WEBVTT

00:00:02.010 --> 00:00:05.643
"... тэрхэн мөчид загас цахилгаанд
цахиулсан мэт хөшиж орхив.."

00:00:08.723 --> 00:00:11.975
1800-аад оны үед судлаач
Александр вон Хумболт

00:00:11.975 --> 00:00:16.224
могой загаснууд нар ирж буй 
морьдоос өөрсдийгөө хамгаалахын тулд

00:00:16.234 --> 00:00:19.834
уснаас үсрэн гарж ирж байхийг
харсан байдаг.

00:00:19.834 --> 00:00:24.675
Ихэнх хүмүүсд энэ түүх их хачирхалтай 
учираас Хумболт өөрөө зохиосон гэж боддог.

00:00:24.675 --> 00:00:28.596
Гэхдээ загас цахилгаан ашиглах нь 
таны бодсноос ч элбэг байж магадгүй юм.

00:00:28.796 --> 00:00:31.995
Мөн тиймээ, могой загас бол
нэг төрлийн загас юм.

00:00:32.935 --> 00:00:35.125
Нар тусдаггүй усны гүнд

00:00:35.125 --> 00:00:36.704
цахилгаан долгион нь харилцах,

00:00:36.704 --> 00:00:38.001
зүг чигээ олох,

00:00:38.001 --> 00:00:42.902
мөн маш ховор тохиолдолд,
ангаа манаргахад ашигладаг.

NOTE Paragraph

00:00:43.692 --> 00:00:47.515
Ойролцоогоор 350 гаруй зүйл загас нь

00:00:47.535 --> 00:00:52.187
цахилгаан долгион үүсгэдэг, мэдэрдэг
онцгой биеийн бүтэцтэй байдаг.

00:00:52.807 --> 00:00:56.366
Эдгээр загаснуудыг цахилгаан ялгаруулах
хэмжээгээс нь шалтгаалж

00:00:56.366 --> 00:00:58.368
2 бүлэгт хуваадаг.

NOTE Paragraph

00:00:58.608 --> 00:01:03.587
Эрдэмтэд эхний бүлгийг 
"сул цахилгаант загас" гэж нэрлэжээ.

00:01:03.587 --> 00:01:06.406
Сүүлнийх нь ойролцоо байдаг 
цахилгаан гаргадаг эрхтэн нь

00:01:06.406 --> 00:01:09.507
дээд талдаа нэг вольт цахилгаан гаргадаг.

00:01:09.507 --> 00:01:12.097
АА зайны 66%-тай
тэнцэх хэмжээтэй гэсэн үг.

00:01:12.097 --> 00:01:14.597
Хэрхэн тэгдэг юм бол?

00:01:14.597 --> 00:01:17.998
Загасны тархи мэдрэлийн 
системээрээ дамжуулан

00:01:17.998 --> 00:01:22.318
хэдэн зуун давхар электроцид гэдэг
диск хэлбэртэй эсээс бүрдсэн

00:01:22.318 --> 00:01:25.938
цахилгаан гаргагч эрхтэн лүүгээ
дохио явуулдаг.

00:01:26.388 --> 00:01:29.598
Жирийн үед электроцидууд нь
эерэг цэнэгийг гаднаа,

00:01:29.598 --> 00:01:32.728
сөрөг цэнэгийг дотроо хадгалахын тулд

00:01:32.728 --> 00:01:36.127
Кали болон Натрын ионуудыг шахаж гаргадаг.

00:01:36.807 --> 00:01:39.320
Гэхдээ электроцидид дохио ирэх үед

00:01:39.320 --> 00:01:42.479
ион солилцох шугамыг нээж өгдөг.

00:01:43.549 --> 00:01:47.279
Нэмэх цэнэгтэй ионууд буцаж урсаж орно.

00:01:47.279 --> 00:01:51.659
Одоо электроцидын нэг нь гаднаа 
сөрөг,

00:01:51.659 --> 00:01:54.149
дотроо хасах цэнэгтэй болсон.

00:01:54.900 --> 00:01:59.691
Харин нөгөө талд байгаа нь
эсрэг байдлаар цэнэглэгдсэн байна:

00:01:59.691 --> 00:02:02.480
Энэхүү ээлжлэн солигдож 
байгаа цэнэгүүд электроцидийг

00:02:02.480 --> 00:02:06.491
байгалийн зай хураагуур болгож байдаг.

00:02:06.491 --> 00:02:10.649
Энэхүү загасын хүчний гол зүйл 
нь мэдрэлийн дохио нь эс нэг бүрд

00:02:10.649 --> 00:02:14.421
яг нэг цагт хүрэхээр байршсантай
холбоотой.

00:02:14.721 --> 00:02:16.900
Ингэснээр дараалсан электроцидууд
хамтдаа

00:02:16.900 --> 00:02:21.080
цувсан мянга мянган зайтай
ижил байдлаар ажилладаг.

00:02:21.080 --> 00:02:23.753
Эс бүрийн цэнэг нэмэгдсээр

00:02:23.753 --> 00:02:27.061
хэдэн метр хүрч чаддаг 
цахилгаан орчинг үүсгэдэг.

00:02:27.061 --> 00:02:30.140
Электро хүлээн авагч гэх арьсан 
доор байрладаг эсүүд

00:02:30.140 --> 00:02:32.481
загасанд энэхүү цахилгаан орчинг
тогтмол мэдэрч,

00:02:32.481 --> 00:02:35.022
эргэн тойронд загас, орчноос шалтгаалан

00:02:35.022 --> 00:02:38.022
гарч буй өөрчлөлтийг мэдрэх
боломжтой болгодог.

