1
00:00:11,890 --> 00:00:16,790
Benim adın Steven Pinker ve ben Harvard Üniversitesi'nde Psikoloji Profesörü'yüm.

2
00:00:16,790 --> 00:00:22,680
Bugün size dilden bahsediyor olacağım. Aslında ben bir dil bilimci değilim,

3
00:00:22,680 --> 00:00:28,160
bilişsel bilimciyim. Benim dil konusuna olan ilgim, dilin

4
00:00:28,160 --> 00:00:32,490
insan beynine açılan bir pencere olmasıyla, sınırlı. Dil konusu,

5
00:00:32,490 --> 00:00:38,030
insan bilimlerinin ana konularından biri. Dil kullanma becerisi, insanları

6
00:00:38,030 --> 00:00:45,030
diğer türlerden çarpıcı şekilde ayıran bir özellik. Dil, insanların iş birliği yapabilmeleri için elzem; kelimeleri kullanarak,

7
00:00:45,030 --> 00:00:52,239
bilgilerimizi paylaşıyor ve eylemlerimizi koordine hale getiriyoruz ve böylece harika işler başarabiliyoruz.

8
00:00:52,239 --> 00:00:58,769
Tabii dil konusu, içinde bir çok bilimsel sır da barındırıyor: Dil, nasıl insan türü için evrim geçirdi? Beyin, dili nasıl işliyor?

9
00:00:58,769 --> 00:01:05,610
Ayrıca dilin insan hayatında ne kadar merkezi bir yeri olduğu düşünüldüğünde, dilin bir çok pratik kullanımı olması

10
00:01:05,610 --> 00:01:11,020
şaşırtıcı değil. Dil bizim için o kadar doğal bir şey ki,

11
00:01:11,020 --> 00:01:16,420
onun ne kadar ilginç ve mucizevi bir şey olduğunu unutuyoruz. Şimdi,

12
00:01:16,420 --> 00:01:21,100
bir sonraki saat boyunca ne yapıyor olacağınızı düşünün. Bir adamın, nefes alıp

13
00:01:21,100 --> 00:01:26,500
bazı sesler çıkarmasını, sabırla dinliyor olacaksınız. Neden böyle bir şey yapasınız?

14
00:01:26,500 --> 00:01:31,750
Ben çıkaracağım seslerin çok hoş olduğunu iddia edemem, ama çıkaracağım "ss" ve "hmm" ve "vaak" ve "pap" seslerinin

15
00:01:31,750 --> 00:01:38,329
arasına, bazı bilgileri kodladığımı söyleyebilirim.

16
00:01:38,329 --> 00:01:44,719
İşte, sizlerin bu ses akıntısı içindenden bilgiyi çıkartma beceriniz var; bu da bizim

17
00:01:44,719 --> 00:01:49,619
fikirlerimizi paylaşmamızı sağlıyor. İşte bugün paylaşacağımız fikirler

18
00:01:49,619 --> 00:01:55,329
bu yeteneğimizle, dil yeteneğimizle ilgili. Ancak farklı bir biçimde "hs" ve "vaak" sesleri çıkararak,

19
00:01:55,329 --> 00:02:01,079
sizin, en sevdiğiniz realite şovunda olan bitenden, evrenin oluşuma ait olan teorilere kadar,

20
00:02:01,079 --> 00:02:06,899
bir çok farklı konuda düşünmenizi sağlayabilirim.

21
00:02:06,899 --> 00:02:13,760
İşte ben dilin mucizesi olarak bunu görüyorum; onun geniş ifade gücünü.

22
00:02:13,760 --> 00:02:19,440
35 senedir dil konusu üzerine çalışıyor olmama rağmen beni hala merakla dolduran bir konu.

23
00:02:19,440 --> 00:02:31,540
Ve işte, dil biliminin açıklamaya çalıştığı ana fenomen de bu.

24
00:02:31,540 --> 00:02:35,410
Dilin, insan hayatının merkezinde olması şaşırtıcı değil. İncil'deki Babil Kulesi hikayesi,

25
00:02:35,410 --> 00:02:39,760
insanların bilgilerini ve niyetlerini, dili kullanarak paylaştıklarını ve

26
00:02:39,760 --> 00:02:46,209
bu sayede harika işler başardıklarını anlatmaktadır. Dil ayrıca

27
00:02:46,209 --> 00:02:53,340
belirli bir kültüre özgü değildir; antropologlar tarafından incelenen her kültürde mevcuttur.

28
00:02:53,340 --> 00:02:58,640
Dünyada bugün konuşulan 6.000 dil var.

29
00:02:58,640 --> 00:03:05,319
Bu dillerin hepsi komplekstir; kimse kompleks dile sahip olmayan bir insan toplumu keşfetmemiştir.

30
00:03:05,319 --> 00:03:10,569
İşte bu ve benzeri sebeplerden dolayı, Charles Darwin demiştir ki: " İnsanoğlunun doğasında konuşma iç gdüsü vardır;

31
00:03:10,569 --> 00:03:16,620
bunu küçük çocukların agulamalarında görebilirsiniz, oysa hiçbir çocuğun içgüdüleri onu

32
00:03:16,620 --> 00:03:21,019
yemek yapmaya, alkol mayalamaya ya da yazı yazmaya yöneltmez."

33
00:03:21,019 --> 00:03:25,489
Dil, çetrefilli bir beceridir ve dil biliminin de karmaşık bir bilim dalı olması

34
00:03:25,489 --> 00:03:30,489
şaşırtıcı değildir. Bu dal, dilin kendisinin incelenmesini içerir:

35
00:03:30,489 --> 00:03:38,090
dilbilgisi, kelimelerin, kelime öbeklerinin ve cümlelerin sıralanması; fonoloji, yani seslerin incelenmesi,

36
00:03:38,090 --> 00:03:45,129
anlambilim, yani anlamın incelenmesi ve edimbilgisi, yani dilin konuşma esnasında nasıl kullandığını,

37
00:03:45,129 --> 00:03:49,180
inceler. Dil konusunu inceleyen bilim kişileri ayrıca

38
00:03:49,180 --> 00:03:54,989
dilin gerçek zamanlı olarak nasıl işlendiğini, çocuklar tarafından nasıl algılandığını ve dil öğrenmenin nasıl gerçekleştiğini

39
00:03:54,989 --> 00:03:59,540
inceler; bu alana, psikolinguistik denir. Ayrıca bazıları da beyin tarafından dilin

40
00:03:59,540 --> 00:04:02,220
nasıl işlendiğini inceler; bu alana da nörolinguistik denir.

41
00:04:02,220 --> 00:04:11,590
Şimdi başlamada önce, dilin, dille yakından ilişkisi olan üç diğer şeyle karşılaştırılmaması

42
00:04:11,590 --> 00:04:18,250
çok önemlidir. Bunların ilki yazı dilidir. Tarih boyunca varolan tüm insan kültürlerinde bulunan,

43
00:04:18,250 --> 00:04:23,520
konuşma dilinin aksine, yazı, insan tarihinin yalnızca

44
00:04:23,520 --> 00:04:29,500
ufak bir kısmı boyunca var olmuştur; yazı 5000 sene önce icat edilmiştir.

45
00:04:29,500 --> 00:04:35,470
Sayfadaki her bir işaretin bir sesli ya da sessiz harfi temsil ettiği alfabetik yazı, bir sefer mahsus olmak üzere,

46
00:04:35,470 --> 00:04:40,220
yaklaşık 3.700 sene önce, Kenan Ülkesi'nde yaşayanlar tarafından icat edilmiştir.

47
00:04:40,220 --> 00:04:47,800
Darwin'in de söylediği gibi, çocukların içgüdüsel olarak yazı yazma eğilimleri yoktur

48
00:04:47,800 --> 00:04:51,850
ancak bunu eğilim okul sırasında inşa edilir.

49
00:04:51,850 --> 00:04:58,060
Dille karıştırılmaması gereken bir diğer şey de, düzgün dilbilgisidir. Dilbilimciler,

50
00:04:58,060 --> 00:05:05,140
betimlemeli dilbilgisiyle, yani insanların nasıl konuşması gerektiğini açıklayan kurallar ile, kuralcı dilbilgisini, yani

51
00:05:05,140 --> 00:05:11,260
insanların dikkatlice düzyazı yazdıklarında uymaları gerekenleri tanımlayan kurallar, arasında bir fark yaratmışlardır.

52
00:05:11,260 --> 00:05:15,690
Size dilbilimine ilişkin bir sır vermemi isterseniz, o da, bu iki grup kuralın,

53
00:05:15,690 --> 00:05:22,240
aynı olmadığı ve dilin kuralcı dilbilgisi kurallarının, aslında çok da mantık üzerine kurulu olmadığıdır.

54
00:05:22,240 --> 00:05:27,640
Mesela bu kurallardan en meşhuruna bakalım: mastarlıkları ikiye bölmeme kuralı.

55
00:05:27,640 --> 00:05:31,540
Bu kurala göre, Kaptan Kirk, Enterprise gemisinin

56
00:05:31,540 --> 00:05:36,930
görevinin " başka kimsenin gitmediği yere, gitmek cesurca" dediğinde, çok büyük bir dilbilgisi

57
00:05:36,930 --> 00:05:41,990
hatası yapmış bulunmaktadır. Editörlere göre, onun aslen

58
00:05:41,990 --> 00:05:48,800
"Başka kimsenin gitmediği yere, cesurca gitmek" demesi gerekmekteydi.

59
00:05:48,800 --> 00:05:54,910
Ancak, bu İngilizce dilinin ritmiyle ve vurgusuyla çatışmaktadır. Aslında, bu kuralcı kural,

60
00:05:54,910 --> 00:06:00,660
Latince'de, mastarın ayrılamaması kuralı temel alınarak yapılmıştır;

61
00:06:00,660 --> 00:06:05,910
çünkü mastar orada, tek kelimedir: "Facare", yani "yapmak." Julius Sezar, istese de

62
00:06:05,910 --> 00:06:12,940
mastarı ikiye ayıramazmış. Bu kural, İngilizce'ye tamamen taşınmış

63
00:06:12,940 --> 00:06:17,260
ancak aslında taşınmaması gerekirmiş. Bir diğer kuralcı dilbilgisi kuralı da,

64
00:06:17,260 --> 00:06:23,140
aynı cümle içinde iki negatifin kullanılmamasıdır. Mick Jagger'in " Hiçbir tatmin alamıyorum" dememesi gerekirmiş.

