WEBVTT

00:00:11.890 --> 00:00:16.790
Benim adın Steven Pinker ve ben Harvard Üniversitesi'nde Psikoloji Profesörü'yüm.

00:00:16.790 --> 00:00:22.680
Bugün size dilden bahsediyor olacağım. Aslında ben bir dil bilimci değilim,

00:00:22.680 --> 00:00:28.160
bilişsel bilimciyim. Benim dil konusuna olan ilgim, dilin

00:00:28.160 --> 00:00:32.490
insan beynine açılan bir pencere olmasıyla, sınırlı. Dil konusu,

00:00:32.490 --> 00:00:38.030
insan bilimlerinin ana konularından biri. Dil kullanma becerisi, insanları

00:00:38.030 --> 00:00:45.030
diğer türlerden çarpıcı şekilde ayıran bir özellik. Dil, insanların iş birliği yapabilmeleri için elzem; kelimeleri kullanarak,

00:00:45.030 --> 00:00:52.239
bilgilerimizi paylaşıyor ve eylemlerimizi koordine hale getiriyoruz ve böylece harika işler başarabiliyoruz.

00:00:52.239 --> 00:00:58.769
Tabii dil konusu, içinde bir çok bilimsel sır da barındırıyor: Dil, nasıl insan türü için evrim geçirdi? Beyin, dili nasıl işliyor?

00:00:58.769 --> 00:01:05.610
Ayrıca dilin insan hayatında ne kadar merkezi bir yeri olduğu düşünüldüğünde, dilin bir çok pratik kullanımı olması

00:01:05.610 --> 00:01:11.020
şaşırtıcı değil. Dil bizim için o kadar doğal bir şey ki,

00:01:11.020 --> 00:01:16.420
onun ne kadar ilginç ve mucizevi bir şey olduğunu unutuyoruz. Şimdi,

00:01:16.420 --> 00:01:21.100
bir sonraki saat boyunca ne yapıyor olacağınızı düşünün. Bir adamın, nefes alıp

00:01:21.100 --> 00:01:26.500
bazı sesler çıkarmasını, sabırla dinliyor olacaksınız. Neden böyle bir şey yapasınız?

00:01:26.500 --> 00:01:31.750
Ben çıkaracağım seslerin çok hoş olduğunu iddia edemem, ama çıkaracağım "ss" ve "hmm" ve "vaak" ve "pap" seslerinin

00:01:31.750 --> 00:01:38.329
arasına, bazı bilgileri kodladığımı söyleyebilirim.

00:01:38.329 --> 00:01:44.719
İşte, sizlerin bu ses akıntısı içindenden bilgiyi çıkartma beceriniz var; bu da bizim

00:01:44.719 --> 00:01:49.619
fikirlerimizi paylaşmamızı sağlıyor. İşte bugün paylaşacağımız fikirler

00:01:49.619 --> 00:01:55.329
bu yeteneğimizle, dil yeteneğimizle ilgili. Ancak farklı bir biçimde "hs" ve "vaak" sesleri çıkararak,

00:01:55.329 --> 00:02:01.079
sizin, en sevdiğiniz realite şovunda olan bitenden, evrenin oluşuma ait olan teorilere kadar,

00:02:01.079 --> 00:02:06.899
bir çok farklı konuda düşünmenizi sağlayabilirim.

00:02:06.899 --> 00:02:13.760
İşte ben dilin mucizesi olarak bunu görüyorum; onun geniş ifade gücünü.

00:02:13.760 --> 00:02:19.440
35 senedir dil konusu üzerine çalışıyor olmama rağmen beni hala merakla dolduran bir konu.

00:02:19.440 --> 00:02:31.540
Ve işte, dil biliminin açıklamaya çalıştığı ana fenomen de bu.

00:02:31.540 --> 00:02:35.410
Dilin, insan hayatının merkezinde olması şaşırtıcı değil. İncil'deki Babil Kulesi hikayesi,

00:02:35.410 --> 00:02:39.760
insanların bilgilerini ve niyetlerini, dili kullanarak paylaştıklarını ve

00:02:39.760 --> 00:02:46.209
bu sayede harika işler başardıklarını anlatmaktadır. Dil ayrıca

00:02:46.209 --> 00:02:53.340
belirli bir kültüre özgü değildir; antropologlar tarafından incelenen her kültürde mevcuttur.

00:02:53.340 --> 00:02:58.640
Dünyada bugün konuşulan 6.000 dil var.

00:02:58.640 --> 00:03:05.319
Bu dillerin hepsi komplekstir; kimse kompleks dile sahip olmayan bir insan toplumu keşfetmemiştir.

00:03:05.319 --> 00:03:10.569
İşte bu ve benzeri sebeplerden dolayı, Charles Darwin demiştir ki: " İnsanoğlunun doğasında konuşma iç gdüsü vardır;

00:03:10.569 --> 00:03:16.620
bunu küçük çocukların agulamalarında görebilirsiniz, oysa hiçbir çocuğun içgüdüleri onu

00:03:16.620 --> 00:03:21.019
yemek yapmaya, alkol mayalamaya ya da yazı yazmaya yöneltmez."

