Denis Dutton: Giả thuyết của Darwin về cái đẹp

TED phối hợp với họa sĩ hoạt họa Andrew Park, minh họa giả thuyết gợi nhiều suy nghĩ của Denis Dutton về cái đẹp -- nghệ thuật, âm nhạc và những thứ tuyệt đẹp khác, vượt xa hẳn sự đơn giản "trong mắt của người xem“, đều là một phần cốt lõi tự nhiên của con người với nguồn gốc tiến hóa sâu xa.

Tôi rất vui được ở đây

và nói với quý vị về môt chủ đề thân thuộc của tôi,

đó là cái đẹp.

Tôi nghiên cứu triết học về nghệ thuật, mỹ học,

thực ra là vì kế sinh nhai

Tôi cố gắng tìm hiểu theo phương diện trí tuệ,

một cách triết học, một cách tâm lý học,

trải nghiệm về cái đẹp là gì,

điều hợp lý nào có thể nói về nó

và làm thế nào mọi người đi ra khỏi đường ray trong sự cố gắng để hiểu nó

Đây là một đề tài cực kì phức tạp

một phần bởi vì những điều ta gọi là đẹp

khá là khác nhau.

Ý tôi là hãy nghĩ về các vẻ hoàn toàn khác nhau

gương mặt một em bé,

bản nhạc "Harold in Italy" của Berlioz,

những bộ phim kiểu như "The Wizard of Oz",

hay các vở kịch của Chekhov,

một cảnh đẹp trung tâm California,

một bức tranh núi Phú Sĩ của Hokusai,

"Der Rosenkavalier",

một bàn thắng ghi bàn tuyệt vời

ở một trận bóng đá World Cup,

Bức "Starry Night" của Van Gogh,

một cuốn tiểu thuyết của Jane Austen,

Fred Astaire đang khiểu vũ trên màn ảnh.

Danh sách ngắn gọn này bao gồm những con người,

tạo vật thiên nhiên,

tác phẩm nghệ thuật và hoạt động điêu luyện

Để giải thích cho sự hiện diện của cái đẹp

của mọi thứ trong danh sách này

thật không dễ.

Tuy nhiên ít nhất tôi có thể cho các bạn thưởng thức

điều mà tôi nhận thấy

coi như là giả thuyết thuyết phục nhất chúng tôi đang có

về cái đẹp

Chúng tôi có được giả thuyết này không phải từ một chuyên gia nghệ thuật

không phải từ một nhà học giả về nghệ thuật hậu hiện đại

hay từ một nhà phê bình nghệ thuật tầm cỡ

Không, giả thuyết này

đến từ một chuyên gia

về nhân giống chim bồ câu, giun và hàu

Các bạn biết người tôi nhắc tới

Charles Darwin.

Tất nhiên nhiều nhiều người nghĩ họ đã biết

câu trả lời chính xác cho câu hỏi

cái đẹp là gì

Nó nằm trong mắt người nhìn

Nó là bất cứ điều gì tác động riêng với mỗi người

Hoặc, như vài người --

đặc biệt những người trong ngành giáo dục -- cho rằng

cái đẹp nằm ở mắt người nhìn

phụ thuộc vào văn hóa

Có những người đồng ý rằng các tranh vẽ hay bộ phim hay nhạc

đều đẹp

bởi vì nền văn hóa quyết định thị hiếu thẩm mỹ

Sở thích đối với vẻ đẹp tự nhiên hay nghệ thuật

rất dễ dàng

thay đổi theo văn hóa.

Beethoven được yêu mến ở Nhật Bản.

Người Peru thích các bản vẽ trên gỗ của Nhật Bản.

Các tác phẩm điêu khắc của người Inca được xem là kho báu

ở các bảo tàng nước Anh,

Trong khi đó kịch Shakespeare được dịch ra

các thứ tiếng trên thế giới.

Hay thử nghĩ về nhạc jazz Mỹ

hay phim Mỹ

chúng có ở mặt khắp mọi nơi

Có nhiều điểm khác nhau giữa các kiểu nghệ thuật

nhưng cũng có tính phổ biến

có sự yêu thích thẩm mỹ nghịch giao văn hóa

và có các giá trị.

Chúng ta giải thích sự phổ biến này

như thế nào?

