"Cinsiyet kromozomlarının" tuhaf tarihi

Biyolojik cinsiyet hakkındaki yaygın düşünce şu şekildedir: Dişilerin hücrelerinde iki X kromozomu bulunurken, erkeklerde bir X ve bir Y vardır. Bu efsane bozucu konuşmada, bilim yazarı ve podkastçı Molly Webster, sözde "seks kromozomlarının" neden bu basit tanımdan daha karmaşık olduğunu ve neden onlar hakkında farklı düşünmemiz gerektiğini açıklıyor.

Pekâlâ, 1891 yılından başlayacağız.

Bir Alman bilim insanı

mikroskopta böcek hücrelerine bakıyordu

ve tuhaf bir şey gördü.

Hücrelerin merkezinde
koyu renkli şey vardı.

Bunu daha önce hiç kimse görmemişti

ve hücreler çoğalıp bölündüğünde

bunun bazı yeni hücrelere geçtiğini

ama bazılarına geçmediğini fark etti.

Bunun ne olduğunu bilmiyordu
ve ona şahane bir isim verdi,

"X elementi" dedi.

(Kahkahalar)

Şöyle düşünmüştü:
"Bu X'e sonra bakarız."

Derken, 10 yıl ileri atlıyoruz,

bu kez bir Amerikalı bir bilim insanı

mikroskoptan bakıyordu,

yine bir böcek hücreleriydi

ve acayip bir şey gördü.

Bu koyu renkli şeyde fazlası vardı.

Minicik bir şeydi

ve X elementinin yanında asılı duruyordu.

Sonunda şöyle düşündü:

"Bakalım, buna X adı verildiyse

biz de bu diğerine Y mi desek?"

Böylece cinsiyet kromozomları
keşfedilmiş oldu.

Yani, kromozomlar,

muhtemelen hepiniz ne olduğunu bilir

ama ben yine de anlatayım.

DNA'dan oluşurlar,

her şeyde vardır,
yaşamın ayrıntılı planıdır,

fare olur, ağaç olur,

böcek olur ve insan olur.

İnsan kromozomları bağlamında,

genetikçi Melissa Wilson
konuyu bana şöyle özetledi:

(Ses kaydı)

Melissa Wilson:
Tipik olarak, bütün kromozomların

bir kopyasını genetik annenden

ve bir kopyasını da
genetik babandan alırsın

ve bizde bunlardan 22 tane vardır,

bir kopyayı annenden
bir kopyayı babandan alırsın.

Sonra bir de 23. çift var, yani X ve Y.

Molly Webster:
Yani bütün diğer kromozomlar

1'den 22'ye numaralandılar

ama X ve Y'ye 23 demedik.

Sanki kenardan LeBron James'in
oyuna girmesini beklemiş gibiler.

Ama o anda şöyle düşündüler:

"Bu harfler kalsın,

onlara sonra bir isim veririz."

Onlara cinsiyet kromozomları dediler.

Amerika'da bunların en iyi
bilinen kromozomlar olduğuna

bahse girerim,

nedeni ise çok basit:

X eşittir "kız" ve "Y" eşittir "oğlan"

ve cinsiyeti bunların
belirlediğini söyleriz.

Bunu öğrenmek zorundaydım

ama burada "cinsiyet" derken

biyolojinin bize verdiği
cinsiyet bezlerini

yani yumurtalık
ve testislerimizi kastediyorum,

kendimize tanımladığımız
cinsiyeti değil.

Bir haber muhabiri olarak

"Radiolab" adlı bir sesli belgesel
programında çalışıyorum.

"Bu cinsiyet kromozomları da ne?"
diye merak ettim.

Benim işim biraz böyle,
tuhaf olduğunu düşündüğüm şeylerde

insanlara telefon ediyorum,

sorular soruyorum ve sonra
cevaplamalarını umuyorum.

Buna pek çok kişi cevap verdi.

"Radiolab" için yaptığım
"Cinsiyet Bezleri" serisinin

bölümleri olarak X ve Y üzerine
haber topladığım iki yıl boyunca

bu iki kromozomun dünyasının

şaşırtıcı ve biraz da rahatsız edici
olduğunu gördüm.

