WEBVTT

00:00:00.492 --> 00:00:02.235
1924-cü ildə Hitler həbsdə idi,

00:00:02.235 --> 00:00:05.077
onun 1923-cü ildə baş verən məşhur dövlət çevrilişi,

00:00:05.077 --> 00:00:07.535
Münhendə Pivə qiyamı

00:00:07.535 --> 00:00:10.070
uğursuz oldu.

00:00:10.070 --> 00:00:12.740
O həbsdəykən "Mayn Kampf" (Mənim mübarizəm) kitabını yazdı.

00:00:12.740 --> 00:00:15.404
O, həbsdə olduğu zaman, Nasist partiyasına qadağa qoyulur və hökumətin devrilməsi

00:00:15.404 --> 00:00:18.891
ehtimalını artıran bir çox

00:00:18.891 --> 00:00:21.898
iqtisadi qarışıqlıqlar baş verir,

00:00:21.898 --> 00:00:24.515
həmçinin 20-ci illərin əvvəllərində,

00:00:24.515 --> 00:00:27.251
Hitler həbsdən çıxana qədər,

00:00:27.251 --> 00:00:29.533
nəzarət altında olan Veymarda hiperinflyasiya

00:00:29.533 --> 00:00:30.412
qeydə alınır.

00:00:30.412 --> 00:00:33.200
Onlar yeni valyuta buraxmışdılar, o, daha sabit idi.

00:00:33.200 --> 00:00:36.412
Müəyyən dərəcədə nasistlər və

00:00:36.412 --> 00:00:39.747
Hitler sıfırdan başlamışdılar. Baxmayaraq ki,

00:00:39.747 --> 00:00:43.497
hətta bu nöqtədə Hitlerin getdikcə təsiri artırdı.

00:00:43.497 --> 00:00:45.934
O, məşhur natiq idi,

00:00:45.934 --> 00:00:47.748
onu tanıyanlar və izləyənlər

00:00:47.748 --> 00:00:48.908
getdikcə artırdı.

00:00:48.908 --> 00:00:51.202
Növbəti bir neçə il ərzində

00:00:51.202 --> 00:00:54.204
onun kitabı nəşr olunur və on minlərlə nüsxə satılır,

00:00:54.204 --> 00:00:56.996
lakin əksər

00:00:56.996 --> 00:01:00.474
hallarda o, hələ də Almaniya siyasətində 
nisbətən kiçik bir rol oynayır.

00:01:00.474 --> 00:01:03.829
20-ci illərin sonlarına irəlilədikcə,

00:01:03.829 --> 00:01:05.931
nasistlər müəyyən nüfuz qazanır,

00:01:05.931 --> 00:01:08.353
lakin sonra

00:01:08.353 --> 00:01:09.911
1929-cu ildə dünya

00:01:09.911 --> 00:01:13.684
iqtisadiyyatı üçün qlobal

00:01:13.684 --> 00:01:16.531
dəyişiklik yaranır və bu,

00:01:16.531 --> 00:01:17.766
Böyük Böhranın başlanğıcı idi.

00:01:17.766 --> 00:01:20.665
Xüsusilə, Böyük Böhranın

00:01:20.665 --> 00:01:22.744
yaxınlaşdığına dair ilk əlamət, 1929-cu

00:01:22.744 --> 00:01:26.989
ilin oktyabrında, məşhur

00:01:26.989 --> 00:01:28.550
Qara Çərşənbə axşamında ABŞ 
birjalarının çökməsidir.

00:01:28.550 --> 00:01:30.509
Bu, təkcə Amerikanın deyil,

00:01:30.509 --> 00:01:31.925
qlobal böhranın

00:01:31.925 --> 00:01:33.727
başlanğıcının əlaməti idi.

00:01:33.727 --> 00:01:39.992
Beləliklə, bütün dünya böhrana girir.

