Matematîka veşarî ya di "Şeva Stêrîn"a Van Goghî de - Natalya St. Clair

Bo dîtina hemû dersê: http://ed.ted.com/lessons/the-unexpected-math-behind-van-gogh-s-starry-night-natalya-st-clair

Fîzîkzanê elmanî Werner Heisenberg gotibû, "Dema ku ez Xwedê bibînim, ez ê du pirsan jê bikim: çima îzafiyet û çima bagêj (turbulans)? "Gelo Van Gogh çawa tê gihîşt razên kûr yên hereket, herkoyî û roniyê, Natalya St. Clair ev yek ji me re resmadiye.

Yek ji berçavtirîn nêrînên mêjiyê însên

şiyana naskirin û pênasekirina modelan e.

Di nav zortirîn modelan de
hewldana fêmkirina

têgeha herikîna aloz ya dînamîka
herkoyiyan jî heye.

Fîzîkzanê elmanî Werner Heisenberg gotibû,

"Dema ku ez Xwedê bibînim, ez ê du
pirsan jê bikim:

çima îzafiyet û çima bagêj (turbulans)?

Min qîma xwe pê aniye ku bo
cara pêşîn cewabeke Wî dê hebe."

Bi qasî zehmetbûna fêmkirina
bagêjê bi avayê matematîkî,

em dikarin bi avayê hunerî jî
dirûva dîmenê tarîf bikin.

Di hezîrana 1889î de, Vincent van Gogh
menzera bîstek berê rojhilatinê xêz kir,

ji pencereya odeya xwe ya li tîmarxaneya
Saint-Paul-de Mausuleyê

ya li bajarokê
Saint-Rémy-de-Provenceyê.

Li wir, wî di bûyereke spîkotîk de
guhê xwe jê kir,

piştî vê bûyerê bû yekî naskirî.

Di berhema "Şeva Stêrîn" de,
bi derbên firçê yên giloverkî,

esmanê şev bi ewrên fetlonekî
û stêrkên girdavî ve tije kir.

Van Gogh û împresyonîstên din li gor
pêşiyên xwe bi şêweyeka din

nûneriya vê roniyê kirin.

Girtina xuyanga hereketê, mînanê,

seranserê aveke ku belekiyên tavê dayê,

an jî li wir roniya stêrkan
ya ku bi saya pêlên kadizî

yên esmanê şeva şîn,
diçûrise û dihele.

Ev bandor ji ber çirûsînê çêdibe,

tesîrkeriya roniyê ya di nav
rengên li ser tabloyê.

Qisma seretayîtir ya
ya navenda dîtina me,

ya ku ferqa rengan û hereketê
dibîne lêbelê rengan nabîne,

eger ku xwedî heman roniyê bin,

her du qadên cudareng
tev dide.

Lêbelê binbeşa mêjiyê me yê prîmatî,

rengên dijber bêyî ku tev bide, dibîne.

Di gel van herdu şîroveyên ku
di demekî de diqewimin,

di xebatên gelek împresyonîstan
de şevq wekî tiştekî lerzok,

birqok û belawela bûyî, dixuyê.

Mîna vê û xebatên împresyonîstên din,

bi darbên firçê yên berçav
zûzûka dinexşandin.

Ev yek bo girtina rastiya bibandor ya
şiklê hereketa roniyê dikirin.

60 sal şûnde, matematîkzanê Ûris
Andrey Kolmogorov

fehma me ya matematîkî ya
bagêjê (turbulans) bi pêş xist.

Dema ku wî herkoyiya aloz bi dirêjiya
pêla R pêşniyar kir, enerjiya vê

bi rêjeya 5/3rd'ê hêza R'ê diguherî.

Pîvanên ezmûnî nîşan da ku Kolmogrov

avayekî ecêb nêzî rêbaza xebitîna
herikîna aloz bû.

Digel hemû pênaseyên
bagêjê (turbulans)

yek ji bermayiyên pirsên
neçar yên fizîkê bû.

Herkoyiyeke aloz eger ku li wir
enerjiyeke bipêlik hebe dişibe xwe.

Ango, girdavên mezin enerjiya xwe
diguhêze girdavên biçûk,

heman tişt bo pînanên din jî hene.

Ev mînaka van jî dihundirîne:
Spota Qerase ya Jupîterê,

çêbûna ewran û
toza di navbera stêrkan de.

Di 2004an de, zanyaran teleskoba
fezayê ya Hubbleê bi kar anî, û dîtin ku

girdavên ewrê ku li devdora stêrkekî
belavbûyî, ku ji toz û gazê pêk dihat,

"Şeva Stêrîn" ya Van Gogh anî bîra vwan.

Vê yekê zanyarên ji Meksîko, Spanya
û ji Inglîstanê motîve kir ku,

li ser kitekitên çirûsîna di tabloyên
Van Goghî de bixebitin.

Wan dîtin ku, li wir modela berçav ya
ya avahiya herkoyiyên aloz

nêzî hevkêşeya Kolmogorov e û
di gelek tabloyên Van Goghî de veşarî ye.

Lêkolîneran toblo dîjîtalîze kirin,

û guherîna şewqê ya di navbera
du pîkselan de, pîva.

Ji xêzikên xwar,pîvana cihêbûna
pîkselan girtin.

Wan ev encama bi dest xistin; ji ber ku
lemelema psîkotîk ya Van Goghî hebû,

bi aveyekî ecêb dibû sedema tevgara
wî ya mîna bagêja herkoyiyan.

Xwepotreya wî ya biqelûn, nîşaneke
jiyana wî ya heyama sekan e,

di tu nameyên wî de îşereteke
bi vî rengî nehat dîtin.

Û ne jî xebatên hunermendên din de,

di nêrîna ewil de ewqas
pêldariyeke wekhev hebû,

mîna "Qêrîn"a Munch.

Hingê, mirov pirr hêsan dikare
bibêje zîrektiya Van Goghî

ya pêldariyê, rê li ber xweş
kiriye ku bagêjê biresmîne.

Şayesandina ewqas teqez ya xweşikiya
peroşdar ya rastiyê jî ewqas zor e,

him jî di heyameke tijî kul û keser de .

Van Gogh bi avayekî karibiye
tê bigihîjê û nûneriya yek ji

zortirîn têgehan bike,
ku li ser rûyê dinê

heya niha mirovahî hîç pê nehisiye.

Û aqilmendiya xwe kir yek, bo kûrtirîn
razên hereket, herkoyî û roniyê.

[ Werger: Rustemê Zal ]