WEBVTT

00:00:06.391 --> 00:00:10.752
دەگوترێت گەر دیوارەکان بیانتوانیایە بدوێن 
ئەوا هەموو بینایەک چیرۆکێکی دەبوو بۆ گووتن،

00:00:10.752 --> 00:00:15.843
بەڵام کەمیان دەیانتوانی زۆرترین چیرۆکی 
دڵڕفێن بگێڕنەوە لە زۆر دەنگی جیاوازەوە

00:00:15.843 --> 00:00:19.384
هەروەک هایە سۆفیا، یان ژیری پیرۆز.

00:00:19.384 --> 00:00:21.815
لە چوارڕیانی کیشوەرەکان و کلتوورەکاندایە،

00:00:21.815 --> 00:00:25.510
چەندین گؤڕانکاری گەورە ڕوویداوە، 
لە گۆڕینی ناوی شارەکەی تێیدایە،

00:00:25.510 --> 00:00:27.990
بۆ گۆڕینی بنیات و مەبەستی بەکارهێنانەکەی.

00:00:27.990 --> 00:00:30.692
و لە ئەمڕۆشدا پارچەکانی
کە هی سەدەمە جیاوازەکانن

00:00:30.692 --> 00:00:34.011
ئامادەن بۆ گێڕانەوەی چیرۆکەکانیان بۆ 
ئەو گەشتیارانەی کە گوێی بۆ دەگرن.

00:00:34.011 --> 00:00:38.403
تەنانەت پێش ئەوەی بگەیتە هایە سۆفیا،
پارێزەرە کۆنەکانی شارەکە

00:00:38.403 --> 00:00:41.393
گرنگی ستراتیژی شارەکە 
و دەروبەری پیشان دەدەن،

00:00:41.393 --> 00:00:46.357
کە بە بیزانتیوم ناسرابوو لەلایەن
داگیرکەرە یۆنانیەکان لە ٦٥٧ پ.ز.

00:00:46.357 --> 00:00:50.811
و سەرکەوتووانە ناوی گۆڕآ بۆ ئەتۆنیا، 
ڕۆمی نوی و کۆستەنتینۆپڵ

00:00:50.811 --> 00:00:54.398
هەرکە داگیردەکرا، داگیردەکرایەوە و
وێران دەکرا و درووست دەکرایەوە

00:00:54.398 --> 00:00:59.740
لەلایەن فەرمانڕەوا یۆنانیەکان، فارسەکان و
ڕۆمەکان بەدرێژایی سەدەکانی دوای خۆیان.

00:00:59.740 --> 00:01:04.396
هەر لەپشت ئەم دیوارانەدا بوو کە یەکەم 
مێگەلا ئێکلیسیا،کڵێسەی مەزن،

00:01:04.396 --> 00:01:06.494
بنیاتنرا لە سەدەی چوارەمدا.

00:01:06.494 --> 00:01:08.746
هەر چەندە بەزوویی بەهۆی پەشێوییەوە سوتێنرا،

00:01:08.746 --> 00:01:11.822
بەڵام جێگەیەکی بۆ بینایی سەرەکی 
ئاینیی هەرێمەکە دابینکرد

00:01:11.822 --> 00:01:13.963
بۆ سەدەکانی دوای خۆی.

00:01:13.963 --> 00:01:16.470
نزیک دەروازەکە، بەردی مەڕمەڕ
لەسەر ڕووی زەویەکە بوو

00:01:16.470 --> 00:01:19.127
کە پاشماوەی دووەم کڵێسە بوو.

00:01:19.127 --> 00:01:24.306
لە ٤١٥ ی ز. بنیاتنرا، بەڵام وێرانکرا
لە پشێوویەکانی نیکا لە ٥٣٢

00:01:24.306 --> 00:01:26.326
کاتێک تووڕەیی ئاپۆڕاکە گەیشتە ئەوپەڕی

00:01:26.326 --> 00:01:29.593
ئمپراتۆرەکەیان بە نزیکەیی 
ڕووخاند، جوستنیان ی یەکەم.

00:01:29.593 --> 00:01:31.718
بە زەحمەت توانی دەسەڵاتەکانی بهێلێتەوە،

00:01:31.718 --> 00:01:35.059
و ویستی کڵێسەکە بە 
ئاستێکی مەزنتر درووست بکاتەوە،

00:01:35.059 --> 00:01:39.819
و پێنج ساڵ دواتر، ئەو 
تەلارەی پێشتر بینیت تەواو بوو.