00:01:39.992 --> 00:01:42.658
İqtisadi böhranlar

00:01:42.658 --> 00:01:44.854
olan zaman

00:01:44.854 --> 00:01:46.851
radikal sağçı

00:01:46.851 --> 00:01:49.929
və

00:01:49.929 --> 00:01:51.145
solçu

00:01:51.145 --> 00:01:53.337
partiyalar,

00:01:53.337 --> 00:01:55.268
nasist

00:01:55.268 --> 00:01:57.932
partiyaları

00:01:57.932 --> 00:02:01.428
güclənir.

00:02:01.428 --> 00:02:04.220
Beləliklə, 1930-cu

00:02:04.220 --> 00:02:06.267
il parlament seçkiləri

00:02:06.267 --> 00:02:09.471
zamanı Almaniyada parlament Reyxstaq idi.

00:02:09.471 --> 00:02:12.204
--

00:02:12.204 --> 00:02:13.338
--

00:02:13.338 --> 00:02:16.535
Reyxstaq seçkilərində Nasist partiyası,

00:02:16.535 --> 00:02:19.021
ilk dəfə əhəmiyyətli bir nəticə göstərdi.

00:02:19.021 --> 00:02:23.616
Bu partiya 18% səs və Parlamentdə

00:02:23.616 --> 00:02:27.464
yarı təmsilçiliyi qazanır.

00:02:27.464 --> 00:02:29.598
Bu nasistlərin Almaniya

00:02:29.598 --> 00:02:32.761
siyasətində əhəmiyyətli fiqurlara dönməsinin

00:02:32.761 --> 00:02:36.430
başlanğıcı oldu.

00:02:36.430 --> 00:02:38.803
1932-ci ilə doğru iqtisadiyyat yaxşılaşmır,

00:02:38.803 --> 00:02:40.534
daha da

00:02:40.534 --> 00:02:42.337
pisləşir.

00:02:42.337 --> 00:02:45.873
Adolf Hitler prezidentliyə namizədliyini irəli sürür.

00:02:45.873 --> 00:02:47.460
O vaxt prezident

00:02:47.460 --> 00:02:50.144
Paul fon Hindenburq

00:02:50.144 --> 00:02:52.562
idi, Hindenburq xətti ilə, daha sonra Zeppelin fəlakəti ilə

00:02:52.562 --> 00:02:55.678
məşhur oldu.

00:02:55.678 --> 00:02:58.536
O, Birinci Dünya Müharibəsi zamanı Alman

00:02:58.536 --> 00:03:01.666
hərbi qüvvələrinin iki liderindən biri olan Ludendorff
ilə birlikdə idi.

00:03:01.666 --> 00:03:05.681
O, 1925-ci ildən Veymar Respublikasının prezidenti

00:03:05.681 --> 00:03:09.078
olur və 1932-ci ildə yenidən seçilə bilir,

00:03:09.078 --> 00:03:13.070
lakin Hitler kifayət qədər yaxşı nəticələr göstərir.

00:03:13.070 --> 00:03:15.664
Hitler prezident seçkilərində 35%

00:03:15.664 --> 00:03:20.587
səs

00:03:20.587 --> 00:03:23.366
toplayır.

00:03:23.366 --> 00:03:25.904
Veymar Respublikasında qəribə
sistem var idi.

00:03:25.904 --> 00:03:28.535
Bu sistem Birləşmiş Ştatlarda olan

00:03:28.535 --> 00:03:30.671
prezident sistemindən və hazırda Almaniyada

00:03:30.671 --> 00:03:32.747
olan sistemdən fərqli idi.

00:03:32.747 --> 00:03:34.940
Prezident müstəqil şəkildə seçilirdi və

00:03:34.940 --> 00:03:36.724
müəyyən səlahiyyətlərə malik idi.

00:03:36.724 --> 00:03:38.203
Parlament də müstəqil şəkildə seçilirdi.

00:03:38.203 --> 00:03:40.193
Daha sonra hakim hökumətə sahib olmaq

00:03:40.193 --> 00:03:42.116
üçün koalisiyalar qurmağa çalışırdı.

00:03:42.116 --> 00:03:45.866
1932-ci ildə Hitler əsas fiqur idi və Nasistlərə parlamentdə

00:03:45.866 --> 00:03:49.056
çox yer

00:03:49.056 --> 00:03:50.669
ayrılmışdı.

