0:00:00.044,0:00:02.190 W tym filmie omówimy 0:00:02.190,0:00:04.607 starożytny Egipt, 0:00:06.015,0:00:09.527 który geograficznie jest bardzo podobny 0:00:09.527,0:00:14.144 do dzisiejszego państwa egipskiego w północno-wschodniej Afryce. 0:00:14.144,0:00:16.906 Główną charakterystyką zarówno starożytnego 0:00:16.906,0:00:19.833 jak i dzisiejszego Egiptu jest Nil, 0:00:19.833,0:00:22.962 który widzicie tutaj na niebiesko. 0:00:22.962,0:00:26.572 Nil jest jedną z wielkich rzek świata. 0:00:26.572,0:00:29.539 Rywalizuje z Amazonką do miana najdłuższej rzeki, 0:00:29.539,0:00:32.685 jej źródła, dopływy Nilu są nawet dalej na południe 0:00:32.685,0:00:35.421 niż ten obrazek pokazuje, 0:00:35.421,0:00:37.742 jej wody płyną na północ, 0:00:37.742,0:00:41.442 by w końcu w delcie Nilu wpaść do Morza Śródziemnego. 0:00:41.442,0:00:46.012 Delta, która jest u ujścia Nilu do morza, 0:00:46.012,0:00:49.505 jest zwana deltą gdyż, jak widzicie, te rzeki, 0:00:49.505,0:00:50.451 widać je nawet 0:00:50.451,0:00:51.627 z satelity o tu, 0:00:51.627,0:00:53.593 zaczynają się rozdzielać 0:00:53.593,0:00:56.916 i tworzą region w kształcie odwróconego trójkąta, 0:00:56.916,0:00:58.796 co trochę wygląda jak 0:00:58.796,0:01:01.633 odwrócona grecka litera delta, 0:01:01.633,0:01:03.716 no i stąd delta rzeki jest tak właśnie zwana. 0:01:03.716,0:01:05.305 Tej zdarzyło się być do góry nogami. 0:01:05.305,0:01:06.552 Jeśli płynęłaby w drugą stronę, 0:01:06.552,0:01:08.432 to byłaby całkiem poprawną deltą. 0:01:08.432,0:01:12.126 Tak więc Nil płynie 0:01:12.126,0:01:16.126 z środkowo-wschodniej Afryki do Morza Śródziemnego 0:01:17.328,0:01:19.781 i ponieważ prąd płynie na północ, 0:01:19.781,0:01:22.953 południowa część rzeki jest powyżej 0:01:22.953,0:01:25.680 i stąd jest zwana Nilem górnym. 0:01:25.680,0:01:26.513 Górny... 0:01:27.571,0:01:31.406 Nil górny jest na południe od Nilu dolnego, 0:01:31.406,0:01:33.270 Nilu dolnego... 0:01:33.270,0:01:36.456 Ponownie, jest tak gdyż Nil górny jest w górze rzeki, 0:01:36.456,0:01:39.525 która płynie z wyższych partii 0:01:39.525,0:01:40.846 do niższych. 0:01:40.846,0:01:45.039 Więc idąc na południe idziesz wyżej i wyżej. 0:01:45.039,0:01:48.683 Powodem, dla którego ta rzeka jest tak ważna, 0:01:48.683,0:01:50.315 uczyliśmy się już o tym, 0:01:50.315,0:01:52.101 rzeki są źródłem świeżej wody, 0:01:52.101,0:01:55.339 kiedy wylewają to użyźniają glebę, 0:01:55.339,0:01:57.160 którą można następnie uprawiać, 0:01:57.160,0:01:59.381 i dolina Nilu była jednym z pierwszych miejsc, 0:01:59.381,0:02:01.731 gdzie rozwinęło się rolnictwo 0:02:01.731,0:02:04.340 podczas neolitu. 0:02:04.340,0:02:06.740 Właściwie uważa się, że osiedlano się 0:02:06.740,0:02:08.900 wzdłuż Nilu 0:02:08.911,0:02:12.161 nawet 8 tysięcy lat temu, czyli w roku 6000 p.n.e. 0:02:14.321,0:02:18.272 a może nawet jeszcze wcześniej. 