WEBVTT

00:00:14.633 --> 00:00:15.990
Bugünlerde bilim insanları,

00:00:15.990 --> 00:00:18.746
ebeveynlerinizin özelliklerini
nasıl aldığınızı biliyorlar.

00:00:18.960 --> 00:00:20.870
Ebeveynlerinize ve soy ağacınıza bakarak

00:00:20.870 --> 00:00:23.950
belirli bir özelliğe sahip olma 
ya da genetik bir hastalığınızın

00:00:23.950 --> 00:00:25.720
olma ihtimalini hesaplayabiliyorlar.

00:00:25.776 --> 00:00:27.696
Peki ama bu nasıl mümkün oluyor?

00:00:27.940 --> 00:00:31.130
Bir özelliğin atalarından bir canlıya
nasıl geçtiğini anlamak için

00:00:31.350 --> 00:00:33.740
19. yüzyıla ve Gregor Mendel isimli
bir adama doğru

00:00:33.740 --> 00:00:35.320
bir yolculuk yapmamız gerekiyor.

00:00:35.850 --> 00:00:38.170
Avusturyalı bir rahip
ve biyolog olan Mendel,

00:00:38.170 --> 00:00:39.940
bitkiler üzerine çalışmaya bayılırdı.

00:00:39.940 --> 00:00:42.830
Manastırın bahçesinde yetiştirdiği
bezelyeleri çoğaltarak

00:00:42.830 --> 00:00:44.520
kalıtım ilkelerini keşfetti.

00:00:45.120 --> 00:00:46.593
En çok bilinen örneği şudur:

00:00:46.593 --> 00:00:48.420
Mendel, safkan sarı tohumlu bitkilerle

00:00:48.420 --> 00:00:50.406
safkan yeşil tohumlu bitkileri çaprazladı

00:00:50.406 --> 00:00:52.930
ve sadece sarı tohumlu bitkilerin
oluştuğunu gördü.

00:00:52.930 --> 00:00:55.350
Sarı renkli özelliği "baskın gen"
olarak adlandırdı

00:00:55.350 --> 00:00:57.937
çünkü tüm yeni tohumlarda
sarı renk mevcuttu.

00:00:58.007 --> 00:01:01.110
Ardından sarı tohumlu bitkileri
kendi kendine döllenmeye bıraktı.

00:01:01.380 --> 00:01:04.220
Bu ikinci nesilde, hem sarı
hem de yeşil tohumlar elde etti.

00:01:04.220 --> 00:01:08.040
Bu da, yeşil genin baskın olan sarı genin
içinde gizli olduğu anlamına geliyordu.

00:01:08.040 --> 00:01:10.420
Bu ortaya çıkmayan gene "çekinik gen" 
adını verdi.

00:01:10.420 --> 00:01:12.350
Mendel, bunlardan şu sonuçları çıkardı:

00:01:12.350 --> 00:01:14.600
Her gen bir çift faktöre bağlıydı.

00:01:14.600 --> 00:01:16.910
Bunlardan biri anneden,
diğeri babadan geliyordu.

00:01:16.910 --> 00:01:19.340
Artık bu faktörlerin "alel" olarak
adlandırıldığını

00:01:19.340 --> 00:01:22.290
ve bir genin farklı varyasyonlarını 
temsil ettiğini biliyoruz.

00:01:22.290 --> 00:01:25.160
Mendel'in her bir tohumda 
hangi tip alel bulduğuna dayanarak

00:01:25.160 --> 00:01:27.350
bugün alellerin özdeş olduğu 
homozigot bezelye

00:01:27.350 --> 00:01:29.220
ve iki alelin birbirinden farklı olduğu

00:01:29.220 --> 00:01:31.608
heterozigot bezelye 
adlandırmalarını yapabiliriz.

