάθηκα εκεί, περιμένοντας την πιο
υψηλή προσφορά για τις υπηρεσίες μου.

Πριν φύγω από το σπίτι,...

...είχα διαβάσει το βιβλίο
«Η καλύβα του μπαρμπα-Θωμά».

Όταν μας είδα όλους
στη γραμμή,...

...θυμάμαι ότι σκέφτηκα πως στην Αγγλία
συνέβαιναν σχεδόν τα ίδια με την Αμερική.

Με το μαστίγιο…».

Τους αποκάλεσαν «λευκούς
σκλάβους της Αγγλίας».

Αυτά που μόλις ακούσαμε ήταν
τα λόγια του Τσαρλς Μπέικον,...

...που έπιασε δουλειά
τη δεκαετία του 1870.

Είμαι καθηγήτρια οικονομικής Ιστορίας
στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης...

...και συνεργάτιδα στο
Κολλέγιο Ολ Σόουλς...

... και τα τελευταία πέντε χρόνια
ερευνώ και μελετώ ...

... χαμένες μαρτυρίες παιδιών-εργατών
της Βιομηχανικής Επανάστασης.

Τα παιδιά της Βιομηχανικής Επανάστασης ήταν η
πρώτη γενιά παιδιών της βρετανικής εργατικής τάξης...

...των οποίων οι σκέψεις και οι εμπειρίες
έχουν καταγραφεί διεξοδικά.

Οι ιστορίες τους σώζονται
σε ημερολόγια, επιστολές,...

...σε δημοσιευμένες και
αδημοσίευτες αυτοβιογραφίες.

Επίσης, υπάρχουν κυβερνητικές
αναφορές, ενοριακά αρχεία...

...και παλιές συνεντεύξεις
σε εφημερίδες.

Όμως, εκτός ακαδημαϊκών κύκλων, λίγα άτομα
γνωρίζουν την ύπαρξη αυτών των εγγράφων...

...ή εκτιμούν το πράγματι τεράστιο μέγεθος
αυτής της σπάνιας συλλογής κρυμμένων φωνών.

Άρχισα να διαβάζω και να ερευνώ αυτές
τις αναφορές αυτοπτών μαρτύρων...

...για τη ζωή στην εποχή
των κατασκευαστών,...

...για να μελετήσω την παιδική εργασία
σήμερα στον αναπτυσσόμενο κόσμο.

Είναι τραγικό ότι η πλησιέστερη ανάλογη
περίπτωση των τρωγλοδυτών της Βομβάης...

...είναι τα λασπωμένα χαμίνια στο
Λονδίνο του 18ου και 19ου αιώνα.

Όμως, όσο περισσότερο διάβαζα
τις ιστορίες των παιδιών,...

...τόσο πιο πολλά μάθαινα για
τις ζωές αυτών των ανθρώπων...

... που είναι μακρινοί πρόγονοί μας.

Πάντα τους βλέπουμε ως θύματα,
σκλάβους, υποχείρια.

Όμως, αυτή δεν είναι
όλη η αλήθεια.

Η σχέση των παιδιών με τον κόσμο
της εργασίας ήταν σύνθετη.

Η εργασία τους βοήθησε να αναπτυχθεί
η βιομηχανική δύναμη της Βρετανίας,...

...αλλά και συνέβαλε στη διαμόρφωση των
σύγχρονων αντιλήψεων της παιδικής ηλικίας.

Αλλά πρέπει να τονιστεί ότι πολλοί από
την πρώτη γενιά είχαν ζητήσει δουλειά,...

... χωρίς να γνωρίζουν πραγματικά
πού θα έμπλεκαν.

Ρόμπερτ Μπλίνκοου
Γεννήθηκε το 1792 στο Λονδίνο.
Άπορος στο πτωχοκομείο του Σεν Πάνκρας.

«Κυκλοφορούσε μία φήμη ότι
θα γινόταν μία συμφωνία...

...μεταξύ των υπεύθυνων
του πτωχοκομείου...

...και του ιδιοκτήτη ενός μεγάλου
εργοστασίου κλωστοϋφαντουργίας.

Τα παιδιά έμαθαν ότι, όταν θα
έφταναν στο εργοστάσιο,...

...θα μεταμορφώνονταν
σε κυρίες και κυρίους.