Yani önceden doğru olduğunu
düşündüğüm bazı şeyler

daha önce görmediğim biçimde
eğilip bükülüyordu.

Yani bu dünya cinsiyet sınırlarının
çok ötesine uzanıyordu.

Şöyle düşündüm:

"Belki de bunu baştan konuşsak iyi olur."

Yani hepiniz,

hepimiz bunu konuşacağız.

Benim için

X ve Y'nin gerçek hikâyesi
isimleriyle başlıyor.

Keşfedildikleri yıllarda,

bu iki küçük kromozom
10'dan fazla isme sahip olmuştu.

Bunlar, diplosom, heterokromozom

ve idiokromozom idi.

Bu isimlerin çoğu onların yapısı, biçimi

ve boyutlarıya ilgiliydi.

Ve sonra "cinsiyet kromozomu" oldu

ve onlara bu ismin verilmesi,

X'in dişilerle ve Y'nin de çoğunlukla
erkeklerle eşleştiği gerçeğini

görmeye başlamamızdandı.

Fakat bilim insanları şunu düşündü:

"Onlara cinsiyet kromozomları
demeyi sahiden istiyor muyuz?"

Bunun öyküsünü bana anlatan kişi
bilim tarihçisi Sarah Richardson idi.

(Ses kaydı)

Sarah Richardson:
Bilim insanları 30 yıl boyunca,

"Bunlara cinsiyet kromozomları
dememelisiniz" diye uyardılar.

"X ve Y'nin pek çok işlevi var

ve tek bir kromozomun tek bir özelliği
belirlediği varsayımına kapılmayın.

Bir kromozoma "ürogenital kromozom"

veya "karaciğer kromozomu"
adını verdiğimizi düşünün."

MW: Eğer tarihi biraz deşerseniz --

çok hoş şeydir, bunu yapmalısınız --

bilim insanları böylesine belirgin
bir isim vermekte tereddütlüydü,

çağrışımı böyle güçlü
bir isim verilmeli miydi?

Bu ismin, belki bilim,
belki toplum açısından

çok sınırlandırıcı
olacağından korkuyorlardı

ama bu korku gerçekti.

Sonunda bildiğiniz gibi
"cinsiyet kromozomları" kaldı.

Yani epey çekici bir isimdi

ve biliyor musunuz,
genetiği popülerleştirdi.

Ancak bu isimde karar
kılmamız üzerinden 100 yıl geçince

işlerin biraz karmaşıklaşmaya
başladığını görüyoruz.

1960'lı yıllarda --

bu, cinsiyet kromozomlarının

karmaşık dünyasındaki
ilk durağımız olacak --

1960'larda keşfettik ki

bir XYY olabiliyormuşuz.

XYY bir erkek keşfettiler.

Burada bir parantez açayım,

öyle görünüyor ki
"X eşittir kız, Y eşittir oğlan" modeli

oldukça basite indirgeniyor.

Aslında X ve Y'nin birçok farklı
kombinasyonuna sahip olabiliyorsun

ve bu sana sanki farklı biyolojik
tipten cinsiyetler veriyor.

İki X ve iki Y bir arada olabiyordun.

Dört X, beş X olabiliyordun,

XO olabiliyordun.

Bunun çok çılgın bir şey
olduğunu düşündüm

ve şöyle dedim:

"Vay, bu bize öğretilen biyolojik
cinsiyet modelini tepetaklak ediyor."

Sanırım salondaki çoğumuza bu öğretildi.

XYY olabileceğimiz
anlaşıldıktan birkaç yıl sonra,

araştırmacılar İskoçya'da
bir hapishaneye gidip

bir grup erkek suçlunun
genetik analizini yaptı

ve bir dizi insanın XYY olduğunu buldular.

Ve Sarah'a göre:

(Ses kaydı)

Alelacele bir teori yayımladılar

ve bu fazladan Y kromozomunun

bazı erkeklerde suç işlemenin
nedeni olabileceğini ileri sürdüler.

MW: Evet.

Yani mantık şöyle işliyordu:

O ana kadar Y'nin erkek
olduğunu düşünüyorduk.

Erkeğin saldırgan olduğunu düşünüyorduk,

öyleyse Y saldırganlık olmalıydı.

