Waarom goede architectuur een verhaal moet vertellen

Volgens architect Ole Scheeren zijn de mensen die wonen en werken in een gebouw evenzeer een deel van dat gebouw als beton, staal en glas. Hij vraagt: kan architectuur betrekking hebben op samenwerking en vertellingen, in plaats van het individualisme en de hiërarchie van een typische wolkenkrabber? Bezoek vijf gebouwen van Scheeren -- van een gedraaide toren in China tot een drijvende bioscoop in de Thaise oceaan -- en leer de verhalen erachter.

Gedurende een groot deel
van de vorige eeuw,

was architectuur in de ban
van een beroemde doctrine.

'Vorm volgt functie' werd
een hedendaags, ambitieus manifest

en schadelijk keurslijf,

zoals het architectuur
bevrijdde van ornamenten,

maar veroordeelde tot functionele
strakheid en ingetogen vormgeving.

Natuurlijk draait architectuur
om functionaliteit,

maar ik denk aan Bernard Tschumi,
die deze frase herschreef,

en wil een totaal ander
kenmerk voorstellen.

Indien vorm fictie volgt,

kunnen we architectuur en gebouwen
zien als een ruimte met verhalen --

verhalen van mensen die
in deze gebouwen wonen en werken.

Dan kunnen we ons de belevenissen
voorstellen die onze gebouwen scheppen.

In die zin ben ik geïnteresseerd

in fictie die niet ongeloofwaardig
maar realistisch is,

als de werkelijke betekenis
van architectuur

voor de mensen die erin en ermee leven.

Onze gebouwen zijn prototypes,
ideeën om woonruimtes

of werkruimtes er
anders uit te laten zien,

en te tonen hoe een ruimte van cultuur
of media er tegenwoordig kan uitzien.

Onze gebouwen zijn reëel;
ze worden gebouwd.

Ze zijn uitdrukkelijk betrokken
in fysieke werkelijkheid

en conceptuele mogelijkheid.

Ik bekijk onze architectuur
als organisatiestructuren.

Hun kern is immers
structureel denken, als een systeem:

hoe kunnen we dingen ordenen
op zowel een functioneel vlak

alsook in de beleving?

Hoe kunnen we structuren creëren

die een reeks van relaties
en vertellingen voortbrengen?

Hoe kunnen fictieve verhalen

van de bewoners en
gebruikers van onze gebouwen

de architectuur bepalen,

terwijl de architectuur tegelijkertijd
die verhalen vormgeeft?

Hier speelt een tweede term
een belangrijke rol,

wat ik 'mix van vertellingen' noem --

structuren van verhalen
die zich gelijkertijd afspelen

en ontrafelen door
de gebouwen die we creëren.

We kunnen architectuur zien
als ingewikkelde systemen van relaties,

zowel op een programmatische
en een functionele manier

en op een experimentele,
emotionele of sociale manier.

Dit is het hoofdkantoor van
China's publieke televisiemaatschappij,

dat ik heb ontworpen
met Rem Koolhaas bij OMA.

Toen ik voor het eerst aankwam
in Beijing in 2002,

toonden de stedenbouwkundigen
deze afbeelding:

een woud van honderden wolkenkrabbers

die verschijnen in de centrale zakenwijk,

alleen bestond destijds
nog maar een handvol ervan.

We moesten binnen een kader ontwerpen
waar we weinig vanaf wisten,

behalve één ding: alles zou
alleen om verticaliteit draaien.

De wolkenkrabber is verticaal --
hij is sterk hiërarchisch gestructureerd,

de top is altijd de beste,
de bodem is de slechtste,

en hoe hoger je bent,
des te beter het lijkt.

We vroegen onszelf af:

kan een gebouw een totaal
andere karakteristiek hebben?

Kan het deze hiërarchie ongedaan maken
en gaan over een systeem

dat meer over samenwerking gaat
dan over individualisme?

We hebben een naald gepakt
en op zichzelf teruggebogen,

in een lus van
aaneengesloten activiteiten.

Het was ons idee om alle aspecten
van televisieproductie

samen te voegen tot één structuur:
nieuws, programmaproductie, uitzending,

onderzoek en cursus, administratie --

allemaal in een cyclus
van onderling verbonden activiteiten

waar mensen elkaar treffen in een proces
van uitwisseling en samenwerking.

Ik vind dit nog steeds
een mooie afbeelding.

