Երբևէ փորձե՞լ եք երևակայել մի
իդեալական աշխարհ:
Աշխարհ առանց պատերազմի,
թշվառության և հանցագործության:
Եթե այո, ապա դուք միայնակ չեք:
Պլատոնը երազում էր ուսյալ հանրապետության
մասին, որտեղ իշխում են փիլիսոփաները,
կրոնները խոստանում են դրախտային
կյանք մահվանից հետո:
Պատմության ընթացքում
տարբեր խմբավորումներ փորձել են
Երկրի վրա դրախտ կառուցել:
1516 թվ-ին Թոմաս Մորը իր «Ուտոպիա»
գրքում տվել է այս հասկացության անվանումը:
Հունարեն «ուտոպիա» նշանակում է
«գոյություն չունեցող վայր»:
Չնայած որ անվանման հիմքում ընկած է
անհնար լինելու գաղափարը,
ժամանակակից գիտական և քաղաքական առաջընթացը
այս երազանքների իրականացման
հույսեր է ներշնչում:
Սրանց փոխարեն, սակայն, ամեն անգամ
դրանք դառնում էին
պատերազմի, սովի և ստրկութան մղձավանջ:
Եվ երբ արվեստի մարդիկ սկսեցին
կասկածի տակ դնել ուտոպիական մտածելակերպը,
ի հայտ եկավ դիստոպիա կամ «հակաուտոպիա»՝
«վատ վայր» հասկացությունը:
Այս ժանրով գրված ամենավաղ աշխատանքներից
է
Ջոնաթան Սվիֆթի «Գուլիվերի արկածները»
ստեղծագործությունը:
Իր ճանապարհորդության ընթացքում
Գուլիվերն
այցելում է գոյություն չունեցող երկրներ,
որոնցից մի քանիսը սկզբում թվում են
տպավորիչ, իսկ հետո՝ արատներով լի:
Լապուտա թռչող կղզում
գիտնականներն ու քաղաքական գործիչները
անհեթեթ գաղափարներ էին առաջ քաշում
և անտեսում ներքևում բնակվող մարդկանց
բնական պահանջները:
Եվ գլըբդըբդրիբները, որ ապրում էին
իդեալական հարմոնիայում,
հրաժարվում էին ընդունել
մարդկային թերությունները:
Այս վեպում Ջոնաթան Սվիֆթը ստեղծել է
հակաուտոպիայի գաղափարը`
պատկերացնելով մի աշխարհ,
ուր ժամանակակից
հասարակության առանձին միտումները
հասնում են ծայրահեղությունների`
քողարկելով իրենց թերությունները:
Հետագա դարերի ընթացքում նույնպես
շատ հակաուտոպիա ի հայտ եկավ:
Արդյունաբերական հեղափոխությունը,
որ
աշխատավորներին ազատություն էր խոստանում,
փոխարենը, պահում էր նրանց
ետնախորշերում և գործարաններում,
մինչդեռ կապիտալիստները դառնում էին
թագավորներից էլ հարուստ:
XIX դարի վերջերին շատերն անհանգստանում էին,
թե ինչ հետևանքներ կունենա այսպիսի կյանքը:
Հերբերթ Ուելլսը իր «Ժամանակի մեքենայի» մեջ պատկերել է, որ բարձր և
ցածր խավերից հետագայում
կառաջանան մարդկանց 2 խմբեր,
մինչդեռ Ջեք Լոնդոնի «Երկաթե կրունկ»
վեպում
պատկերվում է բռնատիրական օլիգարխիան,
որ կառավորում է աղքատ մարդկանց:
Նոր դարաշրջանն իր հետ բերեց ավելի
զարհուրելի փոփոխություններ:
Բժշկության առաջընթացը հնարավոր դարձրեց
հատել կենսաբանական սահմանները,
մինչդեռ ԶԼՄ-ի առաջընթացը հնարավոր դարձրեց
առաջնորդների և հասարակության
անմիջական շփումը:
Օլդոս Հաքսլիի «Գեղեցիկ նոր աշխարհ» վեպում
մարդիկ ստեղծվում են գենային ինժեներիայի միջոցով,
և նրանց վիճակված է կատարել
կոնկրետ հասարակական դեր:
Մինչդեռ քարոզն ու թմրանյութերը
մարդկանց
մոտ առաջացնում են երջանկության ցնորք,
ակնհայտ է, որ մարդկային տարրերը
անհետանում են:
