Return to Video

سوڕی ژیانی ئەستێرەی نیوترۆن

  • 0:09 - 0:11
    بە نزیکی هەر سەدەیەک.
  • 0:11 - 0:14
    ئەستێرەیەکی گەورە لە شوێنێکی
    گەلە ئەستێرەکەماندا
  • 0:14 - 0:15
    وزەی تێدا نامێنێت.
  • 0:15 - 0:19
    ئەمەش، لەدوای ملیۆنەها ساڵ
    لە گەرمی و پەستان
  • 0:19 - 0:21
    گشت هایدرۆجینی ناو ئەستێرەکەی پیتاندووە
  • 0:21 - 0:27
    بە توخمە قورسەکانی وەک،
    هیلیۆم، کاربۆن، نایترۆجین - هەتا ئاسن.
  • 0:27 - 0:31
    کە چیتر ناتوانێت وزەی بەردەوام بەرهەمبێنێت
    بۆ بەردەوامی دان بە شێوەکەی،
  • 0:31 - 0:37
    لە ژێر هێزی کێشکردنی خۆیدا دەڕوخێت
    (بە شێوەیەکی گەورە دەتەقێتەوە (سوپەر نۆڤا.
  • 0:37 - 0:40
    ناوەڕۆکی ئەستێرەکە زۆربەی بەرەو بۆشایی
    بڵاودەبێتەوە،
  • 0:40 - 0:43
    بەمەش توخمە قورسەکان
    لە گەلەئەستێرەکەدا بڵاو دەبێتەوە.
  • 0:43 - 0:48
    بەڵام لەدوای ئەم تەقینەوە گەورەیە
    شتێکی زۆر سەمەرە لە دوای خۆی جێ دەهێڵێت
  • 0:48 - 0:52
    تۆپێک لە ماددە کە ئەوەندە چڕە
    ئەلیکترۆنەکان
  • 0:52 - 0:56
    دەڕوخێنت و دەچنە ناو خولگەی
    ناو ناوەڕۆکی گەردیلەکانەوە.
  • 0:56 - 1:00
    مەرگی ئەو ئەستێرەیە
    دەبێتە لەدایک بوونی ئەستێرەی نیوتڕۆنی:
  • 1:00 - 1:03
    کە یەکێک لە چڕترین
    تەنە ناسراوەکانی گەردوونن.
  • 1:03 - 1:09
    و تاقیگەیەکی سەیری فیزیا بۆ ماددەی
    سەروو چڕی بەرز.
  • 1:09 - 1:11
    بەڵام، ئەستێرەی نیوترۆن چییە؟
  • 1:11 - 1:17
    بیر لە تۆپێکی چڕ بکەوە کە لەناویدا
    پڕۆتۆن و ئەلیکتڕۆن دەگۆڕێن بە نیوتڕۆن
  • 1:17 - 1:21
    بەمەش، شلەیەکی لووس دروست دەکەن
    (کە ناودەبرێت بە سەروو شلەکان (سوپەرفلوید
  • 1:21 - 1:23
    کە بە توێکڵێک ڕووپۆش کراوە.
  • 1:23 - 1:26
    ئەم ماددەیە زۆر چڕە
  • 1:26 - 1:29
    کە یەکسانە بە یەک بارهەڵگری گەورەی پڕ
  • 1:29 - 1:32
    چڕکرابێت بۆ تاڵە موویەکی مرۆڤ،
  • 1:32 - 1:37
    یان بارستەی شاخی ئێڤەرێست
    لە شێوەی کڵۆیەک شەکردا.
  • 1:37 - 1:42
    لە ناو توێکڵەکەدا، شلەی نیوتڕۆنی لە
    چەند شێوەیەکدا هەیە
  • 1:42 - 1:45
    کە فیزیازانەکان ناویدەبەن
    بە مەعکەرۆنی گەردیلەیی
  • 1:45 - 1:49
    لە شێوەی پانی لازانیاوە
    دەبن بە شێوەی سپاگێتی دەرزیلەیی
  • 1:49 - 1:53
    لە پێش دروست بوونی ئەستێرەی نیوتڕۆن
    ئەستێرەکانی دەسوڕێنەوە.
  • 1:53 - 1:55
    کاتێک بەرەو ڕوخان دەڕۆن،
  • 1:55 - 1:57
    ئەم ئەستێرانەی کە
    پانیەکانیان دەگاتە ملیۆنەها کیلۆمەتر
  • 1:57 - 2:03
    چڕ دەبنەوە بۆ ئەستێرەیەکی نیوتۆنی کە