Het doet denken
aan de biologielessen op school

die gaan over het menselijk lichaam
met al zijn organen en bloedvatenstelsel.

Ineens bekijk je architectuur
niet langer als gebouwde substantie,

maar als een organisme,
als een levensvorm.

Zodra je dit organisme ontleedt,

kan je een reeks primaire,
technische clusters identificeren --

programmaproductie,
omroepcentrum en nieuws.

Die zijn nauw verweven
met sociale clusters:

vergaderzalen, kantines, gesprekruimtes --

informele ruimtes voor mensen om elkaar
te treffen en informatie uit te wisselen.

De organisatiestructuur
van dit gebouw was een mix

tussen het technische en maatschappelijke,

het menselijke en performatieve aspect.

We hebben de lus van het gebouw
gebruikt als een bloedvatenstelsel,

om alles aaneen te rijgen en
zowel bezoekers als personeel

deze verschillende functies
in een grote eenheid te laten beleven.

Met zijn 473.000 vierkante meter,

is het één van 's werelds
grootste gebouwen ooit.

Het heeft een capaciteit van
meer dan 10.000 mensen,

een schaal is die het bevattingsvermogen
van veel dingen overschrijdt

en de schaal voor typische architectuur.

We onderbraken even ons werk,

gingen zitten en sneden 10.000 stokjes
die we vastlijmden op een model,

om onszelf te confronteren met
de betekenis van deze kwantiteit.

Dit is niet een getal,

het is de mensheid, de gemeenschap
die het gebouw bewoont,

en om zowel dit te begrijpen, alsook
de architectuur te beschrijven,

identificeerden we
vijf hypothetische personages

van wie we een dag
uit hun leven volgden in dit gebouw

en bedachten hun trefpunt en belevenissen.

Het was een manier om het gebouw
te beschrijven, te ontwerpen,

en ook zijn belevenissen te communiceren.

Dit was onderdeel van een tentoonstelling
in het Museum voor Moderne Kunst

in zowel New York als Beijing.

Dit is de centrale controlekamer

waarin zich een grote
technische installatie bevindt

die ruim 200 kanalen
tegelijkertijd kan uitzenden.

Zo ziet het gebouw
er momenteel uit in Beijing.

Zijn eerste live-uitzending was tijdens
de Londense Olympische Spelen in 2012,

nadat de buitenkant was afgerond
voor de Olympische Spelen in Beijing.

Bovenaan de top
van deze 75 meter hoge kraagligger

kan je drie kleine cirkels zien.

Deze zijn deel van een openbare lus
die door het gebouw loopt.

Het zijn stukken glas waarop je kan staan

om het stadsleven in vertraging
onder je voorbij ziet komen.

Het gebouw werd een deel
van het dagelijks leven in Beijing.

Het staat er.

Het werd ook
een erg populaire achtergrond

voor trouwfoto's.

(Gelach)

Maar wellicht is dit nog steeds
zijn meest belangrijke moment.

'That's Beijing' lijkt op 'Time Out',

een tijdschrift dat verslag uitbrengt
over doordeweekse nieuwtjes in de stad

en plots zie je het afgebeelde gebouw
niet langer als fysische materie,

maar juist als een stedelijk component,

als deel van een reeks persona's
die het stadsleven bepalen.

Architectuur neemt opeens
de kwaliteit van een speler aan,

iets dat verhalen schrijft en opvoert.

Ik denk dat dit zijn
voornaamste betekenis is

waar we in geloven.

Er zit een ander verhaal
achter dit gebouw.

Het verhaal van de mensen
die het hebben gemaakt --

400 ingenieurs en architecten

die ik ruim een decennium lang begeleidde

en met wie ik samenwerkte aan
het neerpennen van dit gebouw,

het inbeelden van zijn realiteit

en om het uiteindelijk in China
gebouwd te krijgen.

Dit is een grootschalige woonwijk
in Singapore.

Singapore wordt, net als het grootste deel
van Azië en, in toenemende mate, de wereld

gedomineerd door de toren,

een typologie dat meer individualisme
dan verbondenheid creëert,

en ik vroeg me af wat
we verstaan onder wonen,

wat betreft de privacy
en individualiteit van onszelf

en ons appartement,

maar ook in de idee van een collectief?

Hoe kunnen we een
gemeenschappelijke omgeving bedenken

waarin gezamenlijk delen net zo goed is
als je eigen dingen hebben?