Câu trả lời đúng nhất nằm ở việc cố gắng tái dựng lại

lịch sử tiến hóa của Darwin

về khiếu thẩm mỹ và nghệ thuật

Chúng ta cần thay đổi

khiếu thẩm mỹ và sự yêu thích nghệ thuật hiện tại của chúng ta

và giải thích cách chúng

in sâu vào trong ý thức chúng ta

Bằng các hành động trong cả thời tiền sử,

trong môi trường kỷ Pleistocene lớn,

thời kỳ chúng ta trở thành con người hoàn thiện

Bằng cả hoàn cảnh xã hội

mà chúng ta đã tiến hóa.

Việc đề ra sự thay đổi này

cũng có thể tranh thủ được

từ các dấu tích của con người

được gìn giữ ở thời tiền sử.

Tôi muốn nói đến các hóa thạch, tranh vẽ hang động và vân vân

Và cần để ý tới

điều chúng ta biết về khiếu thẩm mỹ

của những bầy đàn săn bắt-hái lượm

còn tồn tại cho đến mãi thế kỉ 19 và 20.

Tôi, một cách cá nhân

không nghi ngờ bất cứ thứ gì

là trải nghiệm về cái đẹp

cùng với mức độ cảm xúc và sự yêu thích,

vốn thuộc về tâm lý con người của chúng ta.

Trải nghiệm cái đẹp là một phần

trong một chuỗi các thể thích nghi Darwin.

Cái đẹp là một kết quả của sự thích nghi

mà chúng ta mở rộng

và chắt lọc nên

khi sáng tác và thưởng thức

các tác phẩm nghệ thuật và giải trí.

Như nhiều người trong số các bạn biết,

sự tiến hóa diễn ra theo hai cơ chế chính quan trọng nhất.

Cơ chế đầu tiên là sự chọn lọc tự nhiên --

đó là đột biến ngẫu nhiên và sự duy trì có chọn lọc --

song song với nền tảng giải phẫu học và sinh lý học --

tiến hóa của tuyến tụy hay con mắt hay móng tay.

Chọn lọc tự nhiên cũng giải thích

nhiều nỗi khiếp sợ cơ bản,

như là mùi khó chịu của thịt thối,

hay sự sợ hãi, như sợ rắn

hay sợ đứng sát mép vực.

Chọn lọc tự nhiên cũng giải thích cho sự yêu thích --

hấp dẫn giới tính,

sở thích đồ ngọt, béo và đồ đạm,

điều đó quay trở lại giải thích cho nhiều thức ăn phổ biến,

từ trái cây chín cho đến sô cô la

và thịt sườn nướng.

Cơ chế tiến hóa còn lại

là sự chọn lọc dựa trên giới tính,

và cách thức nó diễn ra rất khác.

Cái đuôi công lộng lẫy

là một ví dụ hay nhất cho cơ chế này.

Nó tiến hóa không để duy trì sự sống.

Thực ra là nó đi ngược lại với sự tồn tại tự nhiên.

Không, đuôi công

là kết quả từ việc chọn bạn tình

của con công mái.

Câu chuyện này khá quen thuộc.

Thực sự là phụ nữ là nhân tố thúc đẩy lịch sử tiến tới.

Bản thân Darwin, bằng cách lý giải này,

không nghi ngờ gì rằng đuôi của công trống

là tuyệt đẹp trong mắt của công mái.

Ông thực sự đã dùng từ đó.

Giờ thì, với những ý kiến này,

chúng ta có thể nói rằng trải nghiệm cái đẹp

là một trong những cách mà sự tiến hóa

khơi dậy và duy trì

sự yêu thích và quyến rũ,

thậm chí là sự ám ảnh

thúc đẩy chúng ta

đưa ra quyết định mang tính thích ứng nhất

cho mục đích tồn tại và sinh sản.

Cái đẹp là một cách thức tự nhiên

của sự biểu diễn từ xa

để lên tiếng nói.

Ý tôi là bạn không thể mong đợi ăn được

một khung cảnh đẹp.

Cũng thật khó để làm vậy với con bạn

hay người yêu bạn.

Vì thế chiêu thức của tiến hóa

là làm cho chúng đẹp

chúng trở thành một thứ tuyệt vời

cho bạn cảm giác thích thú khi chỉ nhìn vào chúng.

Hãy nghĩ nhanh về nguồn gốc quan trọng của khiếu thẩm mỹ,

sức lôi cuốn

của những khung cảnh đẹp.

Các dân tộc có văn hóa rất khác nhau

trên thế giới

có xu hướng thích một kiểu khung cảnh nhất định,

là khung cảnh gần giống với

các xa-van đồng cỏ thời Pleistocene nơi bắt nguồn của chúng ta.

Khung cảnh này ngày nay còn xuất hiện

trên lịch, bưu thiếp,

trong thiết kế sân golf và công viên công cộng

và trong các bức tranh sang trọng

treo trong phòng khách

từ New York cho tới New Zealand.