0:02:18.272,0:02:19.781 Dzięki temu rolnictwu 0:02:19.781,0:02:22.212 znacznie więcej ludzi mogło żyć na tym obszarze, 0:02:22.212,0:02:24.271 co umożliwiło specjalizację pracy 0:02:24.271,0:02:26.170 i powstanie złożonego społeczeństwa. 0:02:26.170,0:02:28.103 To nie przypadek, 0:02:28.103,0:02:32.464 że jedna z pierwszych wielkich cywilizacji powstała właśnie tu. 0:02:32.464,0:02:36.297 Historia Nilu, lub Egiptu... 0:02:37.882,0:02:40.590 właściwie są bardzo powiązane, 0:02:40.590,0:02:43.446 nawet jeśli za Egipt uważamy cały ten region, 0:02:43.446,0:02:47.004 to większość ludzi, nawet dzisiaj 0:02:47.004,0:02:51.171 żyje wzdłuż rzeki, wokół tej żyznej gleby, 0:02:53.107,0:02:56.815 gdzie całe rolnictwo ma miejsce. 0:02:56.815,0:02:59.315 Było to właściwie tak ważne dla starożytnych Egipcjan, 0:02:59.315,0:03:01.307 że cały ich kalendarz, ich pory roku, 0:03:01.307,0:03:04.042 powstały na podstawie zachowań Nilu. 0:03:04.042,0:03:05.746 Mieli porę roku zwaną wylewem, 0:03:05.746,0:03:08.365 czyli wylewem rzeki, które użyźniały glebę. 0:03:08.365,0:03:10.138 Mieli porę wzrostu, 0:03:10.138,0:03:12.145 czyli porę wzrostu upraw, 0:03:12.145,0:03:14.615 i porę zbiorów. 0:03:14.615,0:03:18.889 Czyli ludzie żyli w tej dolinie przez tysiące lat, 0:03:18.889,0:03:20.926 ale kiedy mówimy o starożytnym Egipcie, 0:03:20.926,0:03:23.895 to formalnie ta cywilizacja powstała 0:03:23.895,0:03:25.895 około roku 3100, 3150 p.n.e. 0:03:30.346,0:03:33.205 Teraz popatrzmy sobie na naszą oś czasu tutaj. 0:03:33.205,0:03:36.746 Mówimy o czasie mniej więcej tutaj na osi czasu 0:03:36.746,0:03:38.029 a powodem na 0:03:38.029,0:03:41.071 umiejscowienie tutaj początku cywilizacji Egiptu 0:03:41.071,0:03:42.658 jest to, że uważamy, 0:03:42.658,0:03:46.954 że to wtedy dolny i górny Egipt został po raz pierwszy zjednoczony 0:03:46.954,0:03:50.126 pod królem, którego określa się różnymi imionami, 0:03:50.126,0:03:52.293 Narmer czasami, albo Menes. 0:03:55.991,0:03:57.433 Mylę się przy imionach 0:03:57.433,0:04:00.561 zawsze i wszędzie i zapewne robię też tak tutaj. 0:04:00.561,0:04:04.728 Więc to był król który zjednoczył dolny i górny Egipt 0:04:05.713,0:04:09.609 w imperium i przetrwało ono, jak widzicie 0:04:09.609,0:04:11.880 tysiące lat, 0:04:11.880,0:04:15.298 każdy z tych odcinków to sto lat. 0:04:15.298,0:04:18.070 To szmat czasu do omówienia, 0:04:18.070,0:04:22.118 który można podzielić mniej więcej 0:04:22.118,0:04:23.785 na trzy państwa. 0:04:24.673,0:04:28.719 Macie Stare Państwo, które trwało mniej więcej 0:04:28.719,0:04:31.802 od 27 stulecia p.n.e. 0:04:34.331,0:04:37.081 aż do 17 stulecia p.n.e. 0:04:39.700,0:04:43.220 Macie Średnie Państwo i macie Nowe Państwo. 0:04:43.220,0:04:46.660 Ponownie, prześlizgniemy się tutaj 0:04:46.660,0:04:49.410 po tysiącach lat historii. 0:04:50.339,0:04:53.521 Pomiędzy nimi macie okresy przejściowe, 0:04:53.521,0:04:56.090 kiedy to królestwo, czy też imperium 0:04:56.090,0:04:57.827 było bardziej rozbite. 