NOTE Paragraph

00:02:38.022 --> 00:02:41.732
Жишээ нь заан хамарт загас нь
шназенорган гэх

00:02:41.732 --> 00:02:46.103
электро хүлээн авагч
агуулсан урт эрүүтэй.

00:02:46.103 --> 00:02:48.892
Энэ нь бусад загасны дохиог нь хүлээн авч

00:02:48.892 --> 00:02:50.792
зайгаа баримжаалах,

00:02:50.792 --> 00:02:53.793
хажууд буй зүйлийнхээ 
хэлбэрийг тодорхойлох,

00:02:53.793 --> 00:02:57.571
улмаар тэрхүү зүйл нь
амьд эсвэл үгүйг мэддэг.

00:02:58.621 --> 00:03:01.302
Гэхдээ заан хамарт зэрэг
сул цахилгаант загас нь

00:03:01.302 --> 00:03:05.402
олз руугаа дайрах хэмжээний
цахилгаан ялгаруулж чаддаггүй.

00:03:05.402 --> 00:03:08.353
Энэ чадвар нь хүчтэй цахилгаан
ялгаруулагч загас нар

00:03:08.353 --> 00:03:11.794
буюу хэдхэн төрөл зүйлд хамаардаг.

NOTE Paragraph

00:03:11.794 --> 00:03:15.822
Хамгийн хүчтэй цахилгаан ялгаруулагч
загас бол

00:03:15.822 --> 00:03:20.513
цахилгаант хутга буюу могой загас юм.

00:03:20.513 --> 00:03:24.510
Цахилгаан ялгаруулгагч 3 эрхтэн нь
2 метр урт биеийг нь тархаж байрладаг.

00:03:25.400 --> 00:03:27.354
Сул цахилгаант загас шиг

00:03:27.354 --> 00:03:30.580
могой загас дохиогоор дамжуулан 
зүг чигээ олж бас харилцдаг.

00:03:30.580 --> 00:03:34.684
Гэхдээ ан хийхдээ хамгийн хүчтэй цахилгаан
ялгаруулж, хоёр шатлалаар

00:03:34.684 --> 00:03:39.583
олзоо хөдөлгөөнгүй болгоод
дайрдаг.

00:03:40.283 --> 00:03:43.995
Эхлээд 600 вольт хүртэлх
чадалтай

00:03:43.995 --> 00:03:46.444
2-3 хүчтэй долгион ялгаруулдаг.

00:03:46.444 --> 00:03:49.734
Энэ нь хохирогчийн булчинг өдөөж,
таталт өгч

00:03:49.734 --> 00:03:53.045
нуугдаж байгаа газрын мэдэгдүүлэх
долгион үүсгэдэг байна.

00:03:53.045 --> 00:03:55.925
Тэгээд өндөр хүчдэлтэй цахилгаанаар

00:03:55.925 --> 00:03:59.294
илүү хүчтэй булчинг агшуулдаг.

00:03:59.294 --> 00:04:02.745
Мөн могой загас биеэ хумиснаар

00:04:02.745 --> 00:04:06.739
цахилгаан ялгаруулагч эрхтний 
ялгаруулах цахилгааныг давхцуулж чаддаг.

00:04:07.249 --> 00:04:10.809
Ялгаруулсан цахилгаан 
хохирогчийг идэвхгүй болгож,

00:04:10.809 --> 00:04:14.010
могой загас хоолоо амьдаар нь залгидаг.

NOTE Paragraph

00:04:14.890 --> 00:04:17.390
Хүчтэй цахилгаантай
өөр загас болох

00:04:17.390 --> 00:04:19.935
цахилгаант катфиш нь 350 вольтийн
хүчийг

00:04:19.935 --> 00:04:23.786
их биеийн ихэнх хэсгийг эзлэх
эрхтэнээрээ гаргаж чаддаг.

00:04:23.846 --> 00:04:27.806
Мөн хавтгай загас толгойныхоо
2 талд байрлах

00:04:27.806 --> 00:04:32.326
бөөр хэлбэртэй эрхтнээрээ
220 вольт хүчдэл гаргана.

NOTE Paragraph

00:04:32.846 --> 00:04:35.718
Цахилгаант загасaнд нэг нууц бий.

00:04:35.718 --> 00:04:39.436
Тэд яагаад өөрсдийгөө 
тог цохьдоггүй юм бол?

00:04:39.436 --> 00:04:42.148
Магадгүй хүчтэй цахилгаант
загаснуудын биеийн хэмжээ

00:04:42.148 --> 00:04:44.797
өөрсдийнх нь хүчдэлийг
тэсвэрлэх чадалтай,

00:04:44.797 --> 00:04:48.465
эсвэл хүчдэл өөрсдийнх биенээс 
хэтэрхий хурдан гарчихдаг байх.

00:04:48.465 --> 00:04:50.337
Зарим нь тусгай протейнууд

00:04:50.337 --> 00:04:54.697
цахилгаан гаргагч эрхтэнийг
хамгаалдаг байх гэж таамгалдаг ч

00:04:54.697 --> 00:04:57.957
үнэндээ энэ бол шинжлэх ухаан тайлж 
чадаагүй нэг нууц юм.