00:03:50.669 --> 00:03:53.329
1932-ci ildə bir neçə parlament seçkiləri qeydə alındı

00:03:53.329 --> 00:03:56.924
və biz onlardan ikisini

00:03:56.924 --> 00:03:58.129
müzakirə etdik.

00:03:58.129 --> 00:04:00.945
Hökümətin parlament , Nazirlər Kabineti yaratması,

00:04:00.945 --> 00:04:03.192
mahiyyətcə Baş Nazir

00:04:03.192 --> 00:04:04.791
olan Kansler təyin etməsi üçün

00:04:04.791 --> 00:04:07.193
seçkilər keçirilir və müxtəlif partiyalar fərqli

00:04:07.193 --> 00:04:09.589
sayda səs toplayır.

00:04:09.589 --> 00:04:13.169
Əgər heç bir partiya toplanan səs sayı baxımından

00:04:13.169 --> 00:04:15.562
çoxluq təşkil etmirsə, o zaman partiyalar koalisiya yaradır.

00:04:15.562 --> 00:04:17.270
Partiyalar arasında koalisiya yaradaraq

00:04:17.270 --> 00:04:19.617
Daxili İşlər Naziri, Kansler

00:04:19.617 --> 00:04:21.361
kimi pozisiyaları tutmaq,

00:04:21.361 --> 00:04:23.205
höküməti idarə etməklə

00:04:23.205 --> 00:04:26.022
bağlı çoxlu sövdələşmələr,

00:04:26.022 --> 00:04:28.586
danışıqlar

00:04:28.586 --> 00:04:32.520
olurdu.

00:04:32.520 --> 00:04:34.452
Lakin iki Parlament seçkisində

00:04:34.452 --> 00:04:37.340
koalisiya qeydə alınmır.

00:04:37.340 --> 00:04:40.075
İki seçki.

00:04:40.075 --> 00:04:41.683
Beləki, bu Parlament seçkisidir.

00:04:41.683 --> 00:04:43.253
Beləki, bu Prezident seçkilərində

00:04:43.253 --> 00:04:44.916
Hİndenburq hələ də prezidentdir,

00:04:44.916 --> 00:04:48.134
lakin Hitler yaxşı nəticələr göstərir

00:04:48.134 --> 00:04:49.852
iki Parlament seçkisində.

00:04:49.852 --> 00:04:51.163
Parlament və ya Reyxstaq

00:04:51.163 --> 00:04:54.554
seçkiləri zamanı

00:04:54.554 --> 00:04:55.454
koalisiya çoxluğu

00:04:55.454 --> 00:05:00.249
nəzərə alınmır.

00:05:00.249 --> 00:05:02.648
Nasist partiyası Reyxstaqın

00:05:02.648 --> 00:05:06.513
içində əsas fiqur olmağa

00:05:06.513 --> 00:05:08.917
davam edir.

00:05:08.917 --> 00:05:12.225
--

00:05:12.225 --> 00:05:15.022
1933-cü ilin əvvəlində böhran

00:05:15.022 --> 00:05:16.241
qeydə alınır.

00:05:16.241 --> 00:05:19.323
O dövrdə hökumət,

00:05:19.323 --> 00:05:23.156
Kansler, icraçı

00:05:23.156 --> 00:05:26.297
Nazirlər Kabineti,

00:05:26.297 --> 00:05:27.762
koalisiyalar yox idi.

00:05:27.762 --> 00:05:30.859
Veymar Konstitusiyası qəribə bir hala icazə verdi,

00:05:30.859 --> 00:05:35.395
belə ki Prezidentə hökuməti,

00:05:35.395 --> 00:05:38.930
Nazirlər kabinetini, Parlamentdə baş

00:05:38.930 --> 00:05:40.605
verənləri belə təmsil edə bilməyən

00:05:40.605 --> 00:05:42.284
kansleri təyin etmə hüququ verdi.