0:04:57.827,0:05:00.260 Podczas niektórych okresów przejściowych 0:05:00.260,0:05:02.774 panowali obcy władcy. 0:05:02.774,0:05:06.191 Żeby dać wam odczuć co się działo podczas 0:05:06.191,0:05:07.550 tych tysięcy lat, 0:05:07.550,0:05:09.161 i sam się śmieję w myślach, 0:05:09.161,0:05:13.490 bo to trudno pokryć dwa, trzy tysiące lat 0:05:13.490,0:05:15.489 w ciągu kilku minut, 0:05:15.489,0:05:19.700 ale to da wam poczucie tego, czym był starożytny Egipt 0:05:19.700,0:05:20.437 0:05:20.437,0:05:23.587 Królowie są określani jako faraonowie, 0:05:23.587,0:05:26.779 ale jak zobaczymy termin faraon nie był w użyciu 0:05:26.779,0:05:28.390 aż do czasów nowego królestwa. 0:05:28.390,0:05:30.598 wciąż jednak będę zwał królów faraonami 0:05:30.598,0:05:31.569 w tym filmie, 0:05:31.569,0:05:33.871 chodzi mi o to, że to są egipscy króle. 0:05:33.880,0:05:37.880 Stare Państwo jest zapewne najbardziej znane 0:05:39.160,0:05:41.838 w kulturze popularnej z tym, co kojarzymy 0:05:41.838,0:05:45.814 z Egiptem najbardziej, z piramidami. 0:05:45.814,0:05:47.962 Tutaj oto są piramidy, 0:05:47.962,0:05:49.733 to Wielka Piramida w Gizie, 0:05:49.733,0:05:52.766 blisko dzisiejszego Kairu. 0:05:52.766,0:05:56.894 To jest Sfinks, zostały zbudowane w Starym Państwie 0:05:56.894,0:06:01.850 za faraona Snofru i Cheopsa o tutaj 0:06:01.850,0:06:03.850 w 26 stuleciu p.n.e. 0:06:07.249,0:06:09.200 Wciąż staramy się zrozumieć 0:06:09.200,0:06:10.833 jak zostały zbudowane. 0:06:10.833,0:06:12.568 Obecnie nie uważa się, 0:06:12.568,0:06:14.644 że zbudowali je niewolnicy, 0:06:14.644,0:06:17.270 lecz że raczej były budowane podczas 0:06:17.270,0:06:21.479 martwego sezonu dla chłopów jako forma opodatkowania. 0:06:21.479,0:06:24.569 Ok, skończyliście sadzić i zbierać zbiory? 0:06:24.569,0:06:25.971 Cóż, skoro macie trochę czasu, 0:06:25.971,0:06:27.966 i to pokazuje jak ważne było rolnictwo 0:06:27.966,0:06:30.041 dla, powiedzmy, zyskiwania czasu, 0:06:30.041,0:06:33.386 dlaczego nie pomożecie faraonowi wznieść tego grobowca, 0:06:33.386,0:06:35.036 co mogło, widziałem szacunki 0:06:35.036,0:06:36.339 wymagać dziesiątek 0:06:36.339,0:06:40.877 a nawet setek tysięcy ludzi i kilkadziesięciu lat dla jednej piramidy. 0:06:40.877,0:06:42.701 Lecz stoją do dziś dzień, 0:06:42.701,0:06:45.860 zostały zbudowane ponad 4500 lat temu, 0:06:46.440,0:06:49.080 są jednymi z najbardziej ikonicznych dokonań 0:06:49.087,0:06:51.670 ludzkości w historii. 0:06:52.548,0:06:56.715 Powodem dla którego tyle wiemy o starożytnym Egipcie 0:06:58.540,0:07:01.360 jest fakt, że udało nam się odcyfrować ich pismo. 0:07:01.360,0:07:03.220 Jest symboliczne, to piktografy, 0:07:03.224,0:07:05.335 hieroglify, na pewno słyszeliście 0:07:05.335,0:07:06.414 już o nich, 0:07:06.414,0:07:08.492 kiedyś nie wiedzieliśmy co mówią. 