Return to Video

ئایا پەرەسەندنی مرۆڤ خێرا دەبێت یان هێواش؟

  • 0:07 - 0:13
    بەرزاییەکانی تبت کە ٤٥٠٠م
    لە ئاستی ڕووی دەریاوە بەرزن،
  • 0:13 - 0:17
    کە ڕێژەی ئۆکسجین تیایدا
    تەنها %٦٠.
  • 0:17 - 0:21
    لەکاتێکدا سەردانکەران و تازە نیشتەجێبووەکان
    کێشەی ئەو بەرزییە زۆرەیان هەیە،
  • 0:22 - 0:25
    بەڵام خەڵکە ڕەسەنەکەی تبت بەخێرایی
    سەردەکەون.
  • 0:25 - 0:28
    ئەم توانایە لەڕێگەی ڕاهێنانەوە
    بەدەست نەهاتووە،
  • 0:28 - 0:32
    بەڵکو لەڕێی چەند گۆڕانێکی جێنەتیکی
    بەدەست هاتووە کە ڕێگە دەدات بە لاشەیان
  • 0:32 - 0:35
    تاکوو سوود وەربگرن لە
    زۆرترین ئۆکسجینی بەدەست هێنراو.
  • 0:35 - 0:38
    جیاوازییەکە هەر لە منداڵییەوە
    بەدیاردەکەوێت
  • 0:38 - 0:42
    بەگشتی منداڵە تبتییەکان کێشێکی زۆرتر،
  • 0:42 - 0:44
    هەروەها ڕێژەی ئۆکسجینێکی خەستتریان هەیە،
  • 0:44 - 0:49
    بۆیە ئەمان زیاتر شیاوترن بۆ مانەوە وەک
    لەو منداڵانەی دیکە کە لەوێ لەدایکدەبن.
  • 0:49 - 0:53
    وا دەخەمڵێنرێت کە ئەم گۆڕانکارییە
    جێنەتیکییە پەرەیسەندبێت
  • 0:53 - 0:57
    لە ٣٠٠٠ ساڵ لەمەوپێشەوە یان زیاتر
    و بەردەوام دەبێت.
  • 0:57 - 0:59
    وادەردەکەوێت کاتێکی زۆر لەمەوپێش بێت،
  • 0:59 - 1:06
    بەڵام ڕەنگە خێراترین خۆگونجاندن بێت کە
    پەرەیسەندبێت لە پەرەسەندنی دانیشتواندا.
  • 1:06 - 1:09
    ڕوونە کە پەرەسەندنی مرۆڤ
    کۆتایی پێنەهاتووە
  • 1:09 - 1:11
    کەوایە دواین گۆڕانکارییەکان چین؟
  • 1:11 - 1:17
    ئایا تەکنەلۆجیا و ئەو نوێکارییانەی زانست
    کاریگەری لەسەر پەرەسەندنمان دەبێت؟
  • 1:17 - 1:18
    لەم چەند هەزار ساڵەی ڕابردوودا،
  • 1:18 - 1:23
    چەندین دانیشتوان گونجاندنی جێنەتیکییان
    پەرەیسەندووە لەگەڵ ئەو ژینگەیەی کە تیایدان.
  • 1:23 - 1:30
    خەڵکی لە سیبریا و بەستەڵەکی باکور خۆیان
    گونجاندووە لە کەشی زۆر سارددا بمێننەوە.
  • 1:30 - 1:32
    ئەوان درەنگتر سەرما بردوو دەبن،
  • 1:32 - 1:36
    هەروەها دەتوانن بەردەوامبن لە بەکارهێنانی
    دەستیان لە پلەکانی ژێر سفریشدا
  • 1:36 - 1:39
    زۆر زیاتر لە زۆرینەی خەڵکی دیکە.
  • 1:39 - 1:42
    لاشەیان بڕێکى زیاتر لە ووزە بەکاردەهێنێت
  • 1:42 - 1:45
    کە گەرمی زیاتر بۆ لاشە بەرهەم دەهێنێت.
  • 1:45 - 1:50
    بەرەو باشوریش خەڵکی ( باجاو) لە
    باشوری ڕۆژئاوای ئاسیا
  • 1:50 - 1:54
    دەتوانن ٧٠م بڕۆنە ژێر ئاوەوە و
    بۆ ماوەی ١٥ خولەک بمێننەوە.
  • 1:54 - 1:58
    بۆماوەی هەزاران ساڵ ژیان لە دەریادا
    وەکوو ڕاوچییەکی گەڕۆک،
  • 1:58 - 2:05
    بۆیە لە ڕووی جێنەتیکەوە گۆڕانیان بەسەردا
    هاتووە و سپڵێکی گەورەیان هەیە کە بەکاردێت
  • 2:05 - 2:09
    وەکوو کۆگایەکی ئۆکسجین.
    یارمەتیدەریانە بۆ مانەوەی زیاتر لەژێرئاودا
  • 2:09 - 2:13
    خۆگونجاندنێک کە شیاوە بۆ
    چوونە قوڵایی دەریاوە.
  • 2:13 - 2:16
    هەرچەندە کە بەراوردی دەکەیت
    وادەردەکەوێت کە گرنگ نەبێت،
  • 2:16 - 2:20
    توانای خواردنەوەی شیر
    یەکێکی دیکەیە لە خۆگونجاندنەکان.
  • 2:20 - 2:23
    هەموو شیردەرەکان توانای خواردنەوەی
    شیری دایکیان هەیە کاتێک کە منداڵن.
  • 2:23 - 2:28
    پاش لەشیر بڕانەوە ئەو جینە ناکارا دەبێت
    کە ڕێ بە ئاژەڵەکە دەدات شیر هەرس بکات.
  • 2:28 - 2:33
    بەڵام کۆمەڵگەکانی باشوری-سەحرا لە ئەفریقا،
    ڕۆژهەڵاتی ناوەڕاست و باکوری ڕۆژئاوای ئەوروپا
  • 2:33 - 2:38
    مانگایان بەکارهێناوە بۆ شیرەکەی، بۆیە
    گۆڕانێکی زۆری بەسەرهەمەجۆری (DNA)دا هێناوە
  • 2:38 - 2:44
    کە ڕێگەی لە ناچالاکبوونی جینەکە گرتووە
    لە ٧٠٠٠-٨٠٠٠ ساڵ لەمەو پێشەوە.
  • 2:44 - 2:49
    خواردنەوەی شیر لە ئەوروپا ڕەنگە بووبێت
    بە سەرچاوەی دەستکەوتنی کالسیۆمی پێویست
  • 2:49 - 2:53
    بۆ بەشداری کردن لە بەرهەم هێنانی