Eğer fazladan bir Y sahibiysen
sapıtmış biri olmalıydın

ve böylece bu teoriyle kafayı yedik.

Buna süper erkek dedik

ve başka mahkumları taramayı başladık,

seri katilleri, oğlanları.

İş o kadar ciddileşti ki

XYY olan fetüslerin kürtaj
yapılması bile hakikaten önerildi.

1980'lere gelince,

bu teori birkaç nedenden ötürü
epeyce hasar aldı.

Birincisi şu:

Y ile şiddet arasında
bir bağlantı olmadığını

temel olarak gösteren

geniş çaplı araştırmalar yapıldı.

Sanırım bunu çoğumuz tahmin etti.

Sonra, başka bir şey oldu.

(Ses kaydı)

SR: Geriye gidip

bu yüksek güvenlikli enstitüdeki
orijinal bulgulara bakınca

fazladan bir X kromozomuna sahip

yüksek sayıda bireyler de
bulduklarını görüyorsunuz.

Yani bunlar XYY'ye karşılık XXY'ler idi.

(Ses kaydı)

MW: Gerçekten mi?

(Ses kaydı)

SR: Evet, yalnız enstitüdekiler

fazladan bir X kromozomu olan bireylerin

süper kadın olduğunu hiç iddia etmedi.

Bunların şiddet oranının daha yüksek
olup olmadığını hiç araştırmadılar.

MW: Sanki bunu gözden kaçırmış gibiler.

Bunu bilemiyorum.

Ancak bu bence ilginç

çünkü bu kromozomlara

cinsiyet gözlüğünden bakmaya
başlarsanız göreceğiniz şey,

cinsiyetlerle
bağdaştırdığımız özelliklere

bakış açımızı da düşünürsek

doğal olarak yerli yerine oturur.

Yani erkekler şiddete yatkındır

ve onların hapiste olma
nedenini Y açıklar.

X ise buna neden olmuyordu,

yani, X nedir ki?

Biz onu şiddetle ilişkilendirmeyiz.

Bugün her ne kadar
süper erkeğe inanmasak da --

inşallah inanmıyoruzdur --

günümüzde süper erkeğe inanmıyoruz,

oğlanlarda şiddetin doğuştan
ve biyolojilerinde olduğuna dair

hâlâ devam eden
çok benzer bir tartışma var.

X ve Y'nin tuhaf dünyasındaki
sıradaki durağımız

işlerin biraz karman çorman
olduğu 1985 yılı.

Dünya Üniversite Oyunları
Japonya'da düzenleniyordu

ve İspanyol engel koşucusu
María José Martínez-Patiño da koşacaktı.

Başarılı ve yükselen bir yıldızdı.

Yarıştan bir gece önce
onun DNA örneğini taradılar.

Bu o günlerde yaptıkları bir şeydi

çünkü şöyle düşünüyorlardı:

"Erkeklerin gizlice bir kadın
olarak yarışmasını istemiyoruz,

o nedenle kadınları tarayacağız

ve bütün X'leri yerinde mi emin olacağız."

Bu öyküyü Ruth Padawer'den dinledim,

New York Times Magazine muhabiriydi

ve María'yı haber yapmıştı.

(Ses kaydı)

Ruth Padawer: Ona, kromozom
testlerin anormal dediler.

Dış görünüşü tamamen bir kadın olsa da

XY kromozomlarına sahipti
ve iç testisleri vardı.

MW: Şöyle dediler:

"María, söylemek hoşumuza gitmiyor
fakat sen aslında erkeksin.

Kadınlarla yarışamazsın."

(Ses kaydı)

RP: Ve böylece milli takımdan atıldı,

atletlerin köyünden kovuldu,

bursu iptal edildi,

bazı arkadaşları onu terk etti,

diğer atletler onu yüzüstü bıraktı,

madalyalarını kaybetti
ve dereceleri iptal edildi.

MW: Yani ortaya çıkıyor ki

X ve Y'nin bir dizi farklı
kombinasyonu olabileceğinizi

söylediğimi hatırlayın,

hem XY olup hem de kadın olabilirdin,

XX olup erkek de olabilirdin.

María'nın durumunda, androjen
duyarsızlığı denen şey vardı.