00:01:39.819 --> 00:01:42.966
هەر کە دەچیتە ناویەوە، 
بەردەکانی بناغەکەی و دیوارەکانی

00:01:42.966 --> 00:01:46.573
چیرۆکی مەڕمەڕ دەگێڕنەوە،
کە لە میسڕ و سوریا وە هاتوون،

00:01:46.573 --> 00:01:51.860
لە کاتێکدا پایەکان لە پەرستگەی ئارتمیس ەوە
هاتوون، لە ڕابردوویەکی دێرینەوە.

00:01:51.860 --> 00:01:55.226
نەخش ونووسینەکان لەلایەن دەستەیەک لە
سەربازە باشترینەکان هەڵکۆڵدراون

00:01:55.226 --> 00:01:57.641
ئەسکەندەناڤی بوون و کەلەپووری
باکوریان ‌هەڵگرتبوو.

00:01:57.641 --> 00:02:02.696
بەڵام سەرنجت دەکەوێتە سەر گومەزێکی مەزن،
کە ئاسمانەکان نیشان دەدەن.

00:02:02.696 --> 00:02:06.954
کە زیاد لە ٥٠ مەتر بەرزە 
و تیرەکەی ٣٠ مەترە

00:02:06.954 --> 00:02:09.589
و دەورە دراوە بە پەنجەرە لە بنەکەیدا.

00:02:09.589 --> 00:02:12.348
گومەزە ئاڵتوونیەکە وا دیارە 
کە لە ئاسمانەوە راگیرابێت،

00:02:12.348 --> 00:02:15.013
و ڕۆشنایی دەداتە ناوەوەی.

00:02:15.013 --> 00:02:19.253
لە ژێر ئەو هێما مەزنانەی کە هەیە، 
پایە پتەوەکانی جۆری کۆرنثیەن دەبینین،

00:02:19.253 --> 00:02:22.914
کە لە لوبنانەوە هێنرابوون پاش ئەوەی 
گومەزە ڕەسەنەکە بەشێکی خاپورکرا

00:02:22.914 --> 00:02:25.651
بەهۆی زەمینلەرزەیەکەوە لە ٥٥٨ ز. ،

00:02:25.651 --> 00:02:27.691
بە ئارامی ناسکی خۆیت بیردەخاتەوە

00:02:27.691 --> 00:02:31.278
هەروەها کارامەییە ئەندازیارییەکان
وەک داواکارییە سەرسامکەرەکان.

00:02:31.278 --> 00:02:34.337
گەر وێنەیەک شایەنی هەزار ووشە بێت،

00:02:34.337 --> 00:02:37.416
ئەوا مۆزایکەکانی سەدەکانی دواتر
زۆرترین ووشەیان هەیە بۆ گووتن

00:02:37.416 --> 00:02:39.890
نەک تەنها دەربارەی 
باکگراوەندە ئنجیلیەکەیان،

00:02:39.890 --> 00:02:42.964
بەڵکو دەربارەی ئیمپراتۆرەکانی بیزەنتین
و دەسەڵاتدارەکان،

00:02:42.964 --> 00:02:45.438
زۆرجار لەگەڵ مەسیحدا وێنە دەکران.

00:02:45.438 --> 00:02:47.481
بەڵام لە ژێر دەنگە بەرز و ڕوونەکەیاندا،

00:02:47.481 --> 00:02:51.845
گوێت لە دەنگدانە بەردەوامەکانی مۆزایک 
و ئایکۆنە ون و نەدیارەکان دەبێت،

00:02:51.845 --> 00:02:56.131
کە تاڵان و حاڵال کران لە سەدەمی داگیرکار-
ییەکانی لاتین لە جەنگی خاچی چوارەمدا.

00:02:56.131 --> 00:02:59.933
لەژیر نهۆمەکەدا، گۆڕێکی هەڵکەندراوی
ئینریکۆ دۆناڵدۆ ی لێیە،

00:02:59.933 --> 00:03:02.382
فەرمانڕەوا ڤینسیەکە سەرکردایەتی
کەمپیەنەکەی دەکرد،

00:03:02.382 --> 00:03:08.109
بیرخەرەوەی ئەو ٥٧ ساڵەیە کە هایا سۆفیا 
لەژێر رۆمان کاثۆلیک بەسەری بردووە بەرلەوەی

00:03:08.109 --> 00:03:13.009
بگەڕێنرێتەوە بۆ ڕەگە ڕەسەنەکەی ئۆرثەدۆکس
لەلایەن گرتنەوە دەستی بیزەنتاینەکان.

00:03:13.009 --> 00:03:15.227
بەڵام کڵێسە بوونەکەی زۆر نەمایەوە.

00:03:15.227 --> 00:03:19.873
جەنگی خاچ قوستەنتينيەی لاواز کرد و کەوتە
ژێردەستی عوسمانییەکان لە ١٤٥٣

00:03:19.873 --> 00:03:22.452
کە دواتر شارەکە بە ئەستەنبوڵ ناسرا.