Այնուամենայնիվ ամենահայտնի
հակաուտոպիաները ամենևին հորինված չէին:
Այն ժամանակ, երբ Եվրոպան տառապում էր
աննախադեպ պատերազմներից,
ի հայտ եկան նոր քաղաքական շարժումներ:
Ոմանք խոստանում էին վերացնել
սոցիալական անհավասարությունը,
ոմանք էլ ձգտում էին մարդկանց միավորել
առասպելական ժառանգության շուրջ:
Արդյունքում հակաուտոպիաներ ստեղծվեցին
իրական աշխարհում,
ուր կյանքն անցնում էր կառավարության
ուշիմ հսկողության տակ,
իսկ անգութ մահը վրա էր հասնում նրանց,
ովքեր չէին ներգրավվում:
Այս ժամանակի շատ գրողներ
ոչ միայն
դարձան այս սարսափի ականատեսները,
այլև իրենց մաշկի վրա զգացին այն:
Սովետական գրող Եվգենիյ Զամյատինը
իր «Մենք» վեպում նկարագրել է
ազատ կամքն ու անհատականությունը
բարձր դասող ապագան:
ԽՍՀՄ-ում արգելված գիրքը ոգեշնչել է
այնպիսի գրողների, ինչպիսին է Ջորջ Օրվելլը,
ով առաջնագծում կռվում էր և՛
ֆաշիզմի, և՛ կոմունիզմի դեմ:
Իր «Կենդանական ագարակ» վիպակում
նա
բաց ծաղրում է սովետական հասարակարգը,
մինչդեռ «1984»-ը ամբողջատիրության, ԶԼՄ-ի
և լեզվի քննադատումն է:
Իսկ ԱՄՆ-ում Սինկլեր Լյուսիսի
«Մեզ մոտ
դա անհնար է» ստեղծագործության մեջ
պատկերվում է, թե ինչ հեշտությամբ է
դեմոկրատիան իր տեղը զիջում ֆաշիզմին:
II Համաշխարհային պատերազմից
տասնամյակներ անց
գրողներին հետաքրքիր էր,
թե ատոմային էներգիայի,
արհեստական բանականության և
տիեզերագնացության նման հայտնագործությունները
մարդկության համար ինչ դեր կխաղան:
Հասարակական հայացքների
զարգացման գագաթնակետում
անտիուտոպիայի գաղափարը ներխուժեց
ֆիլմեր, կոմիքսներ և խաղեր:
Ռոբոտները ապստամբեցին իրենց
ստեղծողների դեմ,
մինչդեռ հեռուստահաղորդումներում
մասնակիցները սկսեցին մահանալ:
Բանվորները տիեզերական գաղութներում
ծանր ֆիզիկական աշխատանք էին կատարում,
երկրագնդի բնական պաշարները սպառված են,
քաղաքներում վխտում են հանցագործները:
Սակայն քաղաքականության մասին էլ
երբեք չէր մոռացվում:
«Բժիշկ Սթրենջլովը» և «Պահապանները»
բացահայտում են ատոմային պատերազմի
իրական վտանգը,
Իսկ «Վի-Վենդետտա» և «Աղախնի պատմությունը»
զգուշացնում են,
թե ինչ հեշտությամբ կարող են վերանալ
մեր իրավունքները ճգնաժամի ժամանակ:
Ժամանակակից հակաուտոպիաները շարունակում են
պատկերել այն, ինչ մեզ անհանգստացնում է`
իրավական անհավասարությունը,
կլիմայական փոփոխությունները,
իշխանությունը
և համաճարակը:
Ուրեմն ինչու՞ մենք պետք է համակվենք
այդ հոռետեսությամբ:
Որովհետև իրականում հակաուտոպիան
նախազգուշացնող հեքիաթ է
ոչ թե կոնկրետ կառավարության
կամ տեխնոլոգիայի մասին,
այլ արատավոր է հենց այն գաղափարը, որ կարելի
է ստեղծել իդեալական հասարակություն:
Վերհիշեք այն իդեալական աշխարհը,
որ միշտ պատկերացրել եք:
Արդյո՞ք նաև պատկերացրել եք, թե ինչի
միջով կանցնեք այն կառուցելու համար:
Ինչպե՞ս կմիավորեիք մարդկանց:
Եվ ինչպե՞ս կապահովվեիք դրա գոյության
երկարատևությունը:
Իսկ այժմ նայենք մյուս տեսանկյունից:
Արդյո՞ք այն նույնքան իդեալական է: