Dünyayı kim yönetiyor? | James B. Glattfelder |TEDxZurich

James Glattfelder karmaşıklık çalışmaları yapıyor: Birbiri ile bağlantılı bir sistem, örneğin bir kuş sürüsü, parçalarının toplamından fazlasıdır. Öyle görünüyor ki, karmaşıklık teorisi ekonominin nasıl işlediği konusunda da pek çok şey açığa çıkarabilir. Glattfelder, küresel ekonomi içinde kontrolün nasıl aktığı ve gücün şok edici derecede az sayıdaki birkaç elde yoğunlaşmasının bizi ne kadar savunmasız bıraktığını anlatıyor.

" Kriz başladığında

mevcut ekonomik ve finansal
modellerin ciddi sınırlandırmaları

hemen görünür hâle gelir"

Ayrıca, benim de paylaştığım
güçlü bir kanı daha var,

" Kötü veya aşırı basitleşmiş
ve aşırı özgüvenli ekonomiler

kriz çıkmasına yardım eder."

Kapitalizme şüpheyle bakan kişilerden

benzer eleştiriler işitmişsinizdir.

Fakat bunlar farklı.

Bu eleştiriler finansın kalbinden geliyor.

İlk alıntı Jean-Claude Trichet'den,

Avrupa Merkez Bankası
Başkanı iken söyledi.

İkinci alıntı ise İngiltere Finansal
Faaliyetler Düzenleme Kurulu Başkanından.

Bu insanlar,

modern toplumları yöneten
ekonomik sistemleri

bizim anlamadığımızı mı ima ediyor?

Daha kötü sözler de var.

"Henüz, istikralı bir toplum,

işleyen bir ekonomi ve barış için
gerekli koşulları bile anlamamışken,

evrenin başlangıcını anlamak için

milyarlarca dolar harcadık.

Burada ne oluyor?
Bu nasıl mümkün olabilir?

Hakikaten de, gerçekliğin yapısı,
dokusu hakkında anladıklarımız,

insani etkileşimlerimizin dokusu
hakkındaki anladıklarımızdan fazla mı?

Maalesef, cevap evet.

Ama büyüleyici bir çözüm mevcut

ve karmaşıklık bilimi
olarak bilinen şeyden geliyor.

Bu ne anlama geliyor ve
bu top gibi şey ne, açıklamak için

izin verin biraz geriye gideyim.

Fizik okumam tesadüfen oldu.

Gençliğimde tesadüfen
karşılaştığım bir şeydi

ve o zamandan beri fiziğin
gündelik gerçeklikleri açıklamada

gösterdiği büyüleyici başarıya
sık sık hayranlık hissederim.

En özet hâliyle,
fiziği şöyle düşünebilirsiniz.

Anlamak istediğiniz bir
gerçeklik parçasını alır

ve onu matematik diline
tercüme edersiniz.

Kodlayıp eşitlik hâline getirir

ve sonra da, öngörüler yapıp
onları sınayabilirsiniz.

İşe yaraması bizim için
gerçekten çok büyük şans

çünkü; kafamızdaki düşüncelerin
evrenin temel işleyişi ile

neden ilişkili olması gerekiyor,
yanıtı gerçekten kimse bilmiyor.

Başarılarına karşın
fiziğin de sınırları var.

Dirk Helbing'in belirttiği gibi,

bizimle ilgili olan ve etrafımızı saran
bu karmaşıklığı gerçekten anlamıyoruz.

Beni karmaşık sitemlerle
ilgilenmeye iten şey bu paradokstu.

Bu sistemler, birbiriyle bağlantılı

veya etkileşim hâlindeki pek çok
parçadan oluşan sistemlerdir:

Kuş veya balık sürüleri,

karınca kolonileri, ekosistemler
beyin, finans piyasaları.

Bunlar yalnızca birkaç örnek.

İlginç biçimde, karmaşık sistemlerin
matematik eşitlikler

biçiminde haritalanması çok zor

ve bu nedenle alışılmış fizik yaklaşımları
burada işe yaramıyor.

Peki, karmaşık sitemler
hakkında ne biliyoruz?

Öyle anlaşılıyor ki, dışarıdan
karmaşık davranışlar gibi görünen şeyler

aslında birkaç basit
etkileşim kuralının sonucu.

Bunun anlamı;
eşitlikleri boş verip

sistemi sadece etkileşimlere bakarak

anlamaya başlayabilirsiniz.

Hatta daha da ötesini,
çünkü çoğu karmaşık sistemin,

oluşma denen
hayret verici bir özelliği var.

Bunun anlamı, sistem aniden bir bütün
olarak bir davranış sergilemeye başlar

ve bu davranış,
sistemin bileşenlerine bakılarak

anlaşılamaz veya kestirilemez.

Yani, bütün, gerçek anlamda
parçalarının toplamından fazlasıdır.

Bunun diğer anlamı

sistemin tek tek parçalarının
karmaşıklığına

boş verebilirsiniz.

Yani bu bir hücre, termit veya kuşsa,

sadece etkileşim kurallarına
(yasalarına) odaklanırsınız.