Θα τρέφονταν με βοδινό και
πουτίγκα με δαμάσκηνα...

...και θα είχαν πολλά
χρήματα στην τσέπη τους.

Τον Αύγουστο του 1799, ογδόντα
αγόρια και κορίτσια 7 ετών ...

...έγιναν μαθητευόμενοι στην ενορία,
ώσπου έφτασαν στην ηλικία των 21 ετών.

Οι μικροί ξένοι οδηγήθηκαν
σε ένα ευρύχωρο δωμάτιο ...

...με μακριά, στενά τραπέζια
και ξύλινους πάγκους.

Το βραδινό μπροστά τους αποτελούνταν
από έναν σκούρο μπλε χυλό με γάλα.

Πού ήταν το βοδινό μας και
η πουτίγκα από δαμάσκηνα;»

Αυτή ήταν η απάτη σε βάρος του
οκτάχρονου Ρόμπερτ Μπλίκοου,...

...την οποία αποκάλυψε σε δημοσιογράφο
μετά από αρκετά χρόνια.

Ήταν μαθητευόμενος σε εργοστάσιο
κλωστοϋφαντουργίας σαν αυτό.

Αυτό είναι το εργοστάσιο του Κουόρι Μπανκ
στο Τσέστερ, που ιδρύθηκε το 1780.

Χτίστηκε στην ύπαιθρο γιατί είχε ανάγκη
το ποτάμι που διατρέχει την κοιλάδα,...

...για να τροφοδοτηθούν οι
μηχανές στο εσωτερικό του.

Το μειονέκτημα αυτής της απόφασης ήταν
ότι τα απομακρυσμένα μέρη σαν αυτό...

...δεν είχαν διαθέσιμο
εργατικό δυναμικό.

Άρα, ποιος θα επάνδρωνε αυτά τα
εργοστάσια; Ποιος θα έκανε τη δουλειά;

Η λύση ήταν να συγκεντρώσουν τα
πιο ευάλωτα μέλη της κοινωνίας.

Τα ορφανά.

Το αρχικό δυναμικό των εργοστασίων
αυτής της χώρας αποτελούνταν από ορφανά.

Ήταν οι πραγματικοί Όλιβερ Τουίστ,
εγκαταλελειμμένα στο έλεος των ενοριών.

Και η απασχόλησή τους δεν ήταν τίποτα άλλο
παρά δουλεία με κρατική επιχορήγηση.

Αποκαλούνταν μαθητευόμενοι των ενοριών
και είχαν ηλικία από 7 ή 8 χρονών.

Τα έπαιρναν με κάρα από τα σπίτια
τους στις ενορίες του Λονδίνου...

...και από άλλες πόλεις
και κωμοπόλεις...

...και τα μετέφεραν εκατοντάδες
μίλια μακριά, σε μέρη σαν αυτό.

Μόλις έφταναν, τοποθετούνταν σε κοιτώνες
σαν αυτόν, κοντά στους χώρους εργασίας,...

...και δεσμεύονταν με σχέση μαθητείας
με τα εργοστάσια και τις βιομηχανίες.

Από τη στιγμή που
παραχωρούνταν,...

...έπρεπε να μείνουν μέχρι την ηλικία
των 21, μερικές φορές και των 24 ετών.

Αυτός είναι ο κοιτώνας
των κοριτσιών.

Είναι πιο μεγάλος από τον
διπλανό των αγοριών.

Δεν φαίνεται λιγάκι πρωτόγονος;

Παρόλα αυτά, μέσα στα εργοστάσια η
κατάσταση ήταν εντελώς διαφορετική.

Υπερσύγχρονες μηχανές
έσειαν και τράνταζαν...

...τους τοίχους αυτών των εργοστασίων
από την αυγή ως το σούρουπο...

...και όλη την ώρα τα παιδιά ακολουθούσαν
τον αδιάκοπο ρυθμό τους.

- Κρις, πόσα άτομα δούλευαν
σε αυτή τη μηχανή;

- Κανονικά, δύο άνδρες κι ένα
παιδί για κάθε ζεύγος μηχανών.

Η συγκεκριμένη μηχανή αντιπροσωπεύει
μόνο το μισό του ζεύγους.

- Ήταν επικίνδυνα;

- Ναι! Συνήθως προέκυπταν τραυματισμοί
τις τελευταίες δύο ώρες της ημέρας.