Đó là một kiểu khung cảnh trường học Hudson River

là không gian mở rộng

với những bãi cỏ thấp

lác đác vài cụm cây.

Những cây có tán lá gần mặt đất

thường được thích hơn,

điều này nói lên rằng nếu bạn ở vào một nơi tương tự

bạn có thể trèo lên những cây đó.

Khung cảnh có sự hiện diện

của dòng nước ngay trước mắt,

hoặc màu xanh của nước ở xa xa,

những dấu hiệu về cuộc sống của thú và chim

cũng như nhiều loại cây cỏ

và cuối cùng -- là --

một lối đi

hay một đường mòn,

có thể là một bờ sông hay bờ biển,

dẫn dài ra vô tận,

như mời mọc bạn đi theo.

Thậm chí người dân ở các đất nước

không có kiểu cảnh quan này

cũng cho rằng nó đẹp.

Khung cảnh đồng cả xa-van lý tưởng

là một trong những ví dụ rõ ràng nhất

là nơi mà con người khắp mọi nơi

nhận thấy vẻ đẹp

trong cùng trải nghiệm thị giác

Nhưng ai đó có thể tranh cái

rằng đó là vẻ đẹp tự nhiên.

Vậy còn vẻ đẹp nghệ thuật?

Nó không bao gồm hết các khía cạnh của văn hóa?

Không, tôi không nghĩ vậy.

Tôi muốn nhìn lại thời tiền sử lần nữa

để nói vài điều về nó.

Tốt hơn là nên thừa nhận

tác phẩm nghệ thuật của con người thuở sơ khai

là những tranh vẽ hang động điêu luyện, kì diệu

chúng ta đều biết những tranh vẽ đó ở Lascaux

và Chauvet.

Hang động Chauvet

khoảng 32.000 năm tuổi

với vài tác phẩm điêu khắc nhỏ nhỏ thể hiện hiện thực

về phụ nữ và gia súc từ thời xa xưa đó.

Nhưng kĩ thuật vẽ và trang trí

thực sự phát triển hơn so với thời đó.

Những vòng cổ tuyệt đẹp làm bằng sò

trông như những thứ bạn thấy ở một hội chợ bán đồ nghệ thuật và thủ công,

cũng vậy, phấn má màu đất

được tìm thấy

từ khoảng 100.000 năm trước

Nhưng những chế tác hấp dẫn nhất của thời tiền sử

thậm chí còn xưa hơn thời đó.

Tôi còn nhớ

thứ gọi là lưỡi rìu cầm tay Acheulian.

Dụng cụ bằng đá cổ xưa nhất là những mảnh đá sắc nhọn

ở Olduvai Gorge vùng Đông Phi.

Chúng đã có mặt khoảng 2,5 triệu năm.

Những dụng cụ thô sơ này

có mặt trong khoảng hàng ngàn thế kỷ,

đến khoảng 1,4 triệu năm trước

khi loài vượn người đứng thẳng

bắt đầu tạo nên

các lưỡi đá đơn lẻ, mỏng

đôi khi có hình tròn ovan

nhưng thường thì chúng ta thấy giống như

hình chiếc lá đối xứng rất đẹp

hay hình giọt nước mắt.

Những chiếc rìu cầm tay Acheulian --

chúng được lấy theo tên đường Acheul ở Pháp,

nơi tìm thấy chúng vào thế kỷ 19 --

được khai quật trong số hàng ngàn cái rìu,

rải rác qua các châu lục Á, Âu, Phi

gần hết những nơi vượn người đứng thẳng

và người vượn sinh sống.

Ngày nay, số lượng chính xác các rìu cầm tay này

cho thấy chúng không được làm

để giết gia súc.

Vấn đề sẽ làm rõ hơn khi bạn nhận thấy là

không giống những công cụ Pleistocene khác,

rìu cầm tay thường được trưng bày

không phải để đeo

dựa vào những cái rìa mỏng tinh xảo của chúng.

Và trong bất kì sự kiện nào, những cái rìu quá lớn

để dùng cho giết mổ.

Tính đối xứng, chất liệu đẹp

và trên hết là

gia công tinh xảo

đơn thuần khá là đẹp

trong mắt chúng ta cho đến tận ngày nay.

Vì vậy những đồ cổ này --

Ý tôi là những vật cổ xưa, xa lạ

nhưng đều cùng một thời

thì đều giống giống nhau.

Những đồ cổ này dùng để làm gì?