Sonuç olarak, karmaşık sistemlerin
ideal örneği ağlardır (networks).

Ağ örgüsündeki düğümler
sistemin parçalarıdır

ve etkileşimler de
bağlantıları oluşturur.

Yani fiziğin bu konudaki eşitliği;

karmaşık ağ sitemleri, karmaşık
sistemler alanının çalışma konusudur.

Bu yaklaşım, fizik, biyoloji,
bilgisayar bilimleri

ve sosyal bilimler gibi pek çok alanda

çok başarıyla uygulandı,

peki ama ya ekonomide?

Ekonominin ağları nerede?

Literatürdeki bu boşluk
şaşkınlık verici ve dikkat çekici.

Geçen yıl yayınladığımız
" Küresel Şirketler Kontrol Ağı"

adlı çalışma, ekonomik ağların
ilk kapsamlı analiziydi.

Çalışma internette gündem yarattı

ve uluslarararası medyanın
çok ilgisini çekti.

Bu da yine çok dikkat çekici, çünkü
neden daha önce hiç kimse buna bakmadı?

Bir süredir ortalıkta
benzer veriler dolaşıyor.

Neyse, bizim ayrıntılı olarak
incelediğimiz şey sahiplik ağlarıydı.

Bu ağ örgüsündeki düğümler; şirketler
insanlar, hükümetler, kuruluşlar vb.dir,

aradaki bağlantılar ise
hissedarlık ilişkileridir.

Yani A hissedarı, B şirketinin,
yüzde x, hissesine sahiptir.

Ayrıca şirketlere faaliyet gelirlerine
göre bir değer saptadık.

Böylece sahiplik ağları, hissedarlık
ilişkilerinin örüntülerini ortaya çıkardı.

Bu küçük örnekte,
birkaç finans kuruluşunun

pek çok bağlantıda
öne çıktığını görebilirsiniz.

Şimdi, siz bununla daha önce hiç
kimsenin ilgilenmeme nedeninin,

sahiplik ağının çok çok sıkıcı bir çalışma
konusu olduğunu düşünebilirsiniz.

Şey, sahiplik kontrol etmekle
ilgili olduğundan,

daha sonra açıklayacağım gibi

sahiplik ağına bakmak size,

önemli aktörler kim?
gibi soruların

cevaplarını verebilir.

Organize biçimleri nasıl?
Onlar tek başına mı?

Birbirleriyle bağlantılılar mı?

Ve bütün kontrol
nasıl bir dağılım gösteriyor.

Diğer bir ifadeyle,
dünyayı kim kontrol ediyor?

Sanırım bu ilginç bir soru.

Ve bunun sistemsel riskle ilgili yönleri
var. [Çökemeyecek kadar bağlantılı]

Bu ölçüt, sistemin bütün olarak
ne kadar kırılgan olduğunu gösteriyor.

Yüksek seviyede karşılıklı bağlanmışlık
istikrar (denge) için kötü olabilir

çünkü o zaman, gerilim bütün
sisteme salgın hastalık gibi yayılabilir.

Bilim insanları bazen ekonomistlerin

fikir ve kavramı deneysel (bilimsel)
veriden daha önemli saymasını eleştirir,

çünkü bilimin temel prensibi şudur:

Bırak veriler koşuşsun.
Haydi biz de bunu yapalım.

İşe, 2007'ye ait 13 milyon sahiplik
ilişkisi içeren veri tabanı ile başladık.

Bu veri çok fazlaydı ama biz de
"dünyayı kim yönetiyor"

onu bulmak istiyorduk.

Uluslararası şirketlere veya
kısaca TNC'lere

odaklanmaya karar verdik.

Bunlar birden fazla ülkede
faaliyet yapan şirketlerdi

ve 43.000 şirket bulduk.

Bir sonraki adımda, bu şirketlerin
etrafındaki ağı haritaladık

yani bütün uluslararası şirket
hissedarlarını aldık

ve hissedarların hissedarlarını vs.

Bunu hem yukarıya doğru
hem aşağıya doğru yaptık

ve sonunda 600.000 düğümden
ve bir milyon bağlantıdan oluşan

bir ağ elde ettik.

Bu bizim analiz ettiğimiz
uluslararası şirket ağı.

Ortaya çıkan ise şöyle bir yapıydı:

Bir dış kuşak ve bir merkez vardı.

Bütün aktörlerin %75 'i
dış kuşağı oluşturuyordu

ve merkezin içinde ise
birbirleriyle yüksek oranda bağlantılı

şirketlerden oluşan minik
ama baskın bir çekirdek vardı.

Size bir örnekle açıklayayım;

bir metropol kent düşünün.

Dış mahalleler ve bir dış kuşak var

ve bir de şehir merkezi var,
finans, ticaret bölgesi gibi,

çekirdek ise şöyle bir şey;

merkezdeki en yüksek binalar.

Bir organizasyon olduğunun
işaretlerini burada görebiliyoruz.

Uluslararası şirketlerin
sadece %36'sı çekirdekte

ama bütün toplam faaliyet
gelirlerinin %95'ini elde ediyorlar.