Een typisch antwoord op de vraag --
we moesten 1.040 appartementen creëren --

zou er zo uitzien:

een hoogtelimiet van 24 verdiepingen
op last van de planningsautoriteiten.

12 torens met niets meer
dan wat restruimte ertussenin --

een zeer compact systeem
met een toren die je afzondert,

maar geen privacy geeft, omdat je je
vlak naast de volgende bevindt

en het zeer de vraag is
wat hiervan de kwaliteiten zouden zijn.

Ik stelde voor om de torens te kantelen,
verticaal naar horizontaal om te gooien

en ze op te stapelen.

Het ziet er zijdelings
een beetje ongelijkmatig uit,

maar als je het
vanuit een helikopter bekijkt,

zie je dat zijn organisatiestructuur
eigenlijk een zeshoekig raster is,

waarin deze horizontale gebouwblokken
zijn opgestapeld

om grote binnenplaatsen te maken
-- centrale ruimtes voor de gemeenschap,

die geprogrammeerd zijn
met diverse voorzieningen en functies.

Deze binnenplaatsen
zijn geen hermetisch afgesloten ruimtes.

Ze zijn open, doorlatend
en aaneengesloten.

We noemden het project 'The Interlace,'

volgens de idee

dat we zowel mensen als ruimtes
verweven en verbinden.

De gedetailleerde kwaliteit
van alles wat wij ontwierpen

draaide om het animeren van de ruimte
en deze te geven aan de inwoners.

Dit was in feite een systeem

waar we vooral gemeenschappelijke ruimtes
laag op laag plaatsten

en stapelden tot meer en meer
individuele en particuliere ruimtes.

We openden een spectrum

tussen het collectieve en het individuele.

Een kleine rekensom:

als we al het groen tellen
dat we op de grond achterlieten,

de voetafdruk van de gebouwen aftrekken

en daarbij alle groene terrassen optellen

hebben we 112% groengebied,

meer natuur op die plek
dan zonder bouwwerk, dus.

Deze kleine rekensom
toont dat we steeds verder

beschikbare ruimte uitbreiden
voor degenen die er wonen.

Dit is in feite de 13e verdieping
van één van deze terrassen.

Je ziet nieuwe referentiepunten
en grondvlakken voor sociale activiteit.

We hebben veel aandacht besteed
aan duurzaamheid.

In de tropen is de zon
het belangrijkste aandachtspunt,

dat wil zeggen:
bescherming zoeken tegen de zon.

Eerst bewezen we dat alle appartementen

het hele jaar door
voldoende daglicht zouden hebben.

Toen optimaliseerden we
de beglazing van de gevels

om het energieverbruik
van het gebouw te beperken.

Maar bovenal konden we bewijzen

dat via de geometrie
van het gebouwontwerp,

het gebouw zelf voldoende zonwering
op de binnenplaatsen zou bieden,

waardoor deze gedurende
het hele jaar functioneel zijn.

Verder plaatsten we waterpartijen
langs de overheersende windcorridors

zodat verdampingskoeling
microklimaten zou creëren

wat eveneens de kwaliteit
van deze ruimtes verbetert

voor de inwoners.

De bedoeling was om diverse
keuzemogelijkheden te creëren,

zelf te kunnen beslissen
waar je zou willen zijn

je toevlucht wilt zoeken, wellicht,

binnen de eigen complexiteit
in het complex waar je woont.

Maar terug van Azië naar Europa:

een gebouw voor een Duits mediabedrijf
dat gevestigd is in Berlijn,

in overgang van de traditionele drukmedia
naar digitale media.

Zijn algemene directeur stelde
een aantal zeer relevante vragen:

waarom zou iemand tegenwoordig
nog naar kantoor gaan,

als je eigenlijk overal kan werken?

Hoe kan een digitale identiteit
van een bedrijf opgenomen worden

in een gebouw?

We creëerden niet alleen een object,
maar in het middelpunt van dit object

creëerden we een grote ruimte

en deze ruimte draaide om de beleving
van een collectief,

de beleving
van samenwerking en saamhorigheid.

Communicatie en interactie
als het middelpunt van een ruimte

dat op zichzelf zou zweven,

zoals wat we de 'cloud' noemen

in de kern van het gebouw,

omgeven door een omhulsel
van standaard modulaire kantoren.

Met slechts een paar stappen
vanaf jouw rustige werkplek,

zou je kunnen deelnemen
aan de enorme collectieve ervaring

van de centrale ruimte.