Bunun anlamı, bir tür iç testisleri vardı

ve bunlar testosteron üretiyordu

ama vücudu bunu kullanamıyordu.

Yani eğer testosteronu bir tür
süper güç gibi düşünüyorsan

o bundan yararlanmıyordu.

Spor otoriteleri,

sonunda onun dönmesine izin verdi

fakat artık kariyeri bitmişti.

Bu olayda şunu görüyorsun:

Eğer cinsiyeti vücuttaki
belirli bir yere bağlarsan

veya en azından, "Gördüğüm bu,
öyle değil mi? " filan diyorsan

cinsiyeti vücuttaki belirli
bir yere bağlarsan

o zaman bir vücuda gidip
belirli bir yerine bakıp

tanıdığımız birilerine

kendileri hakkında bildiklerinden

daha fazla şey
söyleyebileceğini düşünürsün.

Bu bana çok ürkütücü geliyor.

Artık kadın atletlere
genetik test yapmıyoruz

ama sporda testosteron konusunda

çok benzer bir tartışmayı görebilirsin,

ayrıca trans bireyleri
genetik olarak analiz edip

kim olduklarını söyleme
önerileri yapıldığını da görürsün.

Bu gerçek,

bu daha geçenlerde yapılan bir konuşma.

Bu kromozomların

kafamı karıştıran son durağını

bana Melissa anlattı.

(Ses kaydı)

Wilson: X kromozomun
olmadan yaşayamazsın.

Eşeysel bezlerin,
kimliğin ne olursa olsun

her insanın bir X kromozomuna
sahip olması şarttır

çünkü o olmadığında
vücudun geri kalanı gelişemez.

MW: Peki, buna neden
dişi kromozomu diyoruz?

Pekâlâ, bu hiç düşünmediğim bir şeydi

ama buradaki seyircilerin her birinde
kesinlikle bir X kromozomu var.

Yalan söylemiyorum.

Gezegendeki bütün insanlarda
bir X kromozomu var

ama hiç kimse buna
"herkesin kromozomu" diyelim demiyor.

Değil mi?

Sanki şöyle bir şey var:
X şurada, Y burada duruyor

ve kesinlikle çok farklı olmalılar

bence buna herkesin kromozomu denseydi

çok daha iyi olurdu.

Hepinizi seviyorum, hepinizi
benimsiyorum filan dediğimden değil

ama bu kromozomu dişi olarak görünce
bir şeyleri gözden kaçırıyoruz.

Size duyduğum en çılgın
şeylerden birini anlatayım.

X kromozomunu düşünürsek,

X kromozomu üzerindeki 1.100 genin

acaba kaç tanesi sizce cinsiyet
ve üreme ile ilgilidir.

Aklınızdan bir rakam tutun.

Yüzde dördü.

Yani bu kromozomun
geriye kalan yüzde 96'sının

eşeysel bezlerinle hiçbir ilgisi yok.

Sanıyorum bütün bu şeylerin bazıları

bir tür sosyal öykü,

bazıları bilimsel öyküler
ve bazıları da gerçeklerdi

ve bende şöyle bir düşüncede birleşti:

"Bunlara neden cinsiyet
kromozomları diyoruz ki?"

Belki bu ismi hepimiz seviyoruz

fakat onları biraz daha geniş açıdan

düşünmemiz gerekmiyor mu?

Böyle yaparsak

kişiler ve bilim insanları olarak
hangi içgörüyü benimseriz?

Bu noktada şöyle şeyler düşünüyoruz,

bilimi nasıl öğretmek istiyoruz,

neye kaynak ayırmak istiyoruz

ve bir toplum olarak kim
olmak istiyoruz gibi, değil mi?

Acaba X ve Y'nin biyolojisini yeniden
düşündüğümüz bir an olmasa

ve en düşük seviyeden

tarihin dipnotlarını,

"cinsiyet kromozomları"
terimiyle ortaya çıkan adamın birinin,

"Hey, millet unutmayın, bu iş bu kadar"
dediği şekliyle hatırlamasak.

Alıntı yapıyorum,
"Bu bir steno biçimidir."

Bunu basit anlamıyla anlamayalım.

Teşekkür ederim.

(Alkışlar)