00:05:42.284 --> 00:05:45.648
Paul fon Hindenburq əmin idi ki, o

00:05:45.648 --> 00:05:50.746
Hitlerin pərəstişkarı deyildi və onun rəqibi idi, lakin

00:05:50.746 --> 00:05:52.654
Hitler müvəqqəti hökümət başçısı, Nazirlər Kabinetinin

00:05:52.654 --> 00:05:55.412
başçısı olsa, milli birlik yaratmaq,

00:05:55.412 --> 00:05:58.631
Parlament seçkiləri keçirib

00:05:58.631 --> 00:06:01.428
koalisiya yaratmaq,

00:06:01.428 --> 00:06:03.630
qanuni

00:06:03.630 --> 00:06:05.869
hökuməti

00:06:05.869 --> 00:06:08.910
ələ

00:06:08.910 --> 00:06:10.441
keçirmək

00:06:10.441 --> 00:06:13.404
mümkün olar.

00:06:13.404 --> 00:06:15.866
Belə ki, Paul fon Hindenburq

00:06:15.866 --> 00:06:19.741
nasist partiyası

00:06:19.741 --> 00:06:22.488
azlıq təşkil etsə

00:06:22.488 --> 00:06:24.010
də və heç bir

00:06:24.010 --> 00:06:27.122
koalisiyanın

00:06:27.122 --> 00:06:29.133
hissəsi olmasa da Hitleri Kansler təyin edir.

00:06:29.133 --> 00:06:30.943
Bu hadisə yanvarda baş verdi.

00:06:30.943 --> 00:06:33.693
Yanvar ayında Hitler Kansler təyin olundu,

00:06:33.693 --> 00:06:37.377
və bu mahiyyətcə

00:06:37.377 --> 00:06:39.749
Alman Reyxstaqının

00:06:39.749 --> 00:06:44.873
Baş Naziri demək idi.

00:06:44.873 --> 00:06:47.465
Fevral ayında daha

00:06:47.465 --> 00:06:49.586
maraqlı hadisələlər baş verir.

00:06:49.586 --> 00:06:55.178
1933-cü ilin fevralında Berlində Reyxstaqın

00:06:55.178 --> 00:06:56.941
binasında yanğın baş verdi.

00:06:56.941 --> 00:06:59.028
Bu Reyxstaqın binasıdır

00:06:59.028 --> 00:07:01.853
və yanır.

00:07:01.853 --> 00:07:03.587
Marius van der Lub

00:07:03.587 --> 00:07:07.551
Alman kommunisti idi.

00:07:07.551 --> 00:07:08.830
Bu hadisə kommunist inqilabının başlanğıcı kimi

00:07:09.385 --> 00:07:11.614
qəbul

00:07:11.614 --> 00:07:13.972
edildi.

00:07:13.972 --> 00:07:16.333
Bu hadisədən bəhanə kimi istifadə etdilər.

00:07:16.333 --> 00:07:19.027
Hitler Paul fon Hindenburqa Prezident kimi fövqəladə səlahiyyətlərdən istifadə etməyi tövsiyyə edirdi və

00:07:19.027 --> 00:07:21.532
bu Veymar Konstitusiyasının daha bir qəribə qaydalarından biri idi, eyni zamanda qeyd olunan konstitusiya

00:07:21.532 --> 00:07:24.194
fövqəladə şərtlər

00:07:24.194 --> 00:07:25.890
altında vətəndaş

00:07:25.890 --> 00:07:28.275
hüquqlarının dayandırılmasına

00:07:28.275 --> 00:07:30.600
Prezident icazə verirdi.

00:07:30.600 --> 00:07:32.443
Bu fövqəladə vəziyyət idi və

00:07:32.443 --> 00:07:35.623
Paul fon Hindenburq bunu edir.

00:07:35.623 --> 00:07:38.797
Paul fon Hindenburq

00:07:38.797 --> 00:07:42.698
nasistlər tərəfindən

00:07:42.698 --> 00:07:45.840
Reyxstaqın Yanğın Fərmanını

00:07:45.840 --> 00:07:50.496
qəbul etməyə inandırılır.

