0:00:06.538,0:00:08.128
Печаная ці смажаная,

0:00:08.128,0:00:09.601
вараная ці падсквараная,

0:00:09.601,0:00:11.581
чыпсы ці фры.

0:00:11.581,0:00:15.198
Калісьці ў жыцці вам[br]даводзілася каштаваць бульбу.

0:00:15.198,0:00:16.660
Смачна, вядома,

0:00:16.660,0:00:20.967
але варта ведаць, што бульба яшчэ [br]і адыграла вялікую ролю ў гісторыі,

0:00:20.967,0:00:26.365
большую за просты спажывецкі прадукт,[br]што так падабаецца ўсім.

0:00:26.365,0:00:27.806
Без бульбы

0:00:27.806,0:00:31.379
не існавала б наогул[br]сучаснай цывілізацыі.

0:00:31.379,0:00:35.141
8 000 гадоў таму ў Паўднёвай Амерыцы,[br]высока ў Андах,

0:00:35.141,0:00:38.755
старажытныя перуанцы ўпершыню[br]пачалі вырошчваць бульбу.

0:00:38.755,0:00:41.464
Паколькі яна мела высокі ўзровень[br]бялкоў і вугляводаў,

0:00:41.464,0:00:44.640
а таксама неабходных тлушчоў,[br]вітамінаў і пажыўных рэчываў,

0:00:44.640,0:00:49.363
бульба была найлепшым сродкам харчавання [br]для вялікай колькасці працоўных інкаў,

0:00:49.363,0:00:52.060
і дапамагала ім будаваць і апрацоўваць[br]горныя палеткі,

0:00:52.060,0:00:53.698
працаваць у шахтах Скалістых гор,

0:00:53.698,0:00:58.492
і ствараць высокаразвітую цывілізацыю[br]вялікай Імперыі Інкаў.

0:00:58.492,0:01:01.791
Але нягледзячы на тое, як неабходна[br]была бульба для індзейцаў інкаў,

0:01:01.791,0:01:03.853
калі іспанскія маракі вярнуліся з Андаў

0:01:03.853,0:01:05.940
і ўпершыню прывезлі бульбу ў Еўропу,

0:01:05.940,0:01:08.096
то яе нават не пусцілі на парог.

0:01:08.096,0:01:10.160
Еўрапейцы папросту не захацелі[br]есці тое,

0:01:10.160,0:01:14.229
што яны палічылі нясмачным дзівам[br]з далёкага новага свету,

0:01:14.229,0:01:19.279
да таго ж расліна была надта падобна[br]да ядавітай беладонны.

0:01:19.279,0:01:21.153
І замест таго, каб ужываць да ежы,

0:01:21.153,0:01:24.901
яны пачалі выкарыстоўваць бульбу[br]як дэкаратыўную расліну.

0:01:24.901,0:01:28.234
Прайшло больш за 200 гадоў,[br]пакуль бульба нарэшце не заняла

0:01:28.234,0:01:30.910
пачэснае месца на еўрапейскім стале,

0:01:30.910,0:01:31.829
але нават тады

0:01:31.829,0:01:34.855
яе елі пераважана[br]ніжэйшыя саслоўі.

0:01:34.855,0:01:37.192
Аднак пачынаючы з дзесьці 1750 года

0:01:37.192,0:01:38.896
і часткова дзякуючы

0:01:38.896,0:01:42.913
шырокай распаўсюджанасці[br]таннай і пажыўнай бульбы,

0:01:42.913,0:01:45.675
еўрапейскія сяляне[br]атрымалі лепшую харчовую бяспеку

0:01:45.675,0:01:47.218
і больш не залежалі

0:01:47.218,0:01:51.712
ад наступстваў неўраджаяў збожжа,[br]што рэгулярна здараліся ў той час.

0:01:51.712,0:01:54.255
Таму сялянскае насельніцтва[br]паступова пачало расці.

0:01:54.255,0:01:57.366
У выніку Брытанская, Галандская[br]і Германская імперыі

0:01:57.366,0:02:02.340
падняліся на плячах падрастаючых груп[br]сялян, працаўнікоў і жаўнераў,

0:02:02.340,0:02:06.422
і такім чынам краіны Заходняй Еўропы[br]пачалі дамінаваць у свеце.

0:02:06.422,0:02:10.282
Аднак не ўсе еўрапейскія краіны[br]сталіся імперыямі.

0:02:10.282,0:02:12.423
Калі бульбу прынялі ў Ірландыі,

0:02:12.423,0:02:14.807
насельніцтва гэтай краіны[br]значна вырасла,

0:02:14.807,0:02:19.174
а таксама вырасла яго залежнасць[br]ад ураджаю клубняў.

0:02:19.174,0:02:21.268
І хутка прыйшло няшчасце.

0:02:21.268,0:02:23.797
З 1845 па 1852 гады

0:02:23.797,0:02:28.782
па большасці палеткаў Ірландыі[br]пракацілася эпідэмія фітафтарозу,

0:02:28.782,0:02:31.225
што стала прычынай[br]Бульбянога голаду ў Ірландыі,

0:02:31.225,0:02:34.308
аднаго з найбольш смяротных галадоў[br]у гісторыі свету.

0:02:34.308,0:02:37.422
Больш за мільён грамадзян Ірландыі[br]памерлі ад голаду,

0:02:37.422,0:02:41.273
і яшчэ 2 мільёны[br]пакінулі родны дом.

0:02:41.273,0:02:44.035
Але, вядома, на гэтым[br]гісторыя бульбы не скончылася.

0:02:44.035,0:02:45.801
Культура нарэшце выжыла,

0:02:45.801,0:02:49.106
а насельніцтва Еўропы,[br]асабліва яе працоўных класаў,

0:02:49.106,0:02:51.314
працягнула павялічвацца.

0:02:51.314,0:02:53.601
З дапамогаю прытока[br]ірландскіх мігрантаў

0:02:53.601,0:02:58.223
у Еўропе з'явілася вялікае па колькасці,[br]трывалае і накормленае насельніцтва,

0:02:58.223,0:03:01.242
што спрыяла працы на фабрыках,[br]якія з'яўляліся навокал,

0:03:01.242,0:03:06.185
а гэта, у сваю чаргу, паспрыяла[br]Прамысловай рэвалюцыі ў сучасным свеце.

0:03:06.185,0:03:09.819
Таму амаль немагчыма ўявіць сабе[br]свет без бульбы.

0:03:09.819,0:03:12.388
Ці адбылася б калі-небудзь[br]Прамысловая рэвалюцыя?

0:03:12.388,0:03:15.121
Прайгралі б саюзнікі[br]Другую сусветную вайну,

0:03:15.121,0:03:19.004
калі б іх не карміла культура,[br]якую лёгка можна было вырошчываць?

0:03:19.004,0:03:20.709
Ці яна б увогуле пачалася?

0:03:20.709,0:03:22.371
Калі пачынаеш думаць пра гэта,

0:03:22.371,0:03:27.387
то шмат якія падзеі ў сусветнай гісторыі[br]можна хаця б часткова прыпісаць

0:03:27.387,0:03:31.662
простай бульбіне[br]з падгор'яў Перу.