    ڤیتامین D لەکاتێکدا بەرەو باکور دەڕۆیشتن،
  • 2:53 - 2:57
    و ڕۆشنایی خۆر کەمبوویەوە
    کە سەرچاوەی ئاسایی (ڤیتامین D)ە.
  • 2:57 - 2:59
    هەرچەندە هەمیشە بەم شێوە ئاشکرایە نییە،
  • 2:59 - 3:04
    هەموو ئەو گۆڕانکارییانە هەلی مانەوەی خەڵکی
    زیاد دەکەن تاکوو تەمەنی منداڵ خستنەوە
  • 3:04 - 3:06
    بەم شێوەیە هەڵبژاردنی سروشتی بەڕێوەدەچێت،
  • 3:06 - 3:10
    ئەو هێزەی کە لە پشت هەموو
    گۆڕانکارییە پەرەسەندووەکانەوەیە.
  • 3:10 - 3:14
    پزیشکی مۆدێرن زۆرێک لەو فشارەی
    هەڵبژاردنی سروشتییەیان لابردووە
  • 3:14 - 3:16
    بەهێشتنەوەی ئێمە بە زیندوویی،
    لەکاتێکدا جینی ئێمە
  • 3:16 - 3:19
    هەنێکجار یەکی گرتووە
    لەگەڵ نەخۆشییەکی درم (گواستراوە)
  • 3:19 - 3:21
    کە ڕەنگە کوژەر بووبێت بۆمان.
  • 3:21 - 3:25
    دژە زیندەیی, پێکوت, ئاوی خاوێن
    و پاککەرەوەی باش
  • 3:25 - 3:29
    هەموویان جیاوازی دروست دەکەن لەنێوان
    جینەکانمان بەڵام مەترسییەکی وای نییە.
  • 3:29 - 3:32
    بەهەمان شێوە توانای ئێمە بۆ
    چارەسەرکردنی شێرپەنجەی منداڵان،
  • 3:32 - 3:37
    لابردنی بەشی هەوکردووی ڕیخۆڵە بە نەشتەرگەری،
    و لەدایکبوونی منداڵی ئەو دایکانەی
  • 3:37 - 3:41
    کە حاڵەتی مەترسیدار و تایبەت
    بە دووگیانییان هەیە،
  • 3:41 - 3:46
    هەمو ئەمانە ڕێگر دەبن لە هەڵبژاردەی سروشتی
    بە ڕێگەدان بە خەڵکی زیاتر بۆ مانەوە
  • 3:46 - 3:48
    بۆ تەمەنێک کە نەوە بخەنەوە.
  • 3:48 - 3:52
    بەڵام تەنانەت ئەگەر هەموو مرۆڤێک
    لەسەر زەوی توانای دەستخستنی دەرمانی هەبێت،
  • 3:52 - 3:55
    هێشتا کۆتایی بە پەرەسەندنی مرۆڤ ناهێنێت.
  • 3:55 - 4:00
    چونکە چەند شێوەیەکی دیکەی پەرەسەندن هەیە
    بێجگە لە هەڵبژاردنی سروشتی.
  • 4:00 - 4:02
    پزیشکی مۆدێرن هەمەجۆری لە جێنەتیکدا
    دروست دەکات
  • 4:02 - 4:06
    کە دەبێتە بکەری هەڵبژاردەی سروشتی
  • 4:06 - 4:10
    کە پێی دەوترێت لادانی جێنەتیکی.
  • 4:10 - 4:15
    لەگەڵ لادانی جینیدا، هەمەجۆری جێنەتیکی
    لە دانیشتوانێکدا بە هەڕەمەکی ڕوودەدات.
  • 4:15 - 4:20
    لەڕاستیدا لەئاستی جێنەتیکیدا پزیشکی مۆدێرن
    هەمەجۆری جینی زیاد دەکەن
  • 4:20 - 4:24
    چونکە بازدانی زیانمەند خەڵکی ناکوژێت
    بۆیە لانابردرێن.
  • 4:24 - 4:29
    ئەم هەمەجۆرییە مەرج نیە ڕاستەوخۆ بگۆڕێت
  • 4:29 - 4:33
    بۆ گۆڕانێکی دیاری هەستپێکراو
    لەناو خەڵکیدا.
  • 4:33 - 4:36
    توێژەران هەروەها لەوەشیان کۆڵیوەتەوە
    کە کەی خۆگونجاندنی جێنەتیکی
  • 4:36 - 4:40
    بۆ ژینگەیەکی دیاریکراو و چەندێک
    بەخێرایی خۆی بەدیاردەخات
  • 4:40 - 4:44
    لەڕێی گۆڕینی (Epigenetic)ەوە:
    گۆڕانکارییەکان بەسەر جینەکان خۆیاندا نایەت،
  • 4:44 - 4:49
    بەڵکوو ئەگەر جینە دیاریکراوەکان دروست ببن
    و لە چی کاتێکدا بەسەریاندا دێت.
  • 4:49 - 4:51
    ئەو گۆڕانکاریانە دەکرێت بە درێژایی تەمەن
    ڕووبدەن
  • 4:51 - 4:54
    تەنانەت ڕەنگە بشگوازرێنەوە
    بۆ نەوەکانی داهاتوو
  • 4:54 - 4:59
    لەگەڵ ئەمانەشدا توێژەران لە هەوڵی ئەوەدان
    تا بزانن چەندێک گۆڕانکاری (Epigenetic)
  • 4:59 - 5:02
    توانای بەردەوامی دەبێت
    بۆ چەند نەوەیەکی دیکە
  • 5:02 - 5:07
    وە چەند گۆڕانکاری دیکە
    لە دانیشتواندا دەکات.
  • 5:07 - 5:10
    ڕەنگە هۆکاری دیکەی تریش هەبێت
    کە یارمەتیدەر بێت بۆ پەرەسەندنی مرۆڤ.
  • 5:10 - 5:13
    پزیشکیی مۆدێرن و تەکنەلۆجیاش لە ئێستادا
    زۆر نوێن،
  • 5:13 - 5:17
    تەنانەت بەراورد بە خێراترین و دوواین
    گۆڕانکاری بەهۆی هەڵبژاردەی سروشتییەوە
  • 5:17 - 5:22
    بۆیە تەنها کات دەتوانێت پێمان بڵێت
    کە ئێستامان چۆن داهاتوومان دەنەخشێنێت.
Title:
ئایا پەرەسەندنی مرۆڤ خێرا دەبێت یان هێواش؟
Speaker:
لاورنس هورست
Description:

