WEBVTT

00:00:05.664 --> 00:00:09.444
فەرمانبەرێکی بانک لە لەندەن نوێترین 
زانیاری سەبارەت بە بازاڕی پشکەکان

00:00:09.444 --> 00:00:12.459
بۆ ھاوڕێیەکەی لە ھۆنکۆگ دەنێرێت.

00:00:12.459 --> 00:00:14.309
بە یەک کرتە، کڕیارێک لە نێۆوڕک

00:00:14.309 --> 00:00:16.854
ئامێرێکی ئەلیکتڕۆنی
دروست کراو لە بەیجین داوا دەکات،

00:00:16.854 --> 00:00:19.082
لە چەند ڕۆژێک بە درێژایی
زەریاکان گەشت دەکات

00:00:19.082 --> 00:00:21.603
لە ڕێگەی فڕۆکە یان کەشتی دەریایی.

00:00:21.603 --> 00:00:23.650
خێرایی و قەبارەی جوڵەی زانیاریی و کاڵا

00:00:23.650 --> 00:00:27.486
لە سەرانسەری جیھانی
ئێستادا لە مێژوودا وێنەی نەبووە.

00:00:27.486 --> 00:00:30.581
بەڵام ئاڵوگۆڕی جیھانی زۆر
لەوە کۆنترە کە ئێمە بیری لێ دەکەینەوە،

00:00:30.581 --> 00:00:34.170
بۆ ٢٠٠٠ ساڵ پێش ئەمڕۆ و 
بە درێژایی ٥ ھەزار میل دەگەڕێتەوە،

00:00:34.170 --> 00:00:36.521
بە ڕێگەی ئاوریشم بەناوبانگە.

00:00:36.521 --> 00:00:39.065
ڕێگەیی ئاوریشمی،
لە ڕاستیدا، یەک ڕێگە نەبووە،

00:00:39.065 --> 00:00:41.134
بەڵکو تۆڕێکی ڕێگەوبانی ئاڵۆز بووە،

00:00:41.134 --> 00:00:43.494
کە بە درێژایی چەند سەدەیەک دروست بووە،

00:00:43.494 --> 00:00:45.934
چەندین کۆمەڵگەی 
دانیشتووانی بەیەکەوە بەستۆتەوە

00:00:45.934 --> 00:00:47.311
قۆناغ بە قۆناغ.

00:00:47.311 --> 00:00:50.895
کۆمەڵگە کشتوکاڵیەکان سەرەتا دابڕاو بوون

00:00:50.895 --> 00:00:52.615
لە قەراغی ڕووبار و دەشتە بە پیتەکان،

00:00:52.615 --> 00:00:54.905
ھاتوچۆیان سنوردار بووە
بە ھۆی لێکدابڕانی جوگرافی

00:00:54.905 --> 00:00:56.371
نەناسینی دەوروبەری خۆیان.

00:00:56.371 --> 00:00:57.814
بەڵام بە گەشەی ئەم کۆمەڵگایانە

00:00:57.814 --> 00:01:00.611
بۆیان دەردەکەوێت بیابانە 
وشکەکان و دەشتایەکانی دەوروبەریان

00:01:00.611 --> 00:01:02.958
پڕە لە دانیشتوان، بەڵام 
ئەھریمەن و شەڕانگێز نین،

00:01:02.958 --> 00:01:05.234
بەڵکو کۆمەڵێک ھێزی کۆچبەری ئەسپسوارن.

00:01:05.234 --> 00:01:08.258
سکیسیەکان، کە بە درێژایی
ھەنگاریا تا مەنگۆلیا دەژیان،

00:01:08.258 --> 00:01:10.121
بەریەککەوتنیان لەگەڵ شارستانی

00:01:10.121 --> 00:01:13.129
مسر، ھیند، گریک و سین ھەبووە.

00:01:13.129 --> 00:01:15.517
ئەم بەریەکەوتنانە ھەمیشە ئاشتیانە نەبووە.