Tot slot gaan we naar Londen,

een project in opdracht van
de London Legacy Development Corporation

van de burgemeester van Londen.

We werden gevraagd
een onderzoek in te stellen

naar het potentieel van een locatie

in het Olympic Park in Stratford.

In de 19e eeuw
creëerde Prins Albert 'Albertopolis'.

Boris Johnson dacht eraan
om 'Olympicopolis' te creëren.

Het ging erom enkele grote instanties
van Groot-Brittannië bijeen te brengen,

en enkele internationale,
om een nieuw synergie-systeem te creëren.

Prins Albert creëerde
Albertopolis in de 19e eeuw,

en wilde alle prestaties
van de mensheid presenteren,

kunst en wetenschap bijeen brengen.

Hij bouwde 'Exhibition Road',
een lineaire reeks van instituties.

Maar de huidige samenleving
heeft dit achter zich gelaten.

We leven niet langer in een wereld

waarin alles zo duidelijk is afgebakend

of gescheiden van elkaar.

We leven in een wereld
waarin grenzen beginnen te vervagen

tussen de verschillende domeinen

en waarin samenwerking
en interactie veel belangrijker wordt

dan dingen gescheiden houden.

Dus wilden we een enorme
culturele machine bedenken,

een gebouw dat de diverse domeinen
zou orkestreren en animeren,

maar ze in staat stelt
een dialoog te voeren en samen te werken.

De basis hiervan
is een zeer simpele fundering,

een ringfundering.

Het kan functioneren als een dubbele hal
en heeft daglicht en ventilatie.

Er kan beglazing overheen

en omgetoverd worden
in een enorme tentoonstellingsruimte.

Deze funderingen
werden op elkaar gestapeld

met de gedachte dat bijna
elke functie in de loop van de tijd

één van die funderingen zou innemen.

Instituties konden krimpen of samentrekken

aangezien de toekomst van cultuur

in zekere zin
het meest onzeker is van alles.

Het gebouw grenst aan het Aquatics Center,

tegenover het Olympisch Stadion.

Je kan zien hoe zijn uitkragende delen

uitsteken en de openbare ruimte
erbij betrekken

en hoe zijn binnenplaatsen
het publiek binnen animeren.

Het was de bedoeling
om een gecompliceerd systeem te creëren

waarin institutionele eenheden
hun eigen identiteit konden behouden,

waarin ze niet zouden worden
opgenomen in één volume.

Dit is een schaalvergelijking
met het Centre Pompidou in Parijs.

Het toont zowel de enorme schaal
en potentieel van het project,

als ook het verschil:

hier is het een veelvormige,
heterogene structuur

waarin verschillende eenheden
op elkaar reageren

zonder hun identiteit te verliezen.

Het ging om deze gedachte:
het creëeren van een organisatiestructuur

waarin meerdere verhalen
verteld kunnen worden --

voor degenen op de educatieafdeling
die cultuur creëeren en denken;

voor degenen die beeldende kunst
en dans presenteren;

en om als publiek in dit alles
toegelaten te worden

met een scala aan mogelijke trajecten.

Zo bepaal je je eigen lezing
van deze verhalen

en je eigen ervaring.

Ik sluit af met een project
dat heel klein is,

en in zekere zin ongebruikelijk:

een drijvende bioscoop
in de Thaise oceaan.

Mijn vrienden hadden
een filmfestival opgericht,

en ik dacht:

als we denken aan de verhalen
en vertellingen van films,

moeten we ook denken aan de vertellingen
van de mensen die ernaar kijken.

Daarom ontwierp ik een klein platform
met een drijvende fundering,

gemaakt zoals de lokale vissers

hun kreeft- en viskwekerijen bouwen.

We werkten samen met de lokale gemeenschap

en bouwden van hun
eigen gerecyclede materialen

dit geweldige drijvende platform

dat rustig bewoog in de oceaan

terwijl we films bekeken
van het Britse filmarchief,

zoals bijvoorbeeld
'Alice in Wonderland' uit 1903.

De meest basale ervaringen van het publiek

samengevoegd met de verhalen van de films.

Ik geloof dat architectuur het domein
van fysieke materie overschrijdt,

van de bebouwde omgeving,

maar in werkelijkheid
gaat over hoe we willen leven,

hoe we onze eigen verhalen schrijven
en die van anderen.

Bedankt.

(Applaus)