Câu trả lời thích đáng nhất là

chúng thực ra vốn là

những chế tác nghệ thuật được biết đến sớm nhất

công cụ làm việc dưới dạng

những vật thể đẹp đẽ

cả về hình dáng thanh nhã

và kỹ thuật chế tác tinh vi.

Rìu cầm tay đánh dấu

một bước tiến hóa trong lịch sử loài người --

dụng cụ được tạo dáng phù hợp với chức năng

như những người theo học thuyết Darwin gọi là các tín hiệu phù hợp --

nói lên rằng những biểu lộ

thể hiện ra ngoài

giống như đuôi công

ngoại trừ những thứ như tóc hay lông,

rìu cầm tay là những chế tác

đòi hỏi thông minh và chính xác.

Những chiếc rìu được làm điêu luyện

đã cho thấy những phẩm chất cá nhân đáng có --

sự thông minh, khả năng kiểm soát công cụ tốt,

khả năng lên kế hoạch,

niềm tâm huyết

và đôi khi là sự tiếp cận tới các vật liệu hiếm.

Qua hàng chục ngàn thế hệ,

những kỹ thuật đó làm tăng thêm uy tín

của những ai thể hiện những khả năng đó

và có lợi thế về sinh sản

so với những cá thể ít kỹ thuật hơn.

Các bạn cũng biết đó là một phương thức cũ,

nhưng mang lại hiệu quả --

"Sao các bạn không tới hang động của tôi để tôi cho bạn xem mấy cái rìu"

(Cười)

Tất nhiên là ngoại trừ, điều thú vị về điều này

là chúng ta không thể chắc rằng ý tưởng đó được lưu truyền

bởi vì loài vượn người đứng thẳng

tạo ra những thứ này

không có ngôn ngữ.

Rất khó để cầm nắm,

nhưng thật phi thường.

Vật này do

tổ tiên loài người làm nên --

Tức là vượn người đứng thẳng hay người vượn --

khoảng 50 đến 100.000 năm

trước khi có ngôn ngữ.

Trải qua hơn một triệu năm,

văn hóa rìu cầm tay

là văn hóa đồ chế tác tồn tại lâu nhất

trong lịch sử loài người và trước loài người.

Cho đến khi thời kì rìu cầm tay kết thúc, loài người --

như sau này được gọi như vậy --

không hồ nghi việc họ tìm ra cách mới

để tiêu khiển và giải trí với nhau

bằng cách nói đùa,

kể chuyện, nhảy múa, hoặc làm tóc.

Vâng, làm tóc -- Tôi nhấn mạnh điều này.

Trong thời hiện đại chúng ta,

kỹ thuật đồ mỹ nghệ

tạo nên những thế giới tưởng tượng

trong tiểu thuyết và phim ảnh,

để biểu lộ cảm xúc mãnh liệt

trong âm nhạc, tranh vẽ và khiêu vũ.

Nhưng,

một điểm cơ bản

của đặc điểm tổ tiên vẫn còn duy trì

trong tính yêu chuộng cái đẹp của chúng ta:

chúng ta thấy vẻ đẹp

trong thành quả điêu luyện

từ Lascaux tới Louvre

đến Carnegie Hall,

con người

có một sở thích bẩm sinh vĩnh cửu

đối với cái đẹp trong tác phẩm nghệ thuật.

Chúng ta thấy đẹp

trong những thứ được làm hoàn chỉnh.

Lần sau bạn có đi ngang qua cửa sổ một cửa hiệu nữ trang

trưng bày một viên đã hình giọt nước

được cắt tỉa đẹp đẽ,

đừng quá chắc chắn

chỉ là nền văn hóa đang nói với bạn rằng

nữ trang lấp lánh thật đẹp.

Tổ tiên xa xưa yêu hình dạng đó

và thấy nó đẹp vì kỹ thuật làm nên nó

thậm chí trước khi

họ có thể nói được sự yêu thích của họ.

Có phải vẻ đẹp này nằm ở mắt người nhìn nó?

Không, nó ở sâu trong tiềm thức chúng ta.

Đó là một món quà, lấy từ những kỹ năng đầy trí tuệ

và cuộc sống giàu cảm xúc

của tổ tiên chúng ta.

Phản ứng mạnh mẽ trước các hình ảnh,

là để biểu hiện cảm xúc về nghệ thuật,

đối với vẻ đẹp của âm nhạc, đối với bầu trời đêm,

sẽ tồn tại cùng chúng ta và con cháu sau này

cho đến chừng nào con người còn tồn tại.

Cảm ơn.

(Vỗ tay)