00:03:21.019 --> 00:03:25.489
Dil, çetrefilli bir beceridir ve dil biliminin de karmaşık bir bilim dalı olması

00:03:25.489 --> 00:03:30.489
şaşırtıcı değildir. Bu dal, dilin kendisinin incelenmesini içerir:

00:03:30.489 --> 00:03:38.090
dilbilgisi, kelimelerin, kelime öbeklerinin ve cümlelerin sıralanması; fonoloji, yani seslerin incelenmesi,

00:03:38.090 --> 00:03:45.129
anlambilim, yani anlamın incelenmesi ve edimbilgisi, yani dilin konuşma esnasında nasıl kullandığını,

00:03:45.129 --> 00:03:49.180
inceler. Dil konusunu inceleyen bilim kişileri ayrıca

00:03:49.180 --> 00:03:54.989
dilin gerçek zamanlı olarak nasıl işlendiğini, çocuklar tarafından nasıl algılandığını ve dil öğrenmenin nasıl gerçekleştiğini

00:03:54.989 --> 00:03:59.540
inceler; bu alana, psikolinguistik denir. Ayrıca bazıları da beyin tarafından dilin

00:03:59.540 --> 00:04:02.220
nasıl işlendiğini inceler; bu alana da nörolinguistik denir.

00:04:02.220 --> 00:04:11.590
Şimdi başlamada önce, dilin, dille yakından ilişkisi olan üç diğer şeyle karşılaştırılmaması

00:04:11.590 --> 00:04:18.250
çok önemlidir. Bunların ilki yazı dilidir. Tarih boyunca varolan tüm insan kültürlerinde bulunan,

00:04:18.250 --> 00:04:23.520
konuşma dilinin aksine, yazı, insan tarihinin yalnızca

00:04:23.520 --> 00:04:29.500
ufak bir kısmı boyunca var olmuştur; yazı 5000 sene önce icat edilmiştir.

00:04:29.500 --> 00:04:35.470
Sayfadaki her bir işaretin bir sesli ya da sessiz harfi temsil ettiği alfabetik yazı, bir sefer mahsus olmak üzere,

00:04:35.470 --> 00:04:40.220
yaklaşık 3.700 sene önce, Kenan Ülkesi'nde yaşayanlar tarafından icat edilmiştir.

00:04:40.220 --> 00:04:47.800
Darwin'in de söylediği gibi, çocukların içgüdüsel olarak yazı yazma eğilimleri yoktur

00:04:47.800 --> 00:04:51.850
ancak bunu eğilim okul sırasında inşa edilir.

00:04:51.850 --> 00:04:58.060
Dille karıştırılmaması gereken bir diğer şey de, düzgün dilbilgisidir. Dilbilimciler,

00:04:58.060 --> 00:05:05.140
betimlemeli dilbilgisiyle, yani insanların nasıl konuşması gerektiğini açıklayan kurallar ile, kuralcı dilbilgisini, yani

00:05:05.140 --> 00:05:11.260
insanların dikkatlice düzyazı yazdıklarında uymaları gerekenleri tanımlayan kurallar, arasında bir fark yaratmışlardır.

00:05:11.260 --> 00:05:15.690
Size dilbilimine ilişkin bir sır vermemi isterseniz, o da, bu iki grup kuralın,

00:05:15.690 --> 00:05:22.240
aynı olmadığı ve dilin kuralcı dilbilgisi kurallarının, aslında çok da mantık üzerine kurulu olmadığıdır.

00:05:22.240 --> 00:05:27.640
Mesela bu kurallardan en meşhuruna bakalım: mastarlıkları ikiye bölmeme kuralı.

00:05:27.640 --> 00:05:31.540
Bu kurala göre, Kaptan Kirk, Enterprise gemisinin

00:05:31.540 --> 00:05:36.930
görevinin " başka kimsenin gitmediği yere, gitmek cesurca" dediğinde, çok büyük bir dilbilgisi

00:05:36.930 --> 00:05:41.990
hatası yapmış bulunmaktadır. Editörlere göre, onun aslen

00:05:41.990 --> 00:05:48.800
"Başka kimsenin gitmediği yere, cesurca gitmek" demesi gerekmekteydi.

00:05:48.800 --> 00:05:54.910
Ancak, bu İngilizce dilinin ritmiyle ve vurgusuyla çatışmaktadır. Aslında, bu kuralcı kural,

00:05:54.910 --> 00:06:00.660
Latince'de, mastarın ayrılamaması kuralı temel alınarak yapılmıştır;

00:06:00.660 --> 00:06:05.910
çünkü mastar orada, tek kelimedir: "Facare", yani "yapmak." Julius Sezar, istese de

00:06:05.910 --> 00:06:12.940
mastarı ikiye ayıramazmış. Bu kural, İngilizce'ye tamamen taşınmış

00:06:12.940 --> 00:06:17.260
ancak aslında taşınmaması gerekirmiş. Bir diğer kuralcı dilbilgisi kuralı da,

00:06:17.260 --> 00:06:23.140
aynı cümle içinde iki negatifin kullanılmamasıdır. Mick Jagger'in " Hiçbir tatmin alamıyorum" dememesi gerekirmiş.

00:06:23.140 --> 00:06:27.640
Bunun yerine, "Herhangi bir tatmin alamıyorum" demesi gerekirmiş.

00:06:27.640 --> 00:06:34.680
Şimdi, bu kuralın genellikle mantığa uyduğu söylenir, ancak düşünürseniz " -mıyorum" ve "herhangi" kelimeleri de,

00:06:34.680 --> 00:06:40.420
" -mıyorum" ve "hiç" ikilisi gibi, aslında çifte negatif içermektedir.

00:06:40.420 --> 00:06:