- Άρα, τραυματίζονταν όταν
έχαναν τη συγκέντρωσή τους.

Βλέπω σε αυτή την εικόνα ότι τα αγόρια
δεν φοράνε καθόλου παπούτσια.

- Όχι, δεν επιτρεπόταν να
φοράς τα ξυλοπάπουτσα,...

...που ήταν το υπόδημα
εκείνης της περιόδου,...

...γιατί πολύ απλά με αυτές τις
μηχανές σε συνεχή λειτουργία,...

...δημιουργούνταν στο δάπεδο ένα στρώμα
βαμβακόσκονης, σαν να έχει χιονίσει.

Και προφανώς αν το μέταλλο των παπουτσιών
χτυπούσε τη σιδηροτροχιά στο δάπεδο,...

...ήταν πιθανό να προκληθεί σπίθα, να μπει
φωτιά και να καταστραφεί το εργοστάσιο.

Γι’ αυτό οι εργάτες δούλευαν
πάντα ξυπόλητοι.

- Έχω ακούσει ότι υπήρξαν θάνατοι
από αυτήν τη μηχανή στο παρελθόν.

- Πράγματι. Ένα αγόρι 13 ετών,...

...μία από τις σημαντικότερες δουλειές
του, ήταν να καθαρίζει το πάτωμα.

Οι υπεύθυνοι των μηχανών τραβούσαν
έξω τους φορείς τους στις ράγες...

...και μετά έβαζαν φρένα
για να μην κυλήσουν πίσω.

Τα παιδιά έπρεπε να πάνε
πίσω από τη μηχανή...

...και μετά σέρνονταν από
κάτω με χέρια και γόνατα.

Σε αυτή την περίπτωση ο υπεύθυνος
για τη συγκεκριμένη μηχανή...

...έβγαλε το φρένο του και
πρόσταξε το παιδί να βγει.

Όμως, το παιδί ή δεν τον άκουσε
ή δεν βγήκε εγκαίρως,...

...ώστε σκοτώθηκε ακαριαία
από την απότομη κύλιση.

- Φοβερό!

Οι μαθητευόμενοι των ενοριών συχνά
λέγονταν άποροι ειδικευόμενοι,...

...επειδή τα νέα εργοστάσια
πρόσφεραν στους κρατούντες...

...έναν φθηνό τρόπο διαχείρισης
των φτωχών παιδιών.

Η δουλειά έγινε υποκατάστατο
της κοινωνικής πρόνοιας.

Η Κατρίνα Χάνιμαν είναι καθηγήτρια
Ιστορίας στο πανεπιστήμιο του Λιντς...

...και ειδικεύεται στους μαθητευόμενους
των ενοριών.

- Η εικόνα που έχουμε για την παιδική
εργασία είναι σχεδόν εντελώς αρνητική.

Αντιπροσωπεύει όμως πραγματικά την εμπειρία
των μαθητευόμενων αυτήν την περίοδο;

- Πολλά παιδιά κατέφυγαν στη μαθητεία, σε
εργοστάσια ή σε δουλειές, με ενθουσιασμό.

Υπήρχε η πιθανότητα να γίνουν ανεξάρτητοι
εργάτες, να μάθουν μια τέχνη.

Είχαν σε τακτική βάση γεύματα,
ακόμα και αν δεν ήταν σπουδαία,...

...είχαν εκπαίδευση, είχαν μια στέγη
πάνω από τα κεφάλια τους.

Όμως, από την πρώτη στιγμή δούλευαν 14 με
15 ώρες τη μέρα, ενίοτε και πιο πολύ,...

...με την πιθανότητα κι άλλων υπερωριών,
για τις οποίες ίσως έπαιρναν λίγα χρήματα.

Ειδάλλως, δεν πληρώνονταν.

Αυτή η ελεύθερη εργασία ήταν ζωτική
για την ανάδυση των νέων βιομηχανιών.

Το χρήμα δεν πήγαινε
απλώς σε επιδόματα,...

...έτσι κατευθυνόταν σε λιγότερο
οργανωμένους τρόπους εργασίας.

Τα παιδιά θα μπορούσαν
να προσαρμοστούν.

Και όχι μόνο αυτό.

Πολλές μηχανές είχαν σχεδιαστεί
για να τις χειρίζονται μικρά παιδιά...

...με τα λεπτά τους δάκτυλα.