0:07:08.492,0:07:10.683 Widzieliśmy te napisy w grobowcach 0:07:10.683,0:07:13.194 mieliśmy poczucie, że ok, te grobowce, 0:07:13.194,0:07:15.103 szczególnie piramidy, 0:07:15.103,0:07:16.750 są dla tych wielkich królów, 0:07:16.750,0:07:19.522 mogliśmy stwierdzić rozwarstwione społeczeństwo, 0:07:19.522,0:07:21.407 że elita miała lepsze grobowce niż inni, 0:07:21.407,0:07:23.433 ale nie wiedzieliśmy, o co tak naprawdę chodziło, 0:07:23.433,0:07:27.018 aż odkryliśmy to, czyli Kamień z Rosetty, 0:07:27.018,0:07:29.325 odkryty w 1799 r. 0:07:29.325,0:07:32.220 Jest bardzo cenny, gdyż 0:07:32.220,0:07:33.405 zawiera ten sam tekst 0:07:33.405,0:07:35.966 w trzech różnych językach. 0:07:35.966,0:07:38.335 W hieroglifach 0:07:38.335,0:07:40.166 starożytnych Egipcjan, 0:07:40.166,0:07:43.156 w piśmie używanym później w Egipcie, 0:07:43.156,0:07:45.920 pismem demotyckim i, co najważniejsze, 0:07:45.920,0:07:49.193 w grece. 0:07:49.193,0:07:52.023 Tak historycy byli w stanie powiedzieć 0:07:52.023,0:07:54.756 Ok, teraz możemy odcyfrować, co te symbole znaczą, 0:07:54.756,0:07:57.166 bo mamy ich tłumaczenie 0:07:57.166,0:07:58.939 i dlatego jest to jedna z pierwszych cywilizacji 0:07:58.939,0:08:02.276 której obraz udało nam się poskładać. 0:08:02.276,0:08:06.275 I hieroglify są jedną z pierwszych form pisma. 0:08:06.275,0:08:09.437 Kontynuujmy naszą podróż 0:08:09.437,0:08:13.778 przez tysiące lat starożytnego Egiptu. 0:08:13.778,0:08:16.881 Pomiędzy Starym Państwem i Średnim Państwem 0:08:16.881,0:08:18.944 macie pierwszy okres przejściowy, 0:08:18.944,0:08:20.461 a potem Średnie Państwo, 0:08:20.461,0:08:22.471 potem Hyksosów 0:08:22.471,0:08:23.626 to semicki lud. 0:08:23.626,0:08:25.368 Semicki określa ich język, 0:08:25.368,0:08:29.417 będący z tej samej rodziny semickiej jak arabski, 0:08:29.417,0:08:31.598 hebraiski lub aramejski. 0:08:31.598,0:08:33.288 Potem macie Nowe Państwo 0:08:33.288,0:08:36.455 i Nowe Państwo jest uważane za szczyt 0:08:36.455,0:08:38.366 starożytnego Egiptu. 0:08:38.366,0:08:40.666 To naprawdę szczyt ich techniki, 0:08:40.666,0:08:43.903 szczyt ich zdolności wojskowej. 0:08:43.903,0:08:46.972 Warto zwrócić uwagę na kilku faraonów 0:08:46.972,0:08:48.431 Nowego Państwa. 0:08:48.431,0:08:51.348 Pierwszy z nich urodził się jako Amenhotep, 0:08:53.002,0:08:55.794 czyli że pierwotnie na imię miał Amenhotep IV 0:08:55.794,0:08:58.793 ale potem nazwał się sam Echnaton 0:08:58.793,0:09:01.751 a Echnaton oznacza miły Atonowi, 0:09:01.751,0:09:04.918 Aton to ważny bóg egipski. 0:09:05.969,0:09:10.468 Zmienił imię bo zdecydował, 0:09:10.468,0:09:13.244 ok mamy tu u nas, w Egipcie, ogromny 0:09:13.244,0:09:15.402 panteon bogów. 0:09:15.402,0:09:17.905 Tutaj jest ich zaledwie część, 0:09:17.905,0:09:21.855 to jest Ozyrys, utożsamiany z życiem po śmierci, 0:09:21.855,0:09:25.355 przemianami, regeneracją, zmartwychwstaniem. 0:09:26.876,0:09:30.883 To jest bóg Amon i pierwsze imię Amenhotepa 0:09:30.883,0:09:33.133 oznacza Amon jest zadowolony. 