65
00:06:23,140 --> 00:06:27,640
Bunun yerine, "Herhangi bir tatmin alamıyorum" demesi gerekirmiş.

66
00:06:27,640 --> 00:06:34,680
Şimdi, bu kuralın genellikle mantığa uyduğu söylenir, ancak düşünürseniz " -mıyorum" ve "herhangi" kelimeleri de,

67
00:06:34,680 --> 00:06:40,420
" -mıyorum" ve "hiç" ikilisi gibi, aslında çifte negatif içermektedir.

68
00:06:40,420 --> 00:06:44,600
Bizim " Herhangi bir tatmin alamıyorum"u, "Hiçbir tatmin alamıyorum"a tercih etmemizin tek sebebi,

69
00:06:44,600 --> 00:06:50,140
17. yüzyılda Güney İngiltere'de konuşulan lehçenin,

70
00:06:50,140 --> 00:06:53,730
" -mıyorum" ve "herhangi" ikilisini, ikilisine tercih etmesi yüzündendir.

71
00:06:53,730 --> 00:06:57,070
Eğer İngiltere'nin başkenti, ülkenin güneyinde değil de kuzeyinde

72
00:06:57,070 --> 00:07:01,400
olsaydı, "-mıyorum" ve "hiçbir" doğru,

73
00:07:01,400 --> 00:07:03,330
" -mıyorum" ve "herhangi" ikilisine yanlış olacaktı.

74
00:07:03,330 --> 00:07:08,410
Bir dilde, standart olarak seçilen ağzın herhangi bir özelliği yoktur.

75
00:07:08,410 --> 00:07:14,890
Aslında, biz lehçe adı verilen farklı dil versiyonlarını karşılaştırırsak,

76
00:07:14,890 --> 00:07:20,910
hepsinin farklı şekillerde kompleks olduğunu görürüz. Mesela, Afro-Amerikan konuşma dilini, yani

77
00:07:20,910 --> 00:07:27,540
Siyani İngilizce'yi ya da Zenci sokak dilini ele alalım. Afro-Amerikan dilinde,

78
00:07:27,540 --> 00:07:33,460
" He be workin" [O var çalışma] dediğinizde, bu aslında Standart İngilizce'nin katledilmesi anlamına gelmez,

79
00:07:33,460 --> 00:07:38,670
ama "He workin" [O çalışıyor] dan farklı bir anlam taşıyan, başka bir cümle kurulduğu anlamına gelir.

80
00:07:38,670 --> 00:07:45,680
İlki, o insanın bir işe sahip olduğunu belirtir,

81
00:07:45,680 --> 00:07:51,180
ikincisi ise, o kişinin, bizim şu anda bu konuşmayı yaptığımız esnada, çalışıyor olduğunu belirtir.

82
00:07:51,180 --> 00:07:53,320
Şimdi, Afro-Amerikan dilinde yapılan ancak Standart İngilizce'de var olmayan

83
00:07:53,320 --> 00:07:59,480
bu fark, farklı lehçelerin, standart dille aynı karmaşıklıkta ve aynı ölçüde kompleks

84
00:07:59,480 --> 00:08:05,620
bir dizi kurala sahip olabileceğinin göstergesidir.

85
00:08:05,620 --> 00:08:10,710
Şimdi üçüncü bir şey de, dili, düşünce ile karıştırmamak gerektiğidir.

86
00:08:10,710 --> 00:08:17,210
Bir çok insan, düşünürken dil kullandığını söyler ama, bilişsel

87
00:08:17,210 --> 00:08:23,220
psikologlar, bir çok düşüncenin, cümle biçiminde gerçekleşmediğini

88
00:08:23,220 --> 00:08:24,010
göstermiştir.

89
00:08:24,010 --> 00:08:25,670
[(1.) Bebekler (ve diğer memeliler) konuşmadan iletişim kurarlar.]

90
00:08:25,670 --> 00:08:31,980
Örneğin, bebeklerin konuşmadan önceki halleri ya da diğer

91
00:08:31,980 --> 00:08:38,719
hayvanlar üzerinde yapılan bazı harika deneyler göstermiştir ki, bu varlıkların biliş düzeyleri üst seviyededir;

92
00:08:38,719 --> 00:08:45,430
sebep sonuç ilişkisi kurabilir ve insanların amaçlarını ve niyetlerini okuyabilirler ve bütün bunları konuşma becerieri

93
00:08:45,430 --> 00:08:48,280
olmadan yapabilmektedirler. [(2.) Bazı düşünce türleri dil olmadan da sürer-- görsel düşünme]

94
00:08:48,280 --> 00:08:50,340
Biz ayrıca, dili kullanan varlıkların, yani yetişkin insanların

95
00:08:50,340 --> 00:08:56,860
dilin dışındaki biçimlerle de düşünmeye devam ettiğini biliyoruz,

96
00:08:56,860 --> 00:09:03,190
örneğin, görsel imgelemeyle. Eğer sizden yukarıda gördüğünüz üç boyutlu figürlere bakmanızı

97
00:09:03,190 --> 00:09:09,110
ve onları aynı mı, farklı mı olduğunu söylemenizi istesem? İnsanlar,

98
00:09:09,110 --> 00:09:15,190
bu problemi çözerken, küp dizilerini tarif etmek yerine,

99
00:09:15,190 --> 00:09:21,630
görüntülerin birini alıp, diğerini de, ilkiyle aynı yöne çevirirler. İşte bu, dil harici düşünceye örnektir.

100
00:09:21,630 --> 00:09:22,310
[(3.) Bizler, dili anlamak için üstü örtülü bilgi kullanırız ve sonra, olaylara özünü hatırlarız.]

101
00:09:22,310 --> 00:09:25,310
İşte bu yüzden, dili anlasanız da,

102
00:09:25,310 --> 00:09:31,160
sonra aklınızda kalan duyduğunuz dilin kendisi değildir.

103
00:09:31,160 --> 00:09:37,770
Bilişsel psikolojinin önemli bulgularından biri de, sözel içerikleri uzun vadeli hafızaya atarken,

104
00:09:37,770 --> 00:09:44,870
insanların kelimeleri birebir kopyalamak yerine, içeriğin özünü ya da anlamını saklıyor olmalarıdır.

105
00:09:44,870 --> 00:09:48,500
Mesela, sizin son 10 dakika içinde söylediklerimin bir kısmını

106
00:09:48,500 --> 00:09:53,940
hafızanıza aldığınızı varsayıyorum. Ama sanırım eğer

107
00:09:53,940 --> 00:09:59,770
ağzımdan çıkan bir tek cümleyi bile aynen söylemenizi istesem, bunu yapamazsınız.

108
00:09:59,770 --> 00:10:07,130
Hafızamıza kaydolan, cümlelerin aslından çok daha soyut bir şeydir.

109
00:10:07,130 --> 00:10:11,790
İşte biz buna anlam, içerik ya da semantik diyoruz.

110
00:10:11,790 --> 00:10:17,990
Aslında, bir cümleyi anlamaya çalıştığımızda, kelimelerin anlamı

111
00:10:17,990 --> 00:10:25,150
aslında devasa bir buz dağının görünen kısmı gibidir. Anlam verme, dilin kendisine

112
00:10:25,150 --> 00:10:30,180
anlam vermek için gerekli olan, hızlı, dile ait olmayan, bilinçaltı bir işlem gerektirir. Şimdi şampuan şişesinde, şiir gibi yazan bir

113
00:10:30,180 --> 00:10:37,130
kaç kelimeyi okuyacağım. "Saçı ıslatın, köpürtün, durulayın, tekrarlayın."

114
00:10:37,130 --> 00:10:39,820
Şimdi dilin bu kadar küçük bir kısmını anlarken bile,

115
00:10:39,820 --> 00:10:44,610
bazı şeyleri biliyor olmanız lazım: mesela işlemi ikinciye tekrar ettiğinizde,

116
00:10:44,610 --> 00:10:49,070
saçınızı tekrar ıslatmanıza gerek yok, çünkü zaten ıslak. Ve işlem bittiğinde,

117
00:10:49,070 --> 00:10:53,880
ve "tekrar edin" kelimesini gördüğünüzde, işlemi sonsuza dek tekrar etmenize gerek yok.

118
00:10:53,880 --> 00:10:59,970
Burada, "tekrar edin" , "yalnızca bir kere tekrar edin" demek. Bu örtük bilgiyi yazanlar,

119
00:10:59,970 --> 00:11:06,400
bu yazıyı anlamak için dil bilmek gerektiğini, ancak yazdıkları şeyin "dil" olmadığını, biliyorlardı.

120
00:11:06,400 --> 00:11:07,860
[(4.) Eğer dil düşünce ise, o halde nereden geldi?)

121
00:11:07,860 --> 00:11:10,710
Şimdi, eğer dil, düşünce ise,

122
00:11:10,710 --> 00:11:15,320
ve dil, dil olmadan düşünemiyorsa, o halde "dil nereden gelmiştir?"

123
00:11:15,320 --> 00:11:20,550
sorusu karşımıza çıkar.Sonuçta, İngilizce dili dünyaya gelen

124
00:11:20,550 --> 00:11:26,600
bir Marslı komitesi tarafından icat edilip, bize bahşedilmemiştir.

125
00:11:26,600 --> 00:11:33,320
Dil, aslında halkın yarattığı doğal bir olaydır. Yüzlerce, binlerce insanın

126
00:11:33,320 --> 00:11:39,710
katkıda bulunabileceği, yeni kelime yapıları, jargon ve argo kelimeler ekleyebileceği bir ansiklopedi gibidir.

127
00:11:39,710 --> 00:11:46,180
Ve işte bu eklemeler, insanlar fikirlerini ifade etmeye çalışırken yeni yollar aradıkça, dile eklenir ve

128
00:11:46,180 --> 00:11:51,070
dil en başta böyle oluşur.