    تیرەکەی لە ٢٥ کیلۆمەتر زیاتر نییە.
  • 2:03 - 2:07
    بەڵام تەوژمی گۆشەیی ئەستێرە بنەڕەتیەکە
    هێشتا پارێزراو دەبێت
  • 2:07 - 2:10
    بە هەمان هۆکاری ئەو خلیسکێنەری سەر سەهۆڵ
    خێراتر دەبێت
  • 2:10 - 2:12
    کە قۆڵەکانیان دادەخەن
  • 2:12 - 2:16
    ئەستێرەی نیوتڕۆنی زۆر خێراتر لە ئەستێرە
    بنەڕەتییەکە دەسوڕێتەوە
  • 2:16 - 2:23
    خێراترین ئەستێرەی نیوتڕۆنی کە پێوانەکرابێت
    ٧٠٠، جارە لە هەر چرکەیەکدا سوڕاوەتەوە
  • 2:23 - 2:26
    ئەمەش ئەوە دەگەێنێت کە خاڵێک لەسەر ڕووەکەی
    لە بۆشاییدا دەسوڕێتەوە
  • 2:26 - 2:29
    بە خێراییەک زیاتر
    لە ١\٥ ی خێرایی ڕوناکی.
  • 2:29 - 2:34
    هەروەها، ئەستێرەی نیوترۆنی
    بەهێزترین بواری موگناتیسیان هەیە.
  • 2:34 - 2:38
    ئەم چڕبوونەوە موگناتیسیە
    چەند گێژاوێک دروست دەکات
  • 2:38 - 2:41
    کە دەبێتە هۆی دەردانی تیشکدانەوەیەکی بەهێز
    لە جەمسەرە موگناتیسیەکانی.
  • 2:41 - 2:45
    لەبەر ئەوەی جەمسەرەکان، لەگەڵ گۆشەی
    سوڕانەوەی ئەستێرەکە ڕێک نین،
  • 2:45 - 2:48
    ئەم گورزانە وەک نیشانەکانی
    چرای ڕێنیشندەری دەریا دەسوڕێنەوە،
  • 2:48 - 2:51
    کە بە شێوەی کوژاندنەوەو داگیرسان
    لە زەویەوە دیارن
  • 2:51 - 2:53
    و بە پۆڵسار دەناسرێن
    .ئەستێرەی ترپەدار
  • 2:53 - 2:57
    دۆزینەوەی ئەم نیشانە ڕوناکیانە
  • 2:57 - 3:01
    لەلایەن فیزیازانی بۆشایی ئاسمان
    جۆسێلین بێڵ لە ١٩٦٧
  • 3:01 - 3:05
    لە ڕاستیدا، ڕێگەیەکی نا ڕاستەوخۆ بوو
    بۆ دۆزینەوەی ئەستێرەی نیوترۆنی
  • 3:05 - 3:07
    لە یەکەم باردا.
  • 3:07 - 3:13
    سوڕانەوە بەهێزەکەی ئەستێرەی نیوترۆنی
    لەدوای ملیارەها ساڵ هێواش دەبێتەوە
  • 3:13 - 3:18
    کە وزەکەی، لە شێوەی شەپۆلی کارۆموگناتیسی و
    شەپۆلی کێشکردن پەرش دەکاتەوە.
  • 3:18 - 3:22
    بەڵام، هەموو ئەستێرە نیوترۆنیەکان
    بە بێدەنگی نامرن.
  • 3:22 - 3:25
    بۆ نمونە، تێبینی چەند
    سیستەمێکی دوانەییمان کردووە
  • 3:25 - 3:28
    کە کاتێک ئەستێرەیەکی نیوترۆنی
    بە دەوری ئەستێرەیەکی تردا دەسوڕێتەوە
  • 3:28 - 3:31
    ئەستێرە نیوترۆنیەکە
    وزە لە هاوەڵە بارستە کەمەکەی وەردەگرێت،
  • 3:31 - 3:34
    و لەسەر بەرگەهەوا کەمچڕییەکەی
    وزە وەردەگرێت
  • 3:34 - 3:39
    لە کۆتاییدا بە شێوەیەکی وێرانکەر
    بۆ چاڵی ڕەش دەگۆڕدرێت.
  • 3:39 - 3:42
    لە کاتێکدا زۆر لەم ئەستێرانە
    لەم سیستەمە دوانیانەدا هەن،
  • 3:42 - 3:46
    تەنها ڕێژەیەکی کەمیان
    سیستەمی دوانی ئەستێرە-نیوترۆنیەکانن.