0:09:34.548,0:09:36.872 Jest uważany za odpowiednik Zeusa, 0:09:36.872,0:09:37.372 macie 0:09:37.372,0:09:39.060 boga Horusa, 0:09:39.060,0:09:41.074 ponownie bardzo ważny bóg 0:09:41.074,0:09:42.830 w różnych okresach Egiptu, 0:09:42.830,0:09:45.932 ale interesujące, że Amenhotep IV, 0:09:45.932,0:09:47.793 Echnaton, którego tylko imienia chcecie używać, 0:09:47.793,0:09:51.021 zdecydował, że nie nie nie, nie lubię tych bogów, 0:09:51.021,0:09:54.354 nie lubię tej politeistycznej religii, 0:09:55.839,0:09:57.509 chcę wielbić jednego boga, 0:09:57.509,0:09:59.366 bogiem, którego decyduję się czcić jest, 0:09:59.366,0:10:02.755 możecie go postrzegać jako boga słońca, 0:10:02.755,0:10:06.347 lub tarczę słoneczną, jest przedstawiany 0:10:06.347,0:10:11.134 mniej więcej tak i był określany jako Aton 0:10:11.134,0:10:14.343 i tak zmienił imię na Echnaton, 0:10:14.343,0:10:17.011 po czym próbował pozbyć się 0:10:17.011,0:10:21.485 tych innych bogów, czy też umniejszyć ich znaczenie. 0:10:21.485,0:10:23.115 Czyli jest to warte uwagi, 0:10:23.115,0:10:25.399 bo jest to być może 0:10:25.399,0:10:27.584 jedna z pierwszych prób monoteizmu, 0:10:27.584,0:10:32.569 przynajmniej w starożytnym Egipcie. 0:10:32.569,0:10:37.008 Jest też znany z przekazania sporej władzy żonie, 0:10:37.008,0:10:38.889 królowej Nefertete, 0:10:38.889,0:10:41.886 która według niektórych mogła być druga po nim, 0:10:41.886,0:10:45.238 a nawet władać razem z nim. 0:10:45.238,0:10:47.978 Jest też znany gdyż po jego śmierci 0:10:47.978,0:10:52.145 jego syn, król Tut, Tutanchamon, zasiada na tronie. 0:10:54.113,0:10:57.179 A król Tut, jak się go nazywa, 0:10:57.179,0:11:00.106 choć ma na imię Tutanchamon, jest znany gdyż 0:11:00.106,0:11:04.273 udało się odnaleźć jego grobowiec pełen skarbów 0:11:05.474,0:11:09.641 i tak stał się częścią powszechnej wyobraźni. 0:11:12.064,0:11:13.726 Jest znany jako młody faraon. 0:11:13.726,0:11:15.413 Wszedł na tron gdy był bardzo młody, 0:11:15.413,0:11:19.561 zmarł w wieku 18 lat, to dość ciekawa opowieść. 0:11:19.561,0:11:23.018 Najwybitniejszym ze wszystkich faraonów 0:11:23.018,0:11:24.994 w historii Egiptu 0:11:24.994,0:11:26.680 i to też ktoś z Nowego Państwa, 0:11:26.680,0:11:29.109 przyszedł nieco za Tutanchamonem, 0:11:29.109,0:11:30.859 jest Ramzes II. 0:11:31.703,0:11:35.870 Ramzes II, który doszedł do władzy tutaj w XIII wieku 0:11:36.955,0:11:40.626 i władał przez większość XIII wieku p.n.e. 0:11:40.626,0:11:44.720 jest symbolem szczytu potęgi starożytnego Egiptu 0:11:44.720,0:11:46.549 jako siły wojskowej. 0:11:46.549,0:11:50.068 Stoczył słynną bitwę pod Kadesz, 0:11:50.068,0:11:52.665 która jest najdawniejszą bitwą, 0:11:52.665,0:11:55.183 w której znamy taktyczne szczegóły. 0:11:55.183,0:11:59.145 Stoczył ją z również ważnym imperium Hetytów 0:11:59.145,0:12:03.312 w 1274 r. p.n.e. a oto znacznie późniejsza ilustracja 0:12:04.546,0:12:05.903 bitwy pod Kadesz. 