00:01:15.517 --> 00:01:17.891
سەرەڕایی شەڕ و پێکدادان،

00:01:17.891 --> 00:01:20.719
ئاڵوگۆڕی و پاراستنی بازرگانیشان کردووە

00:01:20.719 --> 00:01:22.256
لە بەرامبەر باجی گومرگی،

00:01:22.256 --> 00:01:25.775
ھێزە کۆچبەرەکان ڕۆڵیان لە بڵاو
کردنەوەی کاڵا، بیرۆکە و تەکنەلۆژیا

00:01:25.775 --> 00:01:28.576
لە نێوان کەلتورە دوورەدەستەکان ھەبووە.

00:01:28.576 --> 00:01:31.591
یەکێک لە ڕێگە 
گرنگەکانی ئەم تۆڕە گەشەسەندوە

00:01:31.591 --> 00:01:33.160
ڕێگەی شاھانەی فارسی بووە،

00:01:33.160 --> 00:01:36.993
کە لە لایەن داریوشەوە لە سەدەی
پێنجەھەمینی پێش زاین بنیات نراوە.

00:01:36.993 --> 00:01:40.699
نزیکەی ٢ ھەزار میل دەبێت لە
نێوان رووباری دیجلە تا دەریایی ئیجە،

00:01:40.699 --> 00:01:43.917
بازگە زۆرەکانی سەر ئەم ڕێگەیە
ھۆکار بووە بۆ ئەوەی کاڵا و پەیامەکان

00:01:43.917 --> 00:01:48.251
بە خاوی ھاتوچۆ بکەن بە ڕێژەیەک 
دە جار لە کاتی ئاسی خۆیان دوا دەخران.

00:01:48.251 --> 00:01:50.965
کاتێک ئەلیکساندەری
گەورە وڵاتی فارس داگیر دەکات،

00:01:50.965 --> 00:01:54.699
گەورە بوونی شارەکانی ناوەڕاستی ئاسیا 
بەھۆی داگیر کردنی شارەکانی وەک سەمەرقەند،

00:01:54.699 --> 00:01:57.994
و دامەزراندنی شاری
تازە وەک ئەسکەندەریەی دوور،

00:01:57.994 --> 00:02:01.213
تۆڕی کەلتوری و بازرگانی
گریکی، مسڕی، فارسی و ھیندی

00:02:01.213 --> 00:02:04.455
بەرەو قوڵایی ڕۆژھەڵات درێژ دەبێتەوە 
بە شێوەک کە پێشتر وێنەی نەبووە،

00:02:04.455 --> 00:02:07.978
کە دەبێتە ھۆی دروست بوونی بناغەی 
پردی پەیوەندنی نێوان چین و ڕۆژئاوا.

00:02:07.978 --> 00:02:11.029
لە سەدەی دووھەمی پێش 
زاین ئەمە ڕاستیە زەق دەبێتەوە،

00:02:11.029 --> 00:02:12.926
کاتێک باڵێۆزێک بە ناوی ژانگ جین،

00:02:12.926 --> 00:02:15.517
بۆ لای کۆچەرەکانی ڕۆژئاوا 
دەنێردرێت تا دانوستان بکات،

00:02:15.517 --> 00:02:17.725
ئەو بۆ لای ئیمپراتۆر
ھان دەگەڕێتەوە و چەندین

00:02:17.725 --> 00:02:20.709
چیرۆکی سەبارەت بە پێشکەووتوی 
شارستانیەکان لە ھەگبەدا دەبێت

00:02:20.709 --> 00:02:23.669
و چەندین کاڵای سەمەرە لەگەڵ
خۆی دەھێنێتەوە کە لە ڕۆژئاوا نییە.

00:02:23.669 --> 00:02:26.313
باڵێۆز و بازرگان بۆ وڵاتی 
فارسەکان و ھیندستان دەنێردران

00:02:26.313 --> 00:02:29.943
بۆ ئاڵوگۆڕ کردنی ئاوریشم 
و بەردی گرانبەھا بە خوری و ئەسپ،

00:02:29.943 --> 00:02:32.724
لەشکرێکی سەربازی
ھاوەڵیان بوو بۆ پاراستنیان.