  • 3:46 - 3:52
    کە دوو ئەستێرەی نیوترۆنی لە سەمایەکی
    هاوتا دان کە بەیک گرتن کۆتایی دێت.
  • 3:52 - 3:57
    کە لە کۆتاییدا بەریەک دەکەون، شەپۆلی
    کێشکردن بە مەودای کات-بۆشایی بڵاو دەکەنەوە
  • 3:57 - 4:01
    وەک ئەو شەپۆلانەی لە کاتی بەریەککەوتنی
    بەردێک بە ڕووی ئاوێکی مەنگ دروستی دەکات.
  • 4:01 - 4:03
    تیۆری ڕێژەیی گشتی ئەنیشتاین
  • 4:03 - 4:08
    ١٠٠ ساڵ پێش ئێستە پێشبینی ئەم
    دیاردەیەی کردووە ، بەڵام تا
  • 4:08 - 4:10
    ٢٠١٧ نەسەلمێنرا.
  • 4:10 - 4:14
    کاتێک وێستگەی نیشانەکردنی شەپۆلی کێشکردنی
    لیگۆ و ڤێرگۆ
  • 4:14 - 4:17
    بەیەکداکەوتنی دوو
    ئەستێرەی نیوترۆنیان دۆزیەوە.
  • 4:17 - 4:21
    تەلیسکۆپەکانی تر تەوژمی تیشکی
    گاما و ڕوناکیانی نامۆیان دۆزیەوە،
  • 4:21 - 4:26
    لە دوایشدا، تیشکی ئێکس و شەپۆلی ڕادیۆیی
    لەم بەیەکداکەوتندا تۆمارکرا.
  • 4:26 - 4:31
    ئەمە بوو بە یەکێک لەو ڕووداوانەی
    زۆرترین توێژینەوەی دەربارە کرا.
  • 4:31 - 4:33
    گەنجینەیەک لە زانیاری بەخشی
  • 4:33 - 4:35
    کە یارمەتی دیاریکردنی خێرایی
    شەپۆڵەکانی کێشکردنی دا،
  • 4:35 - 4:38
    چەند تیۆریەکی گرنگی
    فیزیای ئەستێرەناسی بەرهەمهات،
  • 4:38 - 4:44
    و بەڵگەی لەسەر شوێنی بنەڕەتی توخمە
    قورسەکانی ئاڵتون و پلاتین بەردەست کرد.
  • 4:44 - 4:47
    ئەستێرە نیوترۆنیەکان هێشتا
    هەموو ڕازەکانیان ئاشکرا نەکردووە.
  • 4:47 - 4:52
    لیگۆ و ڤێرگۆ ڕۆژ بەڕۆژ بۆ دۆزینەوەی
    .یەکبوونی زیاتر بەرەوپێش دەچن
  • 4:52 - 4:53
    ئەمەش یارمەتیمان
    دەدات بزانین
  • 4:53 - 4:58
    ئەم تەنە سەرنجڕاکێشە
    موگناتیسە بەهێزە سوڕاوەیە
  • 4:58 - 5:02
    چی ڕازێکی گەردوونمان بۆ ئاشکرا دەکات.
Title:
سوڕی ژیانی ئەستێرەی نیوترۆن
Speaker:
دەیڤید لۆنی
Description:

هەر سەدەیەک، ئەستێرەیەکی گەورە لە گەلەئەستێرەکەمان، بەهۆی نەمانی وزەی پێویست بۆ هەڵگرتنی بارستەکەی وزەی تێدا نامێنێت. بە ئەمەش لە ژێر بارستەی خۆیدا دەڕوخێت و بە شێوەی تەقینەوەیەکی گەورە کە ناودەبرێت بە سوپەرنۆڤا دەتەقێتەوە. مردنی ئەم ئەستێرەتە دەبێتە لەدایکبوونی ئەستێرەیەکی نیوترۆن. یەکێکە لە چڕترین تەنەکانی گەردون. دەیڤد لونی، دەچێتە نێو قوڵایی ئەم باسە، بۆ ئەوەی بزانێت ئەستێرەی نیوترۆنی چییە
وانە لەلایەن دەیڤید لۆنی ئامادەکراوە و کاری دەرهێنان لەلایەن جودی بڕودی کراوە.
more » « less
Video Language:
English
Team:
closed TED
Project:
TED-Ed
Duration:
05:02

Kurdish subtitles

Revisions

Our website uses cookies for analysis purposes.