129
00:11:51,070 --> 00:11:59,160
Şimdi, bu durum, dilin düşünceyi etkileyebileceğini inkar ettiğimiz anlamına gelmez. Dilbilimciler uzun süre boyunca,

130
00:11:59,160 --> 00:12:05,670
dilbilimsel görecelik teorisine ya da bu teoriyi ortaya attıkları için, Sapir-Whorf teorisi olarak

131
00:12:05,670 --> 00:12:09,540
bilinen teoriye ilgi duydular. Bu teoriye göre, dil, düşünceyi

132
00:12:09,540 --> 00:12:15,430
etkileyebilir. Dilbilimsel görecelik teorisine ilişkin olarak tartışmalar sürmektedir, ancak

133
00:12:15,430 --> 00:12:20,810
kimse dilin, düşünceyle aynı şey olduğuna veya

134
00:12:20,810 --> 00:12:26,600
bizim zihnimizin sürekli cümleler kurarak çalıştığına inanmamaktadır.

135
00:12:26,600 --> 00:12:32,610
Şimdi, dilin ne olmadığını bir kenara bırakırsak, dilin nasıl işlediği

136
00:12:32,610 --> 00:12:39,279
konusunu ele alabiliriz. Özetle, dili üç ana başlık altına toplayabiliriz.

137
00:12:39,279 --> 00:12:46,040
Öncelikle, zihinsel sözlük olarak adlandırdığımız uzun süreli hafızamızda bulunan

138
00:12:46,040 --> 00:12:50,230
kelimeler var; yani cümlelerin temel yapı taşları.

139
00:12:50,230 --> 00:12:57,480
Dil parçalarını, daha uzun soluklu karmaşık dil parçaları haline getirmemizi sağlayan kurallar,

140
00:12:57,480 --> 00:13:05,220
tarifler ve algoritmalar var. Örneğin, bizim kelimeleri öbeklere ya da cümlelere çevirmemizi düzenleyen söz dizimi kuralları;

141
00:13:05,220 --> 00:13:11,130
ön takıları ve son takıları kelimelere ekleyerek onları kompleks kelimelere

142
00:13:11,130 --> 00:13:17,320
çevirmemizi düzenleyen biçim bilimi kuralları;

143
00:13:17,320 --> 00:13:24,290
Sesli ve sessiz harfleri küçük kelimelere çevirmemizi düzenleyen, sesbilimi kuralları;

144
00:13:24,290 --> 00:13:30,670
Ve işte bütün dile ilişkin bilginin, arayüzler aracılığıyla dünyayla bağ kurması

145
00:13:30,670 --> 00:13:36,070
ve bize diğer insanların ürettiği dili anlamamıza yardım etmesi ve bizim diğer insanların da bizim ürettiğimiz

146
00:13:36,070 --> 00:13:38,650
dili anlamalarına yardım etmesi gerekiyor. Bunlara dil arayüzü deniyor.

147
00:13:38,650 --> 00:13:45,420
Şimdi kelimelerle başlayalım. Kelimelere ait temel ilke,

148
00:13:45,420 --> 00:13:51,839
İsviçreli dilbilimci, Ferdinand de Saussure, bundan 100 sene önce,

149
00:13:51,839 --> 00:13:57,550
işaretin rastlantısallığına dikkati çektiğinde tanımlanmış oldu. Örneğin, " ördek" kelimesine kelimesine bakalım.

150
00:13:57,550 --> 00:14:02,650
"Ördek" kelimesi ne bir ördeğe benziyor, ne de ördek gibi yürüyebiliyor ya da "vak"layabiliyor ama

151
00:14:02,650 --> 00:14:07,240
işte bizim, hayatımızın bir kısmında kelimenin çıkardığı sesle, kelimenin anlamını ilişkilendirmemizi sağlayan o

152
00:14:07,240 --> 00:14:14,610
kuvvet sayesinde, ben bu kelimeyi söyleyerek, sizin aklınıza bir ördek getirebilirim.

153
00:14:14,610 --> 00:14:19,580
Demek ki, bu bilgi hafızada belirli bir formatta ve çok basitleştirilmiş olarak saklanıyor ve

154
00:14:19,580 --> 00:14:24,460
zihinsel sözlüğümüze girişi işte böyle olabilir. Kelimenin kendisi için bir sembol var,

155
00:14:24,460 --> 00:14:31,670
kelimenin okunuşuna ait bir tanımlama var ve bir de, anlamına ait

156
00:14:31,670 --> 00:14:36,600
bir tanımlama var. Zihinsel sözlüğümüzün en hayranlık uyandıran özelliklerinden biri,

157
00:14:36,600 --> 00:14:43,800
onun ne kadar büyük olduğudur. Mesela, sözlüğün her 20 sayfasında bir, en üst sol kelimeyi alındığı sözlük

158
00:14:43,800 --> 00:14:49,490
örnekleme yöntemlerini kullanırsak, ve sonra bu kelimeleri insanlara çoktan seçmeli bir sınav içinde sorarsak,

159
00:14:49,490 --> 00:14:55,070
işte doğru cevapları, sözlüğün büyüklüğüyle çarpabilir ve

160
00:14:55,070 --> 00:15:00,440
lise mezunu bir insanın yaklaşık 60.000 kelimelik bir dağarcığı olduğunu bulabilirsiniz.

161
00:15:00,440 --> 00:15:07,040
Bu da, bir insanın bir yaşından itibaren, her iki saatte bir yeni bir

162
00:15:07,040 --> 00:15:12,680
kelime öğrenmiş olması demek. Sonra, bu kelimelerin, herhangi bir tarihte var olmuş bir telefon numarası kadar

163
00:15:12,680 --> 00:15:19,100
rastantısal olduğunu düşündüğünüzde, insanların uzun süreli hafızalarının, kelimelerin anlamlarını ve seslerini

164
00:15:19,100 --> 00:15:23,700
hafızaya alma kapasitesine şaşırırsınız.

165
00:15:23,700 --> 00:15:32,290
Tabii, biz yalnızca tek başına kelimeleri, ağzımızdan öylesine çıkarmayız. Onları, sözcük grupları veya cümle olarak kullanırız.

166
00:15:32,290 --> 00:15:38,510
Bu da, bizi dilin ikinci ana bileşenine getiriyor, yani dilbilgisine.

167
00:15:38,510 --> 00:15:45,550
Dilbilgisinin modern etüdü, meşhur bilim adamı, Noam Chomsky'nin katkılarından bağımsız olarak incelenemez.

168
00:15:45,550 --> 00:15:51,690
Kendisi, son 60 senedir dilbiliminin amaçlarını belirlemiş durumdadır.

169
00:15:51,690 --> 00:15:57,310
Chomsky, her şeyden önce, bizim ilk dili anlamaya çalışırken, açıklamamız gereken ilk bulmacanın,

170
00:15:57,310 --> 00:16:03,410
yaratıcılığın, da doğrusu dilbilimcilerin genellikle 'üretkenlik' olarak adlandırdığı şey olduğunu söylemiştir.

171
00:16:03,410 --> 00:16:09,370
Yani, yeni cümleleri üretmek ve anlamak.

172
00:16:09,370 --> 00:16:15,620
Klişe bir kaç formül haricinde, ürettiğiniz ya da anladığınız her cümle,

173
00:16:15,620 --> 00:16:23,000
belki de hayatınızda ilk defa karşınıza çıkan ya da türlerin tarihinde ilk defa oluşturulmuş bir kombinasyondan oluşmaktadır.

174
00:16:23,000 --> 00:16:28,660
Bizim, insanların bunu nasıl becerdiklerini açıklamamız gerekmektedir.

175
00:16:28,660 --> 00:16:35,380
Bu durumu bizim, bir dili öğrendiğimizde, uzunca bir cümle listesini ezberlemek yerine,

176
00:16:35,380 --> 00:16:43,330
bileşenleri yeni gruplara oluşturmak için kullanılan dilbilgisini, ya da algoritmayı ya da tarifi içselleştirdiğimiz, anlamına gelir.

177
00:16:43,330 --> 00:16:49,380
İşte bu yüzden, Chomsky, bu yüzden dilbiliminin

178
00:16:49,380 --> 00:16:56,140
psikolojiye ait bir dal olduğunu ve insan beynine açılan bir pencere olduğunu, söylemiştir.

179
00:16:56,140 --> 00:17:01,940
Bir ikincisi de, dillerin, kelimelerin anlamından bağımsız bir söz dizimi bulunmaktadır.

180
00:17:01,940 --> 00:17:07,329
Şimdi, benim bildiğim kadarıyla bir dilbilimci tarafından söylenen ve 'Bartlett'in Meşhur Alıntılar Kitabı' nda yer aldığını bildiğim

181
00:17:07,329 --> 00:17:12,649
tek alıntı, 1956 yılında, Chomsky tarafından söylemştir:

182
00:17:12,649 --> 00:17:19,850
" Renksiz, yeşil fikirler kızgınca uyumaktadır." Bu cümle ne anlama gelmektedir?

183
00:17:19,850 --> 00:17:25,410
İşte, kanıtlamaya çalışılan şey, cümlenin neredeyse anlamsız olduğudur. Ancak, İngilizce konuşan herhangi biri,

184
00:17:25,410 --> 00:17:31,490
bu cümlenin İngilizce diline ait söz dizilimine uygun olarak hazırlandığını, fark edecektir. Mesela bu cümleyi,

185
00:17:31,490 --> 00:17:38,270
" kızgınca uyku fikirler rüya renksiz" olarak yazsak, yine anlamsız olur ve karşımıza bir

186
00:17:38,270 --> 00:17:43,500
laf salatası çıkar. Üçüncüsü, söz diziminin

187
00:17:43,500 --> 00:17:50,570
psikolojideki uyarıcı tepkisinde olduğu gibi, kelime çağrışımlarından bir araya gelmemiş olmasıdır.

188
00:17:50,570 --> 00:17:56,040
Yani, bir kelime üretildiğinde, biz o kelimeyi bir uyarıcı olarak görüp, bir sonraki kelimeyi üretmek için kullanmayız.