00:07:50.496 --> 00:07:54.916
Yanğın haqqında fərman hökumətə fövqəladə

00:07:54.916 --> 00:07:56.951
səlahiyyətlər verir və

00:07:56.951 --> 00:08:00.535
vətəndaş azadlıqlarını

00:08:00.535 --> 00:08:02.280
məhdudlaşdırır - bütün bunlara

00:08:02.280 --> 00:08:04.040
Veymar Konstitusiyası tərəfindən

00:08:04.040 --> 00:08:05.303
icazə verilirdi.

00:08:05.303 --> 00:08:10.596
Vətəndaş azadlıqlarını məhdudlaşdırır.

00:08:10.596 --> 00:08:13.145
Heç bir koalisiya olmadığından,

00:08:13.145 --> 00:08:15.572
koalisiyanın formalaşması ümidi ilə mart ayında

00:08:15.572 --> 00:08:18.272
başqa bir parlament seçkisi olur,

00:08:18.272 --> 00:08:21.722
lakin mart seçkiləri,

00:08:21.722 --> 00:08:24.722
xüsusən də

00:08:24.722 --> 00:08:27.252
vətəndaş

00:08:27.252 --> 00:08:29.329
azadlıqlarını məhdudlaşdırdı.

00:08:29.329 --> 00:08:33.071
Nasist

00:08:33.071 --> 00:08:35.249
hərbi qoşunları

00:08:35.249 --> 00:08:37.795
digər

00:08:37.795 --> 00:08:39.666
partiyaları

00:08:39.666 --> 00:08:40.935
qorxudurdu.

00:08:40.935 --> 00:08:43.662
Mart seçkiləri nasistlərin xeyrinə

00:08:43.662 --> 00:08:46.323
əhəmiyyətli dərəcədə

00:08:46.323 --> 00:08:50.744
dəyişməyə başlayır, buna görə də mart

00:08:50.744 --> 00:08:53.221
seçkilərində onlar 44% səs toplaya bilirlər ki,

00:08:53.221 --> 00:08:54.464
bu da hələ də təkbaşına hökumət qurmaq üçün kifayət deyil.

00:08:54.464 --> 00:08:56.099
Onlar çoxluq təşkil etmirdi,

00:08:56.099 --> 00:08:59.244
lakin onlar Reyxstaqın,

00:08:59.244 --> 00:09:00.288
Parlamentin böyük bir hissəsini təşkil edirdi.

00:09:00.288 --> 00:09:02.328
Onlar artıq çoxluq

00:09:02.328 --> 00:09:04.408
koalisiyası yaradıb

00:09:04.408 --> 00:09:08.325
və hədə-qorxu

00:09:08.325 --> 00:09:12.074
ilə seçilərək,

00:09:12.074 --> 00:09:13.466
hökumət

00:09:13.466 --> 00:09:15.553
qurdular. Hitler

00:09:15.553 --> 00:09:18.267
isə kansler olaraq qalır.

00:09:18.267 --> 00:09:21.804
Lakin sonra, bu yeni Parlament

00:09:21.804 --> 00:09:23.971
mart ayında Səlahiyyətlər Aktı qəbul edir.

00:09:23.971 --> 00:09:27.883
Veymar konstitusiyasına düzəliş olan

00:09:27.883 --> 00:09:29.497
Səlahiyyətlər Aktı Nazirlər

00:09:29.497 --> 00:09:34.977
Kabinetinin rəhbəri

00:09:34.977 --> 00:09:37.151
Kanslerə növbəti

00:09:37.151 --> 00:09:38.523
dörd il üçün

00:09:38.523 --> 00:09:41.805
məhdudiyyətsiz qanunvericilik

00:09:41.805 --> 00:09:43.553
səlahiyyətləri verir.

00:09:43.553 --> 00:09:46.480
Beləliklə, o, qanunvericilik

00:09:46.480 --> 00:09:47.964
səlahiyyətlərini verir. Unutmayın ki,

00:09:47.964 --> 00:09:48.672
vətəndaş hüquqları məhdud idi.

00:09:48.672 --> 00:09:50.926
Deməli, Reyxstaq

00:09:50.926 --> 00:09:52.515
qanunvericilik

00:09:52.515 --> 00:09:57.995
səlahiyyətlərini,

00:09:57.995 --> 00:10:01.566
faktiki olaraq Hitlerə olan kanslerə verir.