00:02:32.724 --> 00:02:35.358
ڕێگەکانی ڕۆژھەڵات و
ڕۆژئاوا وردە وردە بەیەکەوە بەستران

00:02:35.358 --> 00:02:38.323
تا سیستەمێکی ڕێڕەوی یەکگرتوو بە 
درێژایی ئۆراسیا دروست دەبێت،

00:02:38.323 --> 00:02:40.550
کە ڕێگە بۆ ئاڵوگۆڕی
کەلتوری و ئابوری فراوانتر

00:02:40.550 --> 00:02:42.506
لە ڕابردوو خۆش دەکات.

00:02:42.506 --> 00:02:44.736
کاڵایی چینیەکان دەگەیشتنە ڕۆما،

00:02:44.736 --> 00:02:48.281
کە دەبێتە ھۆی زۆری ئاڵتون
دواتر قەدەغەی ھاوردەی ئاوریشم،

00:02:48.281 --> 00:02:51.430
لە ھەمان کات بەرداغ و قاپی 
ڕۆما لە چین ناوبانگ پەیدا دەکات.

00:02:51.430 --> 00:02:53.892
ناوەڕاستی ئاسیا دەبێتە گۆڕەپانی

00:02:53.892 --> 00:02:56.957
ململانێ و پێکدادانی 
سەربازی نێوان ڕۆما و چین.

00:02:56.957 --> 00:02:59.547
کە لەوانەیە ڕێگەی بۆ
گواستنەوەی تیر و کەوان بۆ ڕۆژئاوا

00:02:59.547 --> 00:03:01.812
خۆش کرد بێت.

00:03:01.812 --> 00:03:04.187
خواست لەسەر کاڵای ناوازەی بێگانە،

00:03:04.187 --> 00:03:05.259
قازانجی بەدەست ھێنراو،

00:03:05.259 --> 00:03:07.699
ڕێگەی بۆ مانەوە و
پاراستنی ڕێگەی ئاوریشمی خۆش کرد،

00:03:07.699 --> 00:03:10.109
تەنانەت کاتێک ئیمپڕاتۆریەتی
ڕۆمانی لێک ھەڵوەشایەوە

00:03:10.109 --> 00:03:13.258
خێزانە دەسەڵاتدارەکانی
چین ھاتن و لەناوچوون.

00:03:13.258 --> 00:03:16.151
تەنانەت ھۆزە مەنگۆلیەکان 
کە بە دڕندەیی ناسرا بوون،

00:03:16.151 --> 00:03:19.588
بە باشی ڕێڕەوە بازرگانیەکانیان 
دەپاراست و ڕێگریان نەدەکرد.

00:03:19.588 --> 00:03:22.642
جگە لە ئاڵوگۆڕی بازرگانی، 
ئەم ڕێڕەوانە ڕێگە خۆشکەر بوون

00:03:22.642 --> 00:03:26.887
لە بڵاوبوونەوەی کەلتور،
داھێنان، بیرۆکە و زمانیش.

00:03:26.887 --> 00:03:30.644
بۆدایزم لە ھیند سەرچاوە دەگرێت، بەڵام
وردە وردە بۆ چین و یابان دەگوازرێتەوە

00:03:30.644 --> 00:03:32.989
تا دەبێتە ئاینی سەرەکی لەم وڵاتانە.

00:03:32.989 --> 00:03:35.978
ئیسلام لە نیمچە دورگەی عەرەبیەوە 
دەگوازرێتەوە بۆ باشوری ئاسیا،

00:03:35.978 --> 00:03:38.038
لەگەڵ بیرو باوەڕە
ناوەخۆییەکان تێکەڵ دەبێت

00:03:38.038 --> 00:03:40.704
و ئاینی سیخ دروست دەبێت.

00:03:40.704 --> 00:03:43.427
باروت لە چینەوە بۆ
ڕۆژھەڵاتی ناوەند دەگوازرێتەوە

00:03:43.427 --> 00:03:48.258
کە ڕێگە خۆشکەر دەبێت بۆ دروست بوونی
ئیمپڕاتۆریەتی عوسمانی، سەفەوی و مەنگۆلی.