0:12:05.903,0:12:06.927 Uważa się, że bitwa 0:12:06.927,0:12:08.434 mogła być nierozstrzygnięta, 0:12:08.434,0:12:10.861 Ramzes II nie zdołał przejąć Kadesz, 0:12:10.861,0:12:13.835 lecz powiedział nam sporo na temat taktyki 0:12:13.835,0:12:15.925 i strategii i formacji tego okresu. 0:12:15.925,0:12:18.520 Historycy uważają, że to mogła być największa 0:12:18.520,0:12:21.260 bitwa rydwanów w historii. 0:12:21.264,0:12:24.154 Było to więc wiekopomne wydarzenie. 0:12:24.154,0:12:28.022 Ostatecznie Nowe Państwo się rozpada 0:12:28.022,0:12:30.777 pod koniec drugiego tysiąclecia, 0:12:30.777,0:12:33.202 i potem przez kilkaset następnych lat, 0:12:33.202,0:12:35.154 mówimy tu o bardzo długim okresie czasu, 0:12:35.154,0:12:38.188 Egipt jest w kawałkach, nie ma jednego władcy, 0:12:38.188,0:12:41.794 Kuszyci rządzili z górnego Nilu, 0:12:41.794,0:12:45.725 Kusz to kraina o tutaj. 0:12:45.725,0:12:47.625 Rządzili przez chwilę. 0:12:47.625,0:12:50.784 Asyryjczycy, cywilizacja z Mezopotamii, 0:12:50.784,0:12:53.895 też rządzili przez chwilę, 0:12:53.895,0:12:56.241 potem w końcu, i wejdziemy w szczegóły 0:12:56.241,0:12:59.543 w innych filmach, Persowie wkraczają na scenę. 0:12:59.543,0:13:02.902 Kambyzes, syn Cyrusa Wielkiego, 0:13:02.902,0:13:06.342 podporządkował, podbił Egipt 0:13:06.342,0:13:09.251 i tak Egipt został częścią imperium Achemenidów 0:13:09.251,0:13:12.611 i trwało to aż do podboju przez Aleksandra Wielkiego. 0:13:12.611,0:13:14.353 Po śmierci Aleksandra Wielkiego 0:13:14.353,0:13:16.994 jeden z jego generałów i jego dynastia tworzą 0:13:16.994,0:13:20.034 Egipt ptolemejski, który pod władzą cudzoziemców, 0:13:20.034,0:13:22.094 cóż, jest już pod władzą cudzoziemców od dłuższego czasu, 0:13:22.094,0:13:24.138 ale teraz to są Grecy 0:13:24.138,0:13:25.719 i słynna Kleopatra, 0:13:25.719,0:13:27.749 faraon Egiptu, 0:13:27.749,0:13:29.612 właściwie jest greczynką z pochodzenia, 0:13:29.612,0:13:33.068 to ona uwiodła, można powiedzieć, 0:13:33.068,0:13:35.906 Juliusza Cezara i Marka Antoniusza, 0:13:35.906,0:13:38.422 a po śmierci Kleopatry 0:13:38.422,0:13:42.269 Egipt staje się częścią Rzymu. 0:13:42.269,0:13:44.985 Jak widzicie omówiliśmy ogromny 0:13:44.985,0:13:46.902 okres historii, 0:13:47.815,0:13:50.876 jedną z najważniejszych cywilizacji w historii, 0:13:50.876,0:13:53.450 jeden z najsłynniejszych poematów o cywilizacjach 0:13:53.450,0:13:56.275 i władcach, o Ramzesie II, poemat Ozymandias 0:13:56.275,0:13:57.792 został nazwany po nim. 0:13:57.792,0:14:00.366 Macie tu jedne z największych miast starożytnego świata, 0:14:00.366,0:14:01.917 Teby, okresowo stolica 0:14:01.917,0:14:05.462 Nowego Państwa i Średniego Państwa, 0:14:05.462,0:14:07.640 Memfis, miasto założone 0:14:07.640,0:14:09.653 przez Menesa 0:14:09.653,0:14:11.909 i stolica Starego Państwa. 0:14:11.909,0:14:14.862 To wszystko działo się w starożytnym Egipcie.