- Μπορούμε να πούμε ότι αυτά τα
παιδιά είχαν καθοριστικό ρόλο...

...στην εμφάνιση αυτής της
νέας μορφής επιχείρησης;

- Είναι δύσκολο να εικάσουμε πώς η
βιομηχανία θα είχε αναπτυχθεί το ίδιο...

...χωρίς την ποσότητα και τη φύση
της διαθέσιμης παιδικής εργασίας.

Σάρα Κάρπεντερ, 9 ετών.
Γεννήθηκε στο Μπρίστολ και το 1849
στάλθηκε για δουλειά στο Ντέρμπι.

«Ο υπεύθυνος των μηχανών
ονομαζόταν Τόμας Μπερκς.

Τον φωνάζαμε
«Τομ ο διάβολος».

Ήταν ένας πολύ
κακός άνθρωπος.

Όλοι τον φοβούνταν.

Κάποτε έπεσε άσχημα και
ήμασταν πολύ χαρούμενοι.

Ελπίζαμε ότι μπορεί
να πεθάνει.

Πάντα μας κλείδωναν έξω από
το εργοστάσιο για ώρες,...

...από φόβο μήπως κάποιος
από εμάς το σκάσει.

Μια μέρα είχαν αφήσει
την πόρτα ανοικτή.

Η Σάρλοτ Σμιθ είπε ότι θα γινόταν αρχηγός
αν οι υπόλοιποι την ακολουθούσαμε.

Βγήκε έξω, όμως κανείς
δεν την ακολούθησε.

Ο υπεύθυνος το ανακάλυψε.

Πήρε ένα κοφτερό μαχαίρι, άρπαξε τα
μαλλιά της και της τα έκοψε σύρριζα.

Αυτό το ξύρισμα της κεφαλής
ήταν τρομερή τιμωρία.

Το φοβόμασταν όσο τίποτα άλλο.

Γιατί τα κορίτσια είναι περήφανα
για τα μαλλιά τους».

Αυτό το εξοχικό, γραφικό μέρος φαίνεται
μακριά από τα φοβερά αστικά εργοστάσια,...

...όμως και στο Κουόρι Μπανκ
έγιναν απόπειρες διαφυγής.

Το 1856, ένα κορίτσι με το όνομα Έσθερ
Πράις συνελήφθη να δραπετεύει.

Την έστειλαν εδώ πάνω, στο δωμάτιο
τιμωρίας, στη σοφίτα του σπιτιού.

Εδώ βρίσκεται το δωμάτιο τιμωρίας.

Τα παράθυρα ήταν σφαλισμένα.

Το κρεβάτι της ήταν κάποιες κουβέρτες
πάνω στο ξύλινο πάτωμα.

Της έδιναν βραδινό
και πρωινό,...

...όμως ήταν κλειδωμένη εδώ μόνη της
για μια ολόκληρη εβδομάδα.

Το καημένο το κοριτσάκι!

Σε αυτό ήρθε να προστεθεί και
μια τραγική σύμπτωση.

Όταν μεταφέρθηκε εδώ πάνω, έπρεπε
να αγνοήσει το πτώμα ενός ενήλικα,...

...που είχε πεθάνει νωρίτερα
εκείνη τη μέρα...

...και τον είχαν αποθέσει στη σοφίτα
για να τον περισυλλέξουν αργότερα.

Μόνη στο σκοτάδι, με στομάχι άδειο
και ένα πτώμα για συντροφιά!

Δεν προκαλεί έκπληξη ότι
ήθελε να δραπετεύσει.

Αυτή η απόκρυψη των φτωχών και ορφανών
παιδιών από την κρατική πρόνοια...

...δεν έμελλε να συγκρατήσει την τεράστια
βιομηχανική επέκταση που βίωνε η Βρετανία.

Η χώρα είχε ανάγκη από πολλά
φθηνά εργατικά χέρια.

Έτσι, η εντολή ήρθε από πολύ ψηλά:
"Xρησιμοποιήστε τα παιδιά".

Στη διάρκεια του πολέμου με
την επαναστατημένη Γαλλία,...

...ο πρωθυπουργός Ουίλιαμ
Πιτ προειδοποιήθηκε...

...πως οι Βρετανοί βιομήχανοι δεν
μπορούσαν να πληρώσουν τους φόρους.