Tamam, şimdi yapıyı analiz ettik

peki bunun kontrolle ilişkisi nasıl?

Şey, sahiplik hissedarlara
oy verme hakkı tanıyor.

Bu olağan bir kontrol anlayışı.

Sahiplikten gelen kontrolü

hesaplamamıza imkan veren
farklı modeller var.

Bir şirketin hisselerinin %50'den
fazlasına sahipseniz

kontrol sizdedir.

Ama genellikle durum hisselerin
nispi dağılımına bağlıdır

ve ağ gerçekten çok fark yaratır.

10 yıl önce, Tronchetti Provera

daha büyük bir şirketin hissedarı
olan ve kontrole sahip

küçük bir şirkete
ve kontrolüne sahip oldu.

Anladınız.

Sonunda Telecom Italia da 26 kaldıraçlık
( misli etkin) bir kontrole sahip oldu.

Bunun anlamı,
sahiplik ilişkileri zinciri yoluyla

yatırdığı her avroya karşılık
26 avroluk bir pazar değeri

etki kabiliyeti elde etti.

Çalışmamızda hesapladığımız asıl şey bu
şirketlerin değeri üzerindeki kontroldü.

Bu bize, her hissedar için bir etki
derecesi belirleme olanağı verdi.

Max Weber'in potansiyel güç
dediği, "bir kişinin isteğini,

diğer kişilerin karşı çıkmasına
rağmen uygulayabilme olasılığı",

fikrine göre bu çok fazlaydı.

Bir sahiplik ağındaki akışı
hesaplamak istiyorsanız

yapmanız gereken budur.

Aslında anlaması o kadar da zor değil.

Size şöyle bir benzetmeyle açıklayayım.

Suyun kalınlıkları farklı borular
içinde aktığını düşünün.

Benzer bir biçimde, kontrol de
sahiplik ağı içinde akar

ve düğümlerde birikir.

Peki bütün bu kontrol ağını
hesaplayınca ne bulduk?

Şey, tepedeki 737 hissedar,
Uluslararası Şirketlerin

değerlerinin %80'ini kolektif
olarak kontrol etme potansiyeline sahipti.

Hatırlayalım, 600.000
düğümle başlamıştık,

yani bu 737 tepe hissedar
binde 1 den azıcık fazla yapıyor.

Bunların çoğu ABD ve İngiltere'de
finans kurumları.

Ve iş daha da ölçüsüzleşiyor.

Çekirdekte 146 tepe aktör var

ve bunlar kolektif olarak uluslararası
şirketlerin değerlerinin %40'ını

kontrol etme potansiyeline sahip.

Şimdi, özetle ne anlamalıyız?

Gördüğünüz bu yüksek kontrol gücü
her türlü ölçüte göre son derece aşırı.

Çekirdekteki bu tepe aktörlerin
birbirine olan yüksek bağlanmışlığı

küresel ekonomi için ciddi ve
sistemik bir risk oluşturuyor.

Birkaç basit kural uygulayarak

Uluslararası Şirketler ağını
tekrar üretebiliyoruz.

Bunun anlamı, bu yapı muhtemelen
kendiliğinden böyle gelişti.

Bu mülkiyet oluşumu, sistem içindeki
etkileşim kurallarına dayanıyor,

yani muhtemelen küresel
komplo (gizli anlaşma) benzeri

tepeden inme hiyerarşik bir
şeyin sonucu değil.

Bizim çalışmamız "ay yüzeyinin
bir görüntüsüdür,

sokak haritası değildir."

Bu nedenle, bizim çalışmamızdaki
rakamlara ihtiyatla yaklaşmalısınız

ama yine de " bize cesur yeni finans
dünyasının kışkırtıcı bir resmini veriyor"

Bu yönde yapılacak diğer araştırmalara
kapıyı açtığımızı umuyoruz

ve böylece arazinin bilinmeyen diğer
bölümlerinin haritası çıkarılacaktır.

Yavaş yavaş başladı.

Ağlarla örülü dünyamızı,
karmaşıklık bakış açısından

anlamayı amaçlayan, uzun dönemli
ve yüksek bütçeli programların

ortaya çıktığını görüyoruz.

Örneğin Zurich'den öncülük yapan
FuturICT Flagship girişimi gibi.

Bu yolculuk daha yeni başladı,

o nedenle, ilk sonuçları görmek
için beklememiz gerekiyor.

Benim düşünceme göre
yine de büyük bir sorun var.

Finans, ekonomi, siyaset ve
toplumla ilgili fikirleri

kişiler çoğu kez kişisel ideolojileri
yüzünden çarpıtıyor.

Umuyorum ki
bu karmaşıklık bakış açısı

bizim bir ortak zemin
bulmamızı sağlayacaktır.

Eğer güç, küreselleşen
dünyamızı felç eden

fikir çatışmalarının
yarattığı tıkanıklıkları

aşmaya yardım edebilirse
bu çok güzel bir şey olur.

Gerçeklik çok karmaşık,
dogmalardan uzaklaşmamız gerekiyor

ama bu sadece benim kişisel ideolojim.

Teşekkürler.

(Alkışlar)