بۆ بینینی تەواوی وانەکە: https://ed.ted.com/lessons/is-human-evolution-speeding-up-or-slowing-down-laurence-hurst

لە ٣,٠٠٠ ساڵی ڕابردوودا, چەندین دانیشتووان خۆگونجانی جێنەتیکیان پەرەیسەندووە لەو ژینگەیەی کە لێی ژیاون.
خەڵکی لە سیبریا و جەمسەری باکور خۆیان گونجاندووە لەگەڵ سەرمای زۆر سارددا. خەڵکی باجاو دەتوانن ٧٠م بڕۆنە قوڵایی دەریاوە و بۆماوەی ١٥ خولەکیش بمێننەوە. کەوایە گۆڕانکارییەکانی دیکە چین؟ وە ئایا تەکنەلۆژیا و داهێنانەکانمان بەریەک کەوتنی لەگەڵ پەرەسەندنمان دەبێت؟ لاورنس هورست لێیدەکۆڵێتەوە.

ووتنەوەی وانەکە: Laurence Hurst
دەرهێنانی: Philip Piaget & Rikke Planeta
more » « less
Video Language:
English
Team:
closed TED
Project:
TED-Ed
Duration:
05:25

Kurdish (Central) subtitles

Revisions

Our website uses cookies for analysis purposes.