00:10:01.566 --> 00:10:03.888
Prezident buna inanır,

00:10:03.888 --> 00:10:06.615
lakin növbəti il vəfat edir.

00:10:06.615 --> 00:10:10.538
Vətəndaş hüquqlarının məhdudlaşdırılması və

00:10:10.538 --> 00:10:12.971
ardından da Səlahiyyətlər

00:10:12.971 --> 00:10:14.935
Aktının qəbul edilməsindən

00:10:14.935 --> 00:10:17.781
sonra Hitler və nasistlər əslində

00:10:17.781 --> 00:10:19.381
Almaniya hökumətinə tam nəzarət edirlər.

00:10:19.381 --> 00:10:22.275
Bu məqamda Hitler Almaniyanın

00:10:22.275 --> 00:10:26.391
diktatoru olur.

00:10:26.391 --> 00:10:28.756
Nasistlər sürətlə hərəkət etməyə,

00:10:28.756 --> 00:10:30.792
digər partiyaları qorxutmağa başlayırlar, zorakılıq

00:10:30.792 --> 00:10:36.044
tətbiq edirlər və

00:10:36.044 --> 00:10:40.417
insanları həbs edirlər.

00:10:40.417 --> 00:10:43.317
1933-cü ilin iyuluna qədər nasistlər yeganə qanuni partiya idilər.

00:10:43.317 --> 00:10:47.004
Bu partiya mahiyyət etibarı

00:10:47.004 --> 00:10:49.378
ilə tam nəzarətə malik idi.

00:10:49.378 --> 00:10:51.274
Hitler hakimiyyətə belə gəldi və

00:10:51.274 --> 00:10:53.053
yəqin ki, beyninizdə

00:10:53.053 --> 00:10:55.414
“Bu yanğını kim etdi?” sualı dolanır.

00:10:55.414 --> 00:10:57.200
Hitlerin artıq kansler olmağına baxmayaraq,

00:10:57.200 --> 00:10:59.161
bu yanğın nasistlərin daha güclü olmasına səbəb oldu.

00:10:59.161 --> 00:11:00.871
Baxmayaraq ki, onlar başqa yolla da hakimiyyəti

00:11:00.871 --> 00:11:03.750
ələ keçirə bilərdilər. Yanğın Marinus

00:11:03.750 --> 00:11:05.703
fon der Lub

00:11:05.703 --> 00:11:08.091
tərəfindən

00:11:08.091 --> 00:11:09.967
törədildiyinə dair sübutlar olsa da,

00:11:09.967 --> 00:11:12.348
kommunistlər

00:11:12.348 --> 00:11:14.722
günahlandırıldı.

00:11:14.722 --> 00:11:16.476
Bu açıq sualdır,

00:11:16.476 --> 00:11:19.278
tarixin böyük açıq

00:11:19.278 --> 00:11:20.301
suallarından biridir.

00:11:20.301 --> 00:11:22.414
Bəziləri hesab edir ki, bəlkə bu, sadəcə, kommunist planı idi, bəlkə də

00:11:22.414 --> 00:11:26.476
Marinus fon der Lub təkbaşına hərəkət

00:11:26.476 --> 00:11:29.145
etmişdi. Ya da sonradan Hitlerin əlinə keçdi və

00:11:29.145 --> 00:11:32.439
onlar bundan istifadə edə bildilər.

00:11:32.439 --> 00:11:34.934
Digər tarixçilər isə deyirlər ki, bu,

00:11:34.934 --> 00:11:38.200
əslində nasistlərin

00:11:38.200 --> 00:11:41.155
bu fövqəladə vəziyyəti yaratmaq planı idi və

00:11:41.155 --> 00:11:42.480
Marinus van der Lub bütün bu süjetdə bir növ kukla idi.

00:11:42.480 --> 00:11:45.897
Beləliklə, tarixin açıq sualı,

00:11:45.897 --> 00:11:50.226
lakin 1919-cu ildən 1933-cü ilə

00:11:50.226 --> 00:11:55.574
qədər Hitler kifayət qədər naməlum bir şəxsdən Almaniyanın tam diktatoruna çevrilir.