189
00:17:56,040 --> 00:18:01,510
Yine, "renksiz yeşil fikirler uyurlar kızgınca" cümlesini, bu noktayı

190
00:18:01,510 --> 00:18:07,559
açıklamak için kullanabiliriz. Çünkü bu kelimelerin ardarda

191
00:18:07,559 --> 00:18:13,950
sıralanma olasılığını incelerseniz, "renksiz" ve "yeşil" kelimelerin

192
00:18:13,950 --> 00:18:21,210
bir arada kullanıldığını pek görrmeyiz. Muhtemelen hatta hiç görmemişizdir. Sonra, "yeşil" ve "fikir" kelimeleri de

193
00:18:21,210 --> 00:18:27,550
yan yana görmeye alıştığımız kelimeler değil. Aynı şekilde, "uyurlar" ve "kızgınca" da.

194
00:18:27,550 --> 00:18:33,590
Bu kelimelerin ardarda yer alma ihtimalleri sıfıra yakın, ancak buna rağmen, cümle kulağa düzgünce

195
00:18:33,590 --> 00:18:39,330
oluşturulmuş bir İngilizce cümle olarak geliyor. Bir de, dil genellikle, uzun vadeli bağlardan oluşur.

196
00:18:39,330 --> 00:18:45,370
Bir cümlenin belirli bir pozisyonda yer alması, cümlenin ilerleyen yerlerinde, hangi diğer kelimeleri kullanacağımızı

197
00:18:45,370 --> 00:18:50,530
belirler. Mesela biz cümleye "Ne..." diye başlarsak, cümlenin

198
00:18:50,530 --> 00:18:55,530
ilereyen kısımlarında, " ne de" dememiz gerekir. Eğer cümleye "eğer" ile başlarsak,

199
00:18:55,530 --> 00:18:59,840
cümlenin ilerleyen kısımlarında, " o zaman" kelimelerini bekleriz. Babasına, "Babacığım, neden

200
00:18:59,840 --> 00:19:04,950
bana okunmasını sevmediğim kitabı getirdin buraya?"

201
00:19:04,950 --> 00:19:12,410
İşte bu cümlede, birbirine bağlı kısımlar, anlaşılmayı güçleştirmektedir.

202
00:19:12,410 --> 00:19:15,750
Gerçekten de, düz yazıya ilişkin dil bilimi uygulamalarından biri de,

203
00:19:15,750 --> 00:19:24,559
düz yazıda, birbirine bağlı çok kısım olursa,

204
00:19:24,559 --> 00:19:30,470
cümlenin anlaşılmasının zor olacağına ve insanların kısa süreli

205
00:19:30,470 --> 00:19:35,700
hafızalarını yoracağına, ilişkindir.

206
00:19:35,700 --> 00:19:40,990
Kelimeleri çağrışımlarına göre gruplandırmak yerine, cümleler,

207
00:19:40,990 --> 00:19:46,150
aslında ters bir ağaca benzeyen bir hiyerarşik yapıdadırlar. Şimdi, İngilizce dilinden

208
00:19:46,150 --> 00:19:50,910
size bir örnek vereyim. İngilizce'nin en temel kurallarından biri, cümlenin

209
00:19:50,910 --> 00:19:57,010
isim tamlamasından, yani özneden ve eylem öbeğinden oluşuyor olmasıdır, yani yüklemden.

210
00:19:57,010 --> 00:20:03,650
İkinci kural, bu eylem öbeğini genişletir. Eylem öbeği, isim

211
00:20:03,650 --> 00:20:09,960
tamlamasından, yani özneden ve onu takip eden cümleden, yani tümleçten oluşur. Örneğin, " Ben ona, söyledim ki,

212
00:20:09,960 --> 00:20:11,500
dışarı hava güneşli."

213
00:20:11,500 --> 00:20:25,580
Şimdi gelelim dilbilimcilerin neden dilin, öbek yapısı kurallarından oluşuyor olması konusunda neden ısrarcı olduklarına.

214
00:20:25,580 --> 00:20:27,120
(1) Kurallar, ucu açık yaratıcılığa izin verir.

215
00:20:27,120 --> 00:20:31,760
Bu, bizim açıklamaya çalıştığımız ana fenomenin açıklanmasına yardım eder,

216
00:20:31,760 --> 00:20:35,140
yani dilin ucu açık şekilde yaratılıyor olmasına.

217
00:20:35,140 --> 00:20:36,179
(2.) Kurallar, anlamı bilinmeyen şeylerin ifade edilmesini sağlar.

218
00:20:36,179 --> 00:20:41,910
Bizim, anlamını bilmediğimiz şeylerin ifade edilmesini sağlar. Gazetecilikte bir klişe vardır,

219
00:20:41,910 --> 00:20:46,840
bir köpek bir adamı ısırdığında, bu haber niteliğinde değildir ama bir adam köpeği ısırırsa, işte bundan haber olur.

220
00:20:46,840 --> 00:20:54,510
Dilbilgisinin güzelliği, tanıdık kelimeleri farklı kombinasyonlarda kullanarak, haberleri ifade etmemizi sağlar.

221
00:20:54,510 --> 00:21:02,350
Ayrıca, öbek yapısının işleyişi, onlar çok sayıda

222
00:21:02,350 --> 00:21:05,080
kombinasyon üretirler.

223
00:21:05,080 --> 00:21:05,820
(3.) Kurallar, bizim büyük sayıda kombinasyon üretmemize izin verir.

224
00:21:05,820 --> 00:21:09,809
Ayrıca, dilbilgisinin kombinasyon üretme gücü sayesinde ifade edebileceğimiz düşüncelerimiz

225
00:21:09,809 --> 00:21:15,250
yalnızca çok büyük olmazla kalmaz, teknik olarak, sonsuzdu da.

226
00:21:15,250 --> 00:21:20,020
Şimdi, kimse sonsuza dek yaşayamadığından,

227
00:21:20,020 --> 00:21:24,590
bir insanın sonsuz sayıdaki cümleyi anlama ihtimali yoktur ancak,

228
00:21:24,590 --> 00:21:30,799
aynı şeyi bir matematikçinin, aritmetik kurallarını anlayan birinin,

229
00:21:30,799 --> 00:21:35,490
rakamların sonsuz olduğunu bildiğini, söylemesine, benzetebiliriz. Tabii, eğer biri en uzun rakamı bulduğunu

230
00:21:35,490 --> 00:21:40,420
iddia ederse, siz o rakama bir ekleyerek, daha büyüğünü elde edebilirsiniz.

231
00:21:40,420 --> 00:21:45,140
İşte, dilde de aynı şey geçerli.

232
00:21:45,140 --> 00:21:50,270
Şu şekilde göstereyim. Aslına bakarsanız, dünyanın

233
00:21:50,270 --> 00:21:53,030
en uzun cümlesini yarattığını iddia eden biri oldu.

234
00:21:53,030 --> 00:21:57,160
Bu iddiayı kim yapabilir? Kim olacak? Tabii ki Guinness Rekorlar Kitabı. Bunu, araştırabilirsiniz.

235
00:21:57,160 --> 00:22:03,340
Kitapta, dünyanın en uzun cümlesi var. Bu cümle 1300 kelimeden

236
00:22:03,340 --> 00:22:08,059
oluşuyor. William Faulkner'ın yazdığı bir romandan alınmış. Şimdi

237
00:22:08,059 --> 00:22:11,559
size bütün cümleyi okumayacağım ama başlangıcını söyleyeceğim.

238
00:22:11,559 --> 00:22:16,929
" İkisi de, çok büyük heyecan gösterirmiş gibi yapmalarına rağmen, sıkılıyorlardı..." ve işte bu cümle

239
00:22:16,929 --> 00:22:20,230
böyle devam ediyor. Ancak ben size, bu cümlenin

240
00:22:20,230 --> 00:22:25,140
dünyanın en uzun cümlesi olmadığını söyleyeceğim. Ben de Guiness'e şu cümleyi vererek, rekor kırmak ve

241
00:22:25,140 --> 00:22:30,460
adımı ölümsüzleştirmek istedim : "Faulkner demiştir ki, 'İkisi de, çok büyük heyecan gösterirmiş gibi yapmalarına rağmen, sıkılıyorlardı..'

242
00:22:30,460 --> 00:22:36,320
Ancak benim bunu yapmam bana ölümsüzlük kazandırmaz, yalnızca

243
00:22:36,320 --> 00:22:42,660
15 dakikalık bir şöhret kazandırır. Çünkü siz biliyorsunuz ki,

244
00:22:42,660 --> 00:22:47,850
siz de rekoru kırmak için şöyle bir cümle yazabilirsiniz: " Guinness

245
00:22:47,850 --> 00:22:53,790
Faulkner'ın aşağıdaki cümleyi yazdığını belirtmiştir" ya da " Pinker, Guiness'in aşağıdaki cümleyi yazdığını belirttiğini söylemiştir" ya da

246
00:22:53,790 --> 00:23:08,870
" Pinker'ın Guinness'in aşağıdaki cümleyi yazdığını belirtmiş olması kimin umrundadır." gibi.

247
00:23:08,870 --> 00:23:14,150
Şimdi, televizyon rehberinde yer almış olan, şu kafa karıştırıcı cümleye bir bakın:

248
00:23:14,150 --> 00:23:18,900
" Bu akşamki programda, Conan Dr. Ruth'la seksi tartışacak."

249
00:23:18,900 --> 00:23:24,190
Şimdi bu cümleyi masumca okuduğumuzda, "tartışma" fiili, iki şeyi etkiliyor,

250
00:23:24,190 --> 00:23:29,870
birincisi, tartışılan konu, yani "seks" diğeri de tartışılan kişi,

251
00:23:29,870 --> 00:23:35,500
o da "Dr Ruth". Ancak eğer siz, cümleyi farklı bir şekilde yapılandırırsanız,

252
00:23:35,500 --> 00:23:40,380
ve " Dr. Ruth'la seks"i, cümlenin konusu haline getirrseniz ve

253
00:23:40,380 --> 00:23:46,700
tartışılan şeyin bu olduğunu söylerseniz, cümle daha yaramaz bir hal alır.

254
00:23:46,700 --> 00:23:51,090
Öbek yapısı, bizim bir çok cümle üretmemizin yanı sıra,

255
00:23:51,090 --> 00:23:57,320
cümlelerin ne anlama geldiğini anlamız için de gereklidir. Bir öbekteki dalların geometrisi,

256
00:23:57,320 --> 00:24:02,740
kimin, kime ne yaptığını anlamamız için şarttır.