00:03:22.452 --> 00:03:24.828
پاش ڕێگەدان بە سەربازەکانی
بۆ سێ ڕۆژ تاڵانکاری.

00:03:24.828 --> 00:03:27.474
سوڵتان محمد ی دووەم چوویە ناوە بیناکەوە.

00:03:27.474 --> 00:03:30.579
هەرچەندە زیانی زۆری پێگەشتبوو، 
بەڵام شکۆمەندییەکەی ون نەبووبوو

00:03:30.579 --> 00:03:33.866
لەبەر چاوی سوڵتان کە 
بە زوویی پێشکەشی اللە ی کرد،

00:03:33.866 --> 00:03:37.326
و ڕایگەیاند کە ببێتە 
مزگەوتە نوێکەی ئیمپراتۆر.

00:03:37.326 --> 00:03:39.462
چوار منارە لە سەدەی دواتریدا بنیاتنران

00:03:39.462 --> 00:03:41.571
کە ڕوونترین نیشانەکانی ئەم سەردەمەن،

00:03:41.571 --> 00:03:45.669
پشتگیری تەلارسازییانە دەدەنە
بیناکە و زیاتر مەبەستە دینیەکانیان.

00:03:45.669 --> 00:03:47.128
وەلێ زۆری دیکە هەن.

00:03:47.128 --> 00:03:50.750
مۆم هەڵگرە ڕازاوەکان کە بە بەستراوەتەوە
بە داگیکاریەکەی سلێمان کە هەنگاریا،

00:03:50.750 --> 00:03:53.283
لەو کاتەی پەپکە قەبە
نووسراوەکان بە بنمیچەکەوەن

00:03:53.283 --> 00:03:57.625
چوار جێنشینە شوێن کەوتووەکەی 
محمد بە بیری بینەران دەهێننەوە،

00:03:57.625 --> 00:04:02.666
سەرەڕای ئەوەی ئەو بینایەی دەیبینی هێشتا 
لە مزگەوت دەچێت، بەڵام هەنووکە مۆزەخانەیە،

00:04:02.666 --> 00:04:06.698
بە بڕیارێک کە لەلایەن کەمال 
ئەتاتورک دەرکرا لە ١٩٣٥

00:04:06.698 --> 00:04:08.798
یەکەم سەرکردە نوێخوازەکەی تورکیا

00:04:08.798 --> 00:04:11.608
لە دوای ڕووخانی ئیمپراتۆری عوسمانی.

00:04:11.608 --> 00:04:15.158
ئەم دوونیاخوازییە بوو کە بووە هۆی لابردنی

00:04:15.158 --> 00:04:17.863
ئەو فەڕشانەی کە نەخشەسازی 
سەر نهۆمە مەرمەرەکەی شاردبۆوە

00:04:17.863 --> 00:04:20.639
و لابردنی ئەو گەچکارییەی بەسەر 
مۆزایکە مەسحیەکان کرابوو.

00:04:20.639 --> 00:04:24.614
نوێکردنەوە بەردەوامەکانی بیناکە کۆمەڵە
دەنگێکی هەمەجۆری دابوویە

00:04:24.614 --> 00:04:26.490
مێژووە دوور و درێژەکەی هایا سۆفیا

00:04:26.490 --> 00:04:29.336
کە دووبارە ببیسترێنەوە
پاش سەدان ساڵ بێدەنگی.

00:04:29.336 --> 00:04:31.071
بەڵام کێشمەکێشی مایەوە.

00:04:31.071 --> 00:04:34.471
مۆزایکە شاراوەکانی ژێر نووسراوە
ئیسلامیەکان ناڵەیان دەگاتە دەرەوە،

00:04:34.471 --> 00:04:38.966
پارچە بەنرخەکانی مێژوو ناتوانرێت پیشان 
بدرێ بە تێکشکانی هەندێکی کە نەبێت.

00:04:38.966 --> 00:04:42.653
لە هەمان کاتتدا، داواکاری هەردوو لە 
کۆمەڵەگەکانی ئیسلامی و مەسیحی

00:04:42.653 --> 00:04:45.930
بۆ گەڕاندنەوەی بیناکە
بۆ مەبەستە دێرینەکەی.

00:04:45.930 --> 00:04:49.203
چیرۆکی ژیری پیرۆز لەوەیە دوور
بێت لە کۆتایی هاتن،

00:04:49.203 --> 00:04:52.624
بەڵام ئەوەی کە تاکێک بتوانێت هیواخوازی 
بێت ئەوەیە کە ئەو دەنگە زۆرانەی

00:04:52.624 --> 00:04:55.704
لەوێدان بتوانن چیرۆکی خۆیان 
بگێڕنەوە بۆ ئەو ساڵانەی وا دێن.