00:01:31.758 --> 00:01:33.846
Alellerin kombinasyonlarına
"genotip" denir

00:01:33.846 --> 00:01:36.656
ve genotipin ortaya çıkardığı sonuç ise
-sarı ya da yeşil-

00:01:36.656 --> 00:01:38.108
"fenotip" olarak adlandırılır.

00:01:38.108 --> 00:01:41.307
Alellerin nesilden nesile 
nasıl aktarıldığını daha iyi görmek için

00:01:41.307 --> 00:01:44.028
"Punnett karesi" adı verilen 
bir diyagram kullanabiliriz.

00:01:44.028 --> 00:01:46.048
Farklı alelleri her iki eksene yerleştirin

00:01:46.048 --> 00:01:47.908
ve muhtemel kombinasyonları hesaplayın.

00:01:47.908 --> 00:01:50.178
Örneğin Mendel'in bezelyelerine
bir göz atalım.

00:01:50.178 --> 00:01:52.808
Baskın sarı aleli "Y" 
sembolü ile ifade edelim.

00:01:52.907 --> 00:01:55.427
Çekinik yeşil alel için ise 
"y" sembolünü kullanalım.

00:01:55.504 --> 00:01:58.436
"Y" her zaman arkadaşı "y" için 
baskın karakter konumundadır.

00:01:58.436 --> 00:02:00.656
Yani, sadece iki "y" nin olması durumunda

00:02:00.656 --> 00:02:01.996
yeşil bezelyeler oluşur.

00:02:02.203 --> 00:02:05.033
Mendel'in ilk neslindeki 
homozigot sarı anne,

00:02:05.033 --> 00:02:07.883
oluşacak her yeni bezelyeye 
sarı baskın alelini aktarırken,

00:02:07.883 --> 00:02:10.687
homozigot yeşil baba ise 
yeşil çekinik aleli aktaracaktır.

00:02:10.687 --> 00:02:13.877
Böylece tüm yeni bezelyeler,
sarı heterozigot alele sahip olacaktır.

00:02:13.877 --> 00:02:17.087
İkinci nesilde, iki heterozigottan
oluşacak yeni canlı

00:02:17.087 --> 00:02:20.107
üç muhtemel genotipten
herhangi birine sahip olacak,

00:02:20.107 --> 00:02:22.927
iki olası fenotipi üçe bir oranda
gösterecektir.

00:02:23.587 --> 00:02:25.787
Ancak bezelyelerin bile birçok özelliği
vardır.

00:02:25.787 --> 00:02:28.135
Örneğin sarı ya da yeşil renkte olmanın
yanı sıra,

00:02:28.135 --> 00:02:29.756
yuvarlak veya buruşuk olabilirler.

00:02:29.756 --> 00:02:31.612
Yani muhtemel kombinasyonlar şunlardır:

00:02:31.612 --> 00:02:33.764
yuvarlak sarı bezelye, 
yuvarlak yeşil bezelye

00:02:33.764 --> 00:02:35.824
buruşuk sarı bezelye,
buruşuk yeşil bezelye.

00:02:35.824 --> 00:02:38.564
Genotip ve fenotip oranlarını
hesaplayabilmek için

00:02:38.564 --> 00:02:40.254
Punnett karesini de kullanabiliriz.

00:02:40.254 --> 00:02:42.584
Tabii bu işleri biraz daha karmaşık
hâle getirir.

00:02:42.695 --> 00:02:44.904
Birçok şey bezelyelerden daha karışıktır,

00:02:44.904 --> 00:02:46.487
mesela insanlar.

00:02:46.787 --> 00:02:49.117
Günümüzde bilim insanları
genetik ve kalıtıma dair

00:02:49.117 --> 00:02:50.417
çok daha fazla şey biliyor.

00:02:50.417 --> 00:02:53.437
Bazı özelliklerin kalıtılmasının
çok daha farklı yolları var.

00:02:53.437 --> 00:02:55.927
Ancak her şey Mendel
ve onun bezelyeleri ile başladı.