00:03:48.258 --> 00:03:51.214
سەرکەوتنی ڕێگەی ئاوریشم 
بووە ھۆکاری لە ناو چوونیشی،

00:03:51.214 --> 00:03:54.272
لەگەڵ گەشەی تەکنەلۆژیایی 
دەریایی وەک قیبلەنمای موگناتیسی

00:03:54.272 --> 00:03:57.990
بە ئاسانی ڕێگە دەریایەکان دەدۆزرانەوە
و ڕێگە وشکانیەکان درێژ و بایەخیان نەما.

00:03:57.990 --> 00:04:00.622
لە ھەمان کاتدا، تێکشکانی
دەسەڵاتداری مەنگۆلیەکان،

00:04:00.622 --> 00:04:04.032
ھاوشان بوو لەگەڵ کشانەوەی
چین لە بازرگانی جیھانی.

00:04:04.032 --> 00:04:06.851
لەگەڵ ئەوەی تۆڕی ڕێڕەوە 
کۆنەکان کۆتاییان پێ ھات،

00:04:06.851 --> 00:04:08.936
جیھانیان بۆ ھەمیشە گۆڕی

00:04:08.936 --> 00:04:10.848
بەشێوازێک کە وەک خۆی لێ نایەتەوە.

00:04:10.848 --> 00:04:13.023
ئەوروپیەکان بە دوای 
ڕێڕەوە ئاویەکان دەگەڕێن

00:04:13.023 --> 00:04:15.079
بۆ دەست بردن بۆ 
سەروەتەکانی ڕۆژھەڵاتی ئاسیا

00:04:15.079 --> 00:04:17.381
ڕێگە خۆشکەر دەبێت بۆ
سەرھەڵدانی سەردەمی دۆزینەوە

00:04:17.381 --> 00:04:20.488
و دەست گەیشتن بە ئەفریقا و ئەمریکا.

00:04:20.488 --> 00:04:24.286
ئێستا، تێکەڵکێشکردنی جیھانی شێوەیەک 
بە ژیانمان دەبەخشێت کە ھیچ کاتێک وانەبووە،

00:04:24.286 --> 00:04:27.557
کڕیارە کەنەدیەکان تیشێرتێک دەکڕن
کە لە بەنگلادش بەرھەم ھاتووە،

00:04:27.557 --> 00:04:30.500
یابانیەکان سەیری پڕۆگرامە 
تەلەفزیۆنیەکانی بەڕیتانیا دەکەن،

00:04:30.500 --> 00:04:34.436
تونسیەکان تەکنەلۆژیایی ئەمریکی 
بۆ دەست پێ کردنی شۆڕش بەکار دەھێنن.

00:04:34.436 --> 00:04:38.577
کاریگەری جیھانگیری لە سەر 
کەلتور و ئابوری شتێکی حەتمیە،

00:04:38.577 --> 00:04:40.563
سەرەڕایی سوود و زیانەکانی،

00:04:40.563 --> 00:04:43.246
دیاردەیەکی تازە نییە.

00:04:43.246 --> 00:04:45.261
لەگەڵ ئەوەی شاخ و بیابانەکان

00:04:45.261 --> 00:04:46.688
ئێمەی لە یەکتر دوور دەخستەوە

00:04:46.688 --> 00:04:49.452
ئێستا بەھۆی ئۆتۆمبیلە پتەوەکان دەبڕدرێن،

00:04:49.452 --> 00:04:51.576
وایەری پەیوەندی نێوان کیشوەرەکان،

00:04:51.576 --> 00:04:53.789
ئەو ھێمایانەی لە بۆشایی ئاسمان دەردەدرێت

00:04:53.789 --> 00:04:56.116
جگە لە گەشتە درێژەکان،

00:04:56.116 --> 00:04:57.863
ھیچ یەکێک لەمانە نەدەبوون بەبێ

00:04:57.863 --> 00:04:59.385
کەلتورە سەرەتاییەکان

00:04:59.385 --> 00:05:02.252
کە ھەوڵەکانیان ڕێگەی بۆ
دروست کردنی ڕێگەی ئاوریشم خۆش کرد،

00:05:02.252 --> 00:05:04.115
کە یەکەم تۆڕی ڕێڕەوی جیھانە لە مێژوودا.