257
00:24:02,740 --> 00:24:07,610
Chomsky'nin dil bilimine yaptığı önemli katkılardan bir diğeri de,

258
00:24:07,610 --> 00:24:17,820
çocukların dili nasıl öğrendiklerine yoğunlaşmasıdır. Çocuklar cümleleri ezberlemezler çünkü dilin bilinmesi demek,

259
00:24:17,820 --> 00:24:23,230
bir çok cümlenin ezberlenmiş olması demek değildir. Çocukların küçükken, anne babalarının

260
00:24:23,230 --> 00:24:30,570
ağzından çıkanlar arasından bazı kuralları ayırt etmeleri ya da

261
00:24:30,570 --> 00:24:36,220
özümsemeleri gerekmektedir. Ve kuralları kullanarak, kombinasyonlar

262
00:24:36,220 --> 00:24:43,340
oluşturma becerisi, çocuklar konuşmaya başladıktan itibaren kendini gösterir.

263
00:24:43,340 --> 00:24:47,620
Çocuklar ebeveynlerinden daha önce duymadıkları cümleler yaratırlar.

264
00:24:47,620 --> 00:24:52,640
Genellikle 18 aylık ya da daha büyük çocukların içinde bulunduğu iki-kelime aşamasında,

265
00:24:52,640 --> 00:24:58,790
çocuklar cümle olarak sayılabilecek ve yalnızca iki kelimeden oluşan, mümkün olan en kısa cümleleri üretirler.

266
00:24:58,790 --> 00:25:02,860
Ancak bu aşamada bile, bu cümleleri oluştururken, akıllarındaki kuralları kullandıkları açıktır.

267
00:25:02,860 --> 00:25:09,950
Örneğin, bir çocuk " çok dışarı" diyebilir ve bu cümleyle, " onları dışarı çıkaralım" ya da

268
00:25:09,950 --> 00:25:14,799
" onlar dışarıda kalsınlar" diyor olabilir. Yetişkinler, " çok dışarı" diye bir cümle kurmazlar.

269
00:25:14,799 --> 00:25:20,970
Yani bu cümle, çocuğun ezberden söylediği bir cümle değildir ve

270
00:25:20,970 --> 00:25:25,919
çocukların, yeni kombinasyonlar oluşturmak için bu kuralları kullandıklarını gösterir.

271
00:25:25,919 --> 00:25:32,929
Bir diğer örnek de, bir çocuğun parmaklarını reçele bulayıp, annesine " yapışkan oldu" demesidir.

272
00:25:32,929 --> 00:25:39,700
Yine bu cümle, ebeveynden öğrenilerek kopyalanmış bir cümle değildir

273
00:25:39,700 --> 00:25:43,470
ve çocuğun yeni kombinasyonlar ürettiğinin göstergesidir.

274
00:25:43,470 --> 00:25:50,980
Geçmiş zaman kuralı: Çocukların, konuşmaya başladıklarından itibaren, dilbilgisi kurallarını

275
00:25:50,980 --> 00:25:57,309
bilinçaltlarında özümsediklerini göstermenin kolay bir yolu,

276
00:25:57,309 --> 00:26:00,750
geçmiş zaman kullanmaktır. Örneğin İngilizce konuşan çocuklar uzun bir süre, şöyle hatalar yaparlar:"

277
00:26:00,750 --> 00:26:05,940
"We holded the baby rabbits" ["held" yerine] ya da "He teared the paper

278
00:26:05,940 --> 00:26:11,630
and then he sticked it" ["tore" ve "stuck" yerine]. Bu örneklerde,

279
00:26:11,630 --> 00:26:16,950
çocuklar, "hold", "stick" ve "tear" gibi kuraldışı fiillere, İngilizce'de geçmiş zaman yaparken kullanılan "ed" takısı getirmişlerdir.

280
00:26:16,950 --> 00:26:21,179
Ve bunu göstermek çok kolaydır. Wug Testi adlı bir laboratuvar testiyle,

281
00:26:21,179 --> 00:26:28,100
çocukların kuralları nasıl da üretken bir şekilde uyguladıklarını sergilemek mümkündür. Başta çocuklar laboratuvara getirilir.

282
00:26:28,100 --> 00:26:33,790
Sonra, onlara küçük bir kuş resmi gösterilir ve " Bu, wug" denir.

283
00:26:33,790 --> 00:26:37,270
Sonra onlara bir resim daha gösterilir ve "Şimdiyse, onlardan iki tane var" denir. İki kuş resmi olduğunda,

284
00:26:37,270 --> 00:26:42,450
çocuklar hemen "wuglar" derler. Çocuklar bu biçimi ezberlemiş olamazlar

285
00:26:42,450 --> 00:26:47,700
çünkü bu kelime deney için yaratılmıştır. Gördüğümüz şey, onların

286
00:26:47,700 --> 00:26:53,330
çoğul kuralını iyi biliyorlar olmalarıdır.

287
00:26:53,330 --> 00:26:58,320
Chomsky, çocukların dil öğrenme sorununu,

288
00:26:58,320 --> 00:27:04,559
doğuştan, evrensel bir dilbilgisi biçiminde kendini gösteren bir dil tasarımına sahip olarak çözdüklerini söyler.

289
00:27:04,559 --> 00:27:09,990
Herhangi bir dilin kurallarının ne olabileceğine ilişkin

290
00:27:09,990 --> 00:27:14,660
bir veri sayfası.

291
00:27:14,660 --> 00:27:19,450
Çocukların evrensel bir dilbilgisiyle doğduklarına ilişkin kanıt nedir?

292
00:27:19,450 --> 00:27:25,110
Chomsky, şaşırtıcı olarak, bu savını yaparken laboratuvarda ya da kendi evinde çocukları incelememiştir,

293
00:27:25,110 --> 00:27:30,080
savını, daha soyut bir argüman olan " Girdi fakirliği" argümanına dayandırmıştır.

294
00:27:30,080 --> 00:27:37,020
Yani, bir çocuğun kulağına giren şeylerle, yetişkin olduklarında sahip oldukları becerilere bakarsanız,

295
00:27:37,020 --> 00:27:43,500
bu ikisi arasındaki büyük fark, çocuğun dil becerilerine ait

296
00:27:43,500 --> 00:27:48,490
bir çok bilgi sahip olmasıyla açıklanabilir.

297
00:27:48,490 --> 00:27:51,570
Bu argüman şu şekilde gösterilebilir. Bir çocuk,

298
00:27:51,570 --> 00:27:56,470
İngilizce öğrenirken, en başta öğrendiklerinden biri, soru sormaktır.

299
00:27:56,470 --> 00:28:03,030
Çocuklar, ebeveynlerinin konuşmalarından, soru cümlesi yaratmaya ilişkin kuralın ne olduğunu öğrenir.

300
00:28:03,030 --> 00:28:08,650
Mesela İngilizce'deki "The man is here" cümlesinin soru hali, "Is the man here?" dır.

301
00:28:08,650 --> 00:28:13,720
Mantıklı olarak düşündüğümüzde, bu tür bir veri, iki ayrı kuralın

302
00:28:13,720 --> 00:28:19,140
varlığını gösteriyor olabilir. İlk kural,

303
00:28:19,140 --> 00:28:25,190
kelime sırası kuralıdır. Bu kurala göre, cümledeki ilk "is" bulunur ve

304
00:28:25,190 --> 00:28:30,070
cümlenin başına taşınır. Yani "The man is here", " Is the man here?" a çevrilir.

305
00:28:30,070 --> 00:28:35,950
Diğer daha karmaşık kural, yani yapıya dayalı kural ise, cümlenin öbek yapısı ağacının

306
00:28:35,950 --> 00:28:41,460
geometrisine bakar. Bu durumda, özneyi oluşturan isim tamlamasından

307
00:28:41,460 --> 00:28:46,520
sonraki "is" bulunur ve cümlenin başına taşınır.

308
00:28:46,520 --> 00:28:47,660
Bunu bir diyagramla gösterecek olursak, bu kurala göre aradığınız "is",

309
00:28:47,660 --> 00:28:48,730
özneyi oluşturan isim tamlamasından sonraki "is" dir ve işte o "is"

310
00:28:48,730 --> 00:28:51,010
cümlenin başına taşınır. Peki basit kelime-kelime kuralıyla,

311
00:28:51,010 --> 00:28:56,400
karmaşık, yapıya dayalı kural arasındaki fark nedir? Bu fark,

312
00:28:56,400 --> 00:29:01,539
daha kompleks bir cümle oluşturduğumuzda daha belirgin olur.

313
00:29:01,539 --> 00:29:27,130
Örneğin " The man who is tall in the room" cümlesinde. Peki çocuk bunu nasıl öğrenir?

314
00:29:27,130 --> 00:29:33,179
Bizler, nasıl oldu da, basit kelime-kelime kuralı yerine,

315
00:29:33,179 --> 00:29:36,799
doğru olan yapıya dayalı kuralı öğrendik?

316
00:29:36,799 --> 00:29:41,630
Chomsky'ye göre, şu tür bir cümle duyduğumuz çok nadirdir:

317
00:29:41,630 --> 00:29:47,030
"Is the man who is tall in the room?"

318
00:29:47,030 --> 00:29:54,450
Yani aldığınız veriler, size mantıken, kelime kelime kuralının yanlış olduğunu ve

319
00:29:54,450 --> 00:29:59,809
yapıya dayalı kuralın doğru olduğunu, göstermektedir.

320
00:29:59,809 --> 00:30:05,820
Bizler büyüdüğümüzde, farkında olmadan yapıya dayalı kuralını, kelime kelime kuralını tercih eden yetişkinler haline geliyoruz.

321
00:30:05,820 --> 00:30:12,799
Ayrıca çocuklar kompleks sorular oluşturmaya başladıkları andan itibaren,

322
00:30:12,799 --> 00:30:19,429
"Is the man who tall is in the room" [Uzun boyludur adam odada mı?] gibi hatalar yapmazlar.

323
00:30:19,429 --> 00:30:26,500
Ve işte, Chomsky'ye göre, "bunlar, yapıya dayalı kuralların, çocukların doğuştan sahip oldukları

324
00:30:26,500 --> 00:30:32,309
evrensel dilbilgisinin bir parçası olduğunun göstergesidir."

325
00:30:32,309 --> 00:30:40,650
Chomsky her ne kadar dilbiliminde çok yönlendirici olmuş olsa da,

326
00:30:40,650 --> 00:30:45,110
bu diğer tüm dilbilimcilerin onunla aynı fikirde olduğu anlamına gelmemektedir. Ve yıllar içinde, onun fikirlerine eleştiriler

327
00:30:45,110 --> 00:30:50,799
üremiştir. Birincisi, Chomsky'nin, bahsettiği evrensel dilbilgisi ilkelerinin dile özgü ilkeler

328
00:30:50,799 --> 00:30:58,179
olduğunu göstermediği ve benzer ilkelerin insan zihninin normal işleyişinin

329
00:30:58,179 --> 00:31:05,970
bir parçası olduğunu ve dilin yanı sıra,

330
00:31:05,970 --> 00:31:11,610
görme, hareket kontrolü ve hafıza gibi diğer becerileri de yönettiğini , söylemişlerdir. Yani, bu eleştiriye göre,

331
00:31:11,610 --> 00:31:15,010
evrensel dilbilgisinin, yalnızca dile özgü bir özellik olup olmadığını bilmiyoruz.

332
00:31:15,010 --> 00:31:20,059
ikincisi, Chomsky ve onunla birlikte çalışan dilbilimciler dünya dillerinin tüm 6.000'ini de inceleyip,

333
00:31:20,059 --> 00:31:27,720
ve evrensel dilbilgisi ilkesinin tüm 6.000'inde de gözlemlendiğini bulmuş değillerdir.

334
00:31:27,720 --> 00:31:34,190
Onlar, küçük bir grup dil üzerindeki çalışmaları ve girdi fakirliği mantığı üzerine bu ilkeyi savunmuşlar

335
00:31:34,190 --> 00:31:38,559
ancak evrensel dilbilgisinin, gerçekten evrensel olduğunu kanıtlayacak türden bir

336
00:31:38,559 --> 00:31:44,500
veriye sahip olmamışlardır. Son olarak, eleştirmenler, Chomsky'nin

337
00:31:44,500 --> 00:31:52,659
sinir ağı modelleri gibi, genel amaçlı öğrenme modellerinin,

338
00:31:52,659 --> 00:31:57,360
çocukların öğrendikleri bir çok diğer şeye ek olarak, dil öğrenme becerisine sahip olmadığını göstermediğini, yani

339
00:31:57,360 --> 00:32:03,360
çocukların dilbilgisini öğrenmeleri için, özel bir bilgiye sahip olmaları

340
00:32:03,360 --> 00:32:05,370
gerektiğini gösterebilmiş olmadığını, söylemektedirler.

341
00:32:05,370 --> 00:32:13,789
Dilin diğer bir bileşeni de, dilin ses yapısıyla ilgilidir. Yani sesli ve

342
00:32:13,789 --> 00:32:20,919
sessiz harflerin, kelimelere dönüşebilmeleri için, ufak birimler oluşturmalarının yönetimidir. Dilbilimcilerin "fonetik"

343
00:32:20,919 --> 00:32:27,730
olarak adlandırdıkları bu branş, bir dilin seslendirilişine uygun olarak,

344
00:32:27,730 --> 00:32:34,110
hangi kelimeleri mümkün olabileceğini belirleyen kurallardan oluşur. Örnek olarak,

345
00:32:34,110 --> 00:32:40,240
"bluk" diye bir kelime, İngilizce dilinde mevcut değildir, ama İngilizce'ye yakın bir kelimedir ve birinin

346
00:32:40,240 --> 00:32:43,460
yeni bir terim olarak, "bluk" olarak seslendirilen bu kelimeyi İngilizce'ye katabileceğini hayal edebilirsiniz.

347
00:32:43,460 --> 00:32:50,429
Ancak, mesela birisi "kğhrezts" dese, bu kelimenin hemen İngilizce olmadığını anlarsınız

348
00:32:50,429 --> 00:32:55,030
ve bu kelimenin İngilizce olamayacağını da anlarsınız. Kğhrezts kelimesi, Eski İbranice'de,

349
00:32:55,030 --> 00:33:02,059
iç çekmek anlamına gelir. "Ayh".[İç çeker] İşte, bu

350
00:33:02,059 --> 00:33:05,860
Kğhrezts demektir. Bizim bu kelimenin İngilizce olmadığını anlamamızın sebebi,

351
00:33:05,860 --> 00:33:12,400
içinde "kğh" ve "zts" gibi kelime dizilişlerine sahip olmasıdır, çünkü

352
00:33:12,400 --> 00:33:17,750
bu tür biçimler, İngilizce fonetiğine ait değildir. Ancak, bir dildeki

353
00:33:17,750 --> 00:33:23,280
kelimeleri belirleyen kurallarının yanı sıra, fonetik kuralları ayrıca

354
00:33:23,280 --> 00:33:30,059
bazı seslerin, beraberinde yer aldığı diğer kelimelere uygun olarak, nasıl seslendirileceğini de belirler.

355
00:33:30,059 --> 00:33:35,169
Bir çoğumuz, İngilizce'de geçmiş zaman eki olarak kullanılan "ed" takısının,

356
00:33:35,169 --> 00:33:41,559
üç farklı şekilde seslendirildiğini fark etmez. Örneğin "He walked" dediğimizde, "ed" takısını,

357
00:33:41,559 --> 00:33:48,350
"t" harfi şeklinde seslendiririz. "Jogged" dediğimizde, "d" harfini kullanırız.

358
00:33:48,350 --> 00:33:54,860
" Patted" dediğimizde ise, sesli harfi de beraberinde okuruz "ed" deriz. Yani aynı ekin,

359
00:33:54,860 --> 00:34:00,870
"ed" ekinin telaffuzunu, İngiliz fonetiği kurallarına göre değiştiririz.

360
00:34:00,870 --> 00:34:04,909
İnsanlar, İngilizce'yi ya da herhangi başka bir dili

361
00:34:04,909 --> 00:34:10,669
öğrenmeye çalışırken, kendi anadillerindeki fonetik kurallarını

362
00:34:10,669 --> 00:34:15,389
bu ikinci dile de taşırlar, ve bunun bir adı da vardır:

363
00:34:15,389 --> 00:34:20,779
"aksan". Bir dil kullanıcısı, bilerek, fonetik kurallarıyla oynarsa,

364
00:34:20,779 --> 00:34:25,539
yani yalnızca söylecekleri şeyin içeriğini iletmekten ziyade,

365
00:34:25,539 --> 00:34:37,719
kullandıkları fonetik yapılara da önem verirlerse, biz buna şiir ya da sözbilimi, deriz.

366
00:34:37,719 --> 00:34:37,719
Dil Arayüzleri

367
00:34:37,719 --> 00:34:42,629
Şimdiye kadar, dille ilgili bilgilerden bahsediyordum, yani dilin düzeninin nasıl tanımlanabileceğinden.

368
00:34:42,629 --> 00:34:48,609
Dil düzeni, konuşmaların anlaşılması sırasında beyni girmekte

369
00:34:48,609 --> 00:34:53,399
ve konuşma üretimi sırasında dışarı çıkmaktadır. İşte bu da bizi,

370
00:34:53,399 --> 00:34:56,409
dilin arayüzleri konusuna getirmektedir.

371
00:34:56,409 --> 00:35:01,539
Şimdi üretimle başlayalım.

372
00:35:01,539 --> 00:35:09,650
Burada görülen diyagram, bir insan kadavrasının ikiye kesilmiş görüntüsüdür. Yani,

373
00:35:09,650 --> 00:35:16,989
bir anatomi uzmanı eline testereyi alıp, insanların ses yolunu yandan görülmesini sağlamıştır.

374
00:35:16,989 --> 00:35:22,640
Ve işte bu diyagram, dile ilişkin bilgilerimizi, dünyada nasıl bir dizi ses olarak dışarı çıktığını göstermektedir.

375
00:35:22,640 --> 00:35:27,119
Şimdi, hepimizin nefes borusunun ya da trakesinin üstünde,

376
00:35:27,119 --> 00:35:33,700
larenks ya da gırtlak olarak bildiğimiz, karmaşık bir yapısı vardır. Adem elmasının tam arkasında.

377
00:35:33,700 --> 00:35:41,829
Ve akciğerlerimizden gelen hava, zengin, vızlayan bir ses kaynağı olan, müziksel tonlar sağlayan,

378
00:35:41,829 --> 00:35:50,349
titreyen, kıkırdak yapısılı iki kanattan geçer. Bu titreşimli ses

379
00:35:50,349 --> 00:35:55,670
dünyaya çıkmadan önce, ses yolundaki odacıklardan, yani eldivenciklerden geçer.

380
00:35:55,670 --> 00:36:03,989
Dilin arkasındaki boğaz, dilimizin üstündeki boşluk, dudaklarımızın

381
00:36:03,989 --> 00:36:09,690
arasındaki boşluk ve ağzımızın hava akımını bloke etmesi durumunda,

382
00:36:09,690 --> 00:36:13,710
burundan çıkabilir. İşte bütün bu boşlukların bir şekli vardır

383
00:36:13,710 --> 00:36:19,469
ve fizik kanunları sayesinde, bu boşuklar bu vızlayan ses kaynağındaki bazı müziksel tonları

384
00:36:19,469 --> 00:36:25,920
ön plana çıkarak, bazılarınıysa susturacaktır. Biz, dilimizi hareket ettirerek,

385
00:36:25,920 --> 00:36:31,069
bu boşlukların şeklini değiştirebiliriz. Örneğin dilimizi ileri geri hareket ettirerek,

386
00:36:31,069 --> 00:36:37,759
"i", "e, "i", "e", sesleri çıkarabiliriz. Dilimizin arkasındaki boşluğu değiştirerek,

387
00:36:37,759 --> 00:36:44,309
ön plana çıkartılan ya da susturulan frekansları değiştirebilir, böylece dinleyicinin iki ayrı sesli harf

388
00:36:44,309 --> 00:36:49,390
duymasını sağlayabiliriz. Yine, dilimizi yukarı ya da aşağı hareket ettirdiğimizde,

389
00:36:49,390 --> 00:36:55,329
dilini üzerinde tınlayan boşluğun şeklini değiştirerek, "i", "a", "i", "a"

390
00:36:55,329 --> 00:37:02,009
seslerini çıkarabiliriz. Yine, müziksel tonların karışımındaki fark,

391
00:37:02,009 --> 00:37:08,950
ortaya çıkan sesli harfin doğasını değiştirir. Hava akımını durdurup, sonra serbest bıraktığımızda,

392
00:37:08,950 --> 00:37:16,019
"t", "k" veya "b" gibi sesler çıkardığımızda, sesli yerine sessiz bir harf duyarız.

393
00:37:16,019 --> 00:37:23,170
Yine hava akımını kısıtladığımızda, "f" ya da "ss" gibi, katotik, gürültülü bir ses üretiriz.

394
00:37:23,170 --> 00:37:30,579
Bu seslerin hepsi farklı eklemleyiciler tarafından şekillendirilir ve

395
00:37:30,579 --> 00:37:34,680
beyin tarafından farklı nitelikteki sesli veya sessiz harfler olarak algılanır.

396
00:37:34,680 --> 00:37:42,059
İnsanların ses yollarının ilginç bir özelliği, bu yolun nefes alma ve yutkunma gibi

397
00:37:42,059 --> 00:37:47,749
farklı amaçlar için evrim geçirmiş olan yapıları bir arada barındırması ve onların işleyişini düzenlemesidir.

398
00:37:47,749 --> 00:37:52,630
Darwin, evrim sırasında, gırtlağın boğazın aşağıya doğru kaydığını

399
00:37:52,630 --> 00:37:59,109
ve insanların yedikleri tüm yiyecek parçalarının,

400
00:37:59,109 --> 00:38:04,989
ağızdan yemek borusuna ve oradan da mideye geçerken, önce gırtlaktaki boşluktan geçerek,

401
00:38:04,989 --> 00:38:11,299
gırtlağa kaçma ve boğulma riski yarattığını keşfetmiştir.

402
00:38:11,299 --> 00:38:16,880
Heimlich Manevrası keşfedilene kadar, senede binlerce kişi

403
00:38:16,880 --> 00:38:23,650
insanların ses yollarının bu uyumsuz evrimi yüzünden, boğularak hayatını kaybetmiştir.

404
00:38:23,650 --> 00:38:28,829
O halde, neden bizi boğulmaya karşı savunmasız hale getiren bir ağız ve boğaz geliştirmiş olabiliriz?

405
00:38:28,829 --> 00:38:34,269
Akla yatkın savlardan biri, bunun, evrim sırasında, bizim konuşmamızı sağlayan

406
00:38:34,269 --> 00:38:41,390
bir taviz olduğudur. Tınlayan boşlukların değiştirilmesine izin veren sağlayan çeşitli olanaklar sağlayarak ve

407
00:38:41,390 --> 00:38:47,789
dili ileri geri ve yukarı aşağı hareket etmesini sağlayarak,

408
00:38:47,789 --> 00:38:53,680
çıkarabileceğimiz seslerin çeşitliliğini arttırırken bir yandan da boğulma

409
00:38:53,680 --> 00:38:59,809
ihtimalimizi artırarak, taviz vermiş olduk; ancak bu sırada,

410
00:38:59,809 --> 00:39:05,960
dil becerisine sahip olmanın, boğulma riskinin oluşmasına rağmen, hayatta kalmamız için yarar sağladığını göstermiş olduk.

411
00:39:05,960 --> 00:39:10,789
Peki ya, bilginin diğer türlü hareket etmesi, yani dünyadan

412
00:39:10,789 --> 00:39:17,019
beyne doğru iletilerek, konuşmanın anlaşılması işlemi nasıl gerçekleşiyor?

413
00:39:17,019 --> 00:39:23,630
Konuşmanın anlaşılması, ne zaman telefonumuzdaki bir sesli mesaj menüsüyle karşılaşsak ya da

414
00:39:23,630 --> 00:39:31,579
bilgisayarlarımızda dikte edici kullandığımızda tekrar farkına vardığımız, kompleks ve hesaba dayalı bir işlemdir.

415
00:39:31,579 --> 00:39:39,229
Örneğin, teknolojinin son harikası bir, konuşmayı metne dönüştürücü sistem kullanan bir yazar,

416
00:39:39,229 --> 00:39:46,589
bilgisayarına aşağıdaki kelimeleri dikte eder: " book tour" [kitap turu],

417
00:39:46,589 --> 00:39:51,859
ancak bu kelimeler ekrana " back to work" [işe geri dön] olarak yansıdı. O " I truly couldn't see" [Gerçekten göremedim] dediğinde

418
00:39:51,859 --> 00:39:58,229
bu cümleler "a cruelly good MC" [gerçekten acımasızca iyi bir sunucu] olarak yansıdır.

419
00:39:58,229 --> 00:40:03,940
Daha da beteri, ebeveynlerine yazdığı bir mektubun başlangıcı olarak, "Dear Mom and Dad" [Sevgili Anne ve Baba'cığım]

420
00:40:03,940 --> 00:40:08,079
yazdığında, ekrandaki yazı "The man is dead", [Adam öldü] diyordu.

421
00:40:08,079 --> 00:40:12,849
Dikte edici sistemler gittikçe iyileştirildi ama bir katibin

422
00:40:12,849 --> 00:40:16,619
yerini dolduracak hale gelmelerine daha çok zaman var.

423
00:40:16,619 --> 00:40:21,739
Peki, konuşmanın anlaşılmasının, insanlar için böyle kolay olup da,

424
00:40:21,739 --> 00:40:28,400
bilgisayara için böyle zor olmasının sebebi nedir? Bunu sağlayan iki etmen vardır. Birincisi,

425
00:40:28,400 --> 00:40:34,619
her sesli ve sessiz harfin, o harften bir önceki ya da sonraki hecelere göre, farklı bir şekilde telaffuz edilmesidir.

426
00:40:34,619 --> 00:40:39,390
İşte bu duruma, bazen eşsöyleyiş denmektedir.

427
00:40:39,390 --> 00:40:46,269
Size bir örnek vereyim. Cape Cod denilen yer isminde, iki ayrı "c" harfi, yani "k" sesi vardır.

428
00:40:46,269 --> 00:40:52,130
Her ikisi de İngilizce'de "c" harfiyle gösterilir ve "k" olarak okunurlar. Ancak siz bu kelimeleri nasıl telaffuz

429
00:40:52,130 --> 00:40:55,910
ettiğinize dikkat edecek olursanız, bu kelimeleri, ağzınızın farklı

430
00:40:55,910 --> 00:41:02,109
yerlerini kullanarak telaffuz ettiğinizi fark edersiniz. Deneyin. Cape Cod, Cape Cod. "k, "k".

431
00:41:02,109 --> 00:41:08,609
Bir tanesindeki "k", ağzın arka kısımlarında bir yerlerde söylenmekte, diğeri ise,

432
00:41:08,609 --> 00:41:13,779
çok daha önlerde söylenmektedir. Biz bu sesi, sesin

433
00:41:13,779 --> 00:41:20,019
"ey" ya da "ah" seslerinden önce gelmiş olmasına göre, farklı şekilde seslendiririz. Ve bu fark,

434
00:41:20,019 --> 00:41:25,239
ağzımızın içindeki tını boşluklarında farklı şekiller oluşturarak, birbirinden farklı

435
00:41:25,239 --> 00:41:31,680
dalga biçimleri ortaya çıkarır. Eğer bir bilgisayar, bu farklılıkları

436
00:41:31,680 --> 00:41:37,989
gözetleyecek şekilde özellikle programlanmadıysa, bu iki sesi objektif bir şekilde,

437
00:41:37,989 --> 00:41:44,559
"key" "ko" olarak duyacaktır. Evet bunlar gerçekten de farklı seslerdir ancak bizim beynimiz, bunları hemen birleştirir.

438
00:41:44,559 --> 00:41:48,829
Konuşmanın anlaşılmasının böylesine zorlu bir problem olmasının diğer sebebi de,

439
00:41:48,829 --> 00:41:55,359
bölümlemenin eksik olmasıdır. Biz, bir konuşmayı dinlerken,

440
00:41:55,359 --> 00:42:02,319
kelimeleri oluşturan bir dizi ses duyduğumuzu düşünürsek, aslından bir ilüzyondan bahsediyor oluruz.

441
00:42:02,319 --> 00:42:07,450
Eğer bir cümlenin dalga biçimini, osiloskop altında inceleyecek olursanız,

442
00:42:07,450 --> 00:42:11,200
kelimeler arasında, yazılı dilde gördüğümüz gibi beyaz boşluklara benzeyen

443
00:42:11,200 --> 00:42:17,339
ve sessizliği gösteren boşluklar olmayacaktır, bunun yerine bir kelimenin bitip,

444
00:42:17,339 --> 00:42:21,029
diğerinin hemen başladığı bir kesintisiz şerit olacaktır.

445
00:42:21,029 --> 00:42:22,569
Aslında biz bilmediğimiz bir yabancı dil dinlerken ve ne zaman

446
00:42:22,569 --> 00:42:27,519
bir kelimenin bitip, diğerinin başladığını fark etmediğimizde, işte bu durumun farkına varırız.

447
00:42:27,519 --> 00:42:33,209
Anadilimizdeki kelimelerin nereden başladıklarını ve ne zaman bittiklerini bilmemizin sebebi,

448
00:42:33,209 --> 00:42:38,589
bu kelimelerin bizim zihinsel sözlüğümüzde yer alıyor olmaları ve aklımızda kelimenin seslendirilişinin mevcut olmasıdır.

449
00:42:38,589 --> 00:42:44,329
Ancak, bu bilgiyi, yalnızca dalga biçimine bakarak elde edemezsiniz.

450
00:42:44,329 --> 00:42:49,489
Aslında, kelime sınırlarının fiziksel olarak, konuşma dalgasına yansımamasından yararlanan

451
00:42:49,489 --> 00:42:55,930
ve kelime oyunları türleri vardır. Mesela komedi şarkılarından birinde şöyle denmektedir: Mairzy doats

452
00:42:55,930 --> 00:43:00,969
and dozy doats and liddle lamzy divey 
A kiddley divey too, wooden shoe?

453
00:43:00,969 --> 00:43:06,690
Şimdi, bu cümlenin aslında İngilizce'de, dilbilgisi kurallarına uygun bir cümle olduğunu söylesem, şaşırtıcı olabilir.

454
00:43:06,690 --> 00:43:16,059
Mares eat oats and does eat oats and little lambs eat ivy, a kid'll eat ivy too, wouldn’t you? [Kısraklar yulaf yer, evet yer, küçük kuzular sarmaşık yer, çocuklar da sarmaşık yiyebilir, peki siz?]

455
00:43:16,059 --> 00:43:23,989
Bu normalde okunduğunda veya şarkı olarak söylendiğinde, kelimeler arasındaki boşluklar atlanır ve aynı ses dizisi,

456
00:43:23,989 --> 00:43:29,529
laf salatası olarak duyulabilir ya da cümlenin iletmek istediği anlamı taşıyan anlamı biliyorsanız, normal bir cümle

457
00:43:29,529 --> 00:43:35,279
olarak algılanabilir. Çocukların yakından tanıdığı bir cümleyi kullanarak, bir örnek daha vereyim:

458
00:43:35,279 --> 00:43:40,589
Fuzzy Wuzzy was a bear, Fuzzy Wuzzy had no hair. Fuzzy Wuzzy wasn’t very fuzzy, was he? [Fuzzy Wuzzy bir ayıydı, Fuzzy Wuzzy'nin saçı yoktu. Fuzzy Wuzzy, çok da tüylü değildi, değil mi?]

459
00:43:40,589 --> 00:43:49,099
Sonra bir de meşhur tekerleme var: I scream, you scream, we all scream for ice cream. [Ben bağırırım, sen bağırırsın, beraber dondurma için bağırırız.]

460
00:43:49,099 --> 00:43:55,519
Biz genellikle, dilin ne kadar açık anlamlı olduğunun farkına varmayız. Bir şey, kendi bağlamında açıklandığında, biz

461
00:43:55,519 --> 00:44:02,479
kolaylıkla ve bilinçdışı olarak, cümlede anlatılmak isteneni anlarız ancak insanların sahip olduğu tüm sağduyudan

462
00:44:02,479 --> 00:44:08,609
ve diğer insani becerilerden yoksun, zavallı bir bilgisayar,

463
00:44:08,609 --> 00:44:14,279
tüm farklı olasılıklar içinde, şaşkına dönmüş durumdadır. Örneğin,

464
00:44:14,279 --> 00:44:19,680
"Mary küçük bir koyun aldı" cümlesine bakın. Tamamen, şaşırtmacadan uzak, basit bir cümle.

465
00:44:19,680 --> 00:44:24,709
Şimdi bu cümleye, "nane soslu" kelimelerini eklerseniz, "aldı"kelimesinin

466
00:44:24,709 --> 00:44:30,359
aslında çok kafa karıştırıcı bir kelime olabileceğini görürsünüz. Bu yüzden, bilgisayarın yaptığı çeviriler,

467
00:44:30,359 --> 00:44:34,869
komik denecek derecede hatalı sonuçlar verebilmektedir.

468
00:44:34,869 --> 00:44:39,630
Efsaneye göre, İngilizce'den Rusça'ya çevirmek üzere tasarlanmış olan

469
00:44:39,630 --> 00:44:45,400
ilk bilgisayar sistemlerinden birine şu cümle yazılmış: " The spirit is willing but the flesh is weak" [ Ruh isteklidir, ancak vücut zayıftır]

470
00:44:45,400 --> 00:44:50,900
Sistem, bu cümleyi "The vodka is agreeable but the meat is rotten" [Vodka onaylamaktadır ancak

471
00:44:50,900 --> 00:44:59,680
et bozulmuştur] olarak çevirmiştir.O halde, insanlar dili neden

472
00:44:59,680 --> 00:45:05,380
bilgisayarlardan daha iyi anlamaktadırlar? Bizim sahip olduğumuz bilgilerden hangisini makinelere programlamakta

473
00:45:05,380 --> 00:45:11,140
bu kadar güçlük çekiyoruz? İşte, dilin ve zihnin geri kalanının arasında bir üçüncü arayüz daha vardır ve

474
00:45:11,140 --> 00:45:17,509
bu da, dilbilimi konusunun bir başka branşını oluşturur: Edimbilim.

475
00:45:17,509 --> 00:45:25,440
Yani insanların, dünyaya ilişkin bilgilerini kullanarak, dili o ortama göre ve

476
00:45:25,440 --> 00:45:29,229
diğer konuşmacıların nasıl iletişim kuracaklarına dair beklentilerine göre yorumlamasıdır.

477
00:45:29,229 --> 00:45:34,059
Edimbilimdeki en önemli ilke, "işbirliği ilkesidir". Yani, sizin konuşma içinde bulunduğunuz eşinizin,

478
00:45:34,059 --> 00:45:40,209
sizin ona söylemek istediklerinizi doğru ve net olarak söylemenize yardım ediyor olmasıdır.

479
00:45:40,209 --> 00:45:46,359
Bizim edimbilime ait bilgimiz, sözdizimi, fonetik ve benzer kurallara ait bilgiler gibi,

480
00:45:46,359 --> 00:45:53,660
biz çaba sarf etmeden devreye girmektedir ancak aslında bir çok detaylı hesaplama gerektirmektedir.

481
00:45:53,660 --> 00:45:58,880
Örneğin, ben size, "Eğer bana guacamoleyi uzatırsan, bu harika olur" dersem,

482
00:45:58,880 --> 00:46:05,499
Sizden kibarlıkla bir ricada bulunduğumu anlarsınız ve guacomoleyi uzatırsınız.

483
00:46:05,499 --> 00:46:12,579
Siz bunu oturup uzadı uzadıya düşünmezsiniz. Yalnızca birinin

484
00:46:12,579 --> 00:46:18,469
sizden bir şey istediğini ve bunu isterken bir dizi kelime kullanarak, bunu kibarlıkla ifade ettiğini anlarsınız.

485
00:46:18,469 --> 00:46:23,529
Komedilerde, robotların kelimeleri durumun gerektirdiği şekilde yorumlayamamaları genellikle

486
00:46:23,529 --> 00:46:29,739
espri konusu olur. Örneğin eskilerden, "Get Smart" isimli komedi dizisinde,

487
00:46:29,739 --> 00:46:35,630
Hymie isimli bir robot vardır ve Maxwell Smart, ondan her yardım

488
00:46:35,630 --> 00:46:41,819
istediğinde, " Hymie, şuna bir el atar mısın?" der. O zaman Hymie

489
00:46:41,819 --> 00:46:47,599
[kolunu sökme sesi] elini çıkarır ve Maxwell Smart'a verir ve

490
00:46:47,599 --> 00:46:53,719
"el atmak" deyiminin bu bağlamda, 'yardım etmek' anlamına geldiğini anlamaz.

491
00:46:53,719 --> 00:46:56,009
Şimdi Edimbilimin, pratik hayattaki kullanımına, şu diyalogla bakalım.

492
00:46:56,009 --> 00:47:01,329
Örneğin Martha "Seni terk ediyorum" dese, John da " Kim o?" diyebilir.

493
00:47:01,329 --> 00:47:07,989
Şimdi dili anlamak demek, zamirin önceden geçtiği durumu saptamayı gerektirir.

494
00:47:07,989 --> 00:47:14,829
Yani bu durumda, "o" kişisinden bahsediliyordur ve İngilizce'yi yetkin olarak konuşan herkes, bu "o" kişisinin

495
00:47:14,829 --> 00:47:20,940
her ne kadar diyalog içinde kendisinden daha önce bahsedilmiş olmasa da,

496
00:47:20,940 --> 00:47:28,289
John'un rakibi olacak adam olduğunu anlayacaktır. Bu örnek, bizim dili kullanırken, içine

497
00:47:28,289 --> 00:47:35,890
insan davranışlarına, etkileşimlerine ve ilişkilerine dair bir çok bilgi sığdırdığımızı, gösterir.

498
00:47:35,890 --> 00:47:43,719
İşte biz bu tür hikayesel bilgileri, orada "o" zamiriyle anlatılan

499
00:47:43,719 --> 00:47:49,619
kişinin kim olduğunu bulma gibi mekanik problemlerin çözümünde kullanırız.

500
00:47:49,619 --> 00:47:58,150
Bilgisayara dili programlarken, işte bu tür bilgileri programlamak çok zordur.

501
00:47:58,150 --> 00:48:03,369
Dil, doğal dünyanın bir mucizesidir çünkü bize, kısıtlı sayıdaki

502
00:48:03,369 --> 00:48:11,890
zihinsel aleti kullanarak, sonsuz sayıda fikir paylaşmamızı sağlar.

503
00:48:11,890 --> 00:48:19,719
Bu zihinsel aletler, ezberlenmiş büyük bir kelime dağarcığı ve bunları birleştirebilen güçlü bir zihinsel dilbilgisinden oluşur.

504
00:48:19,719 --> 00:48:26,229
Bu şekilde tanımlanan dil, kendine özgü betimsel ve biçimsel kurallara sahip olan yazı diliyle

505
00:48:26,229 --> 00:48:31,940
ya da düşünce ile karıştırılmamalıdır.

506
00:48:31,940 --> 00:48:36,819
Modern dilbilimi, dilbilimci Noam Chomsky'nin sorduğu, ancak hepsini kendisinin de cevaplayamadığı bir çok soru ile

507
00:48:36,819 --> 00:48:43,459
yönlendirilmiştir. Bu sorular arasında, Dilin sonsuzca yaratılması nasıl mümkündür?

508
00:48:43,459 --> 00:48:50,670
Kelimelerin insanlar arasında iletilmesini sağlayan soyut zihinsel yapılar nelerdir? Çocuklar bu yapıları nasıl edinirler?

509
00:48:50,670 --> 00:48:54,529
Diller arasındaki ortak özellikler nedir?

510
00:48:54,529 --> 00:49:04,209
Ve bu ortak özellikler, insan zihni hakkında bize nasıl bir ipucu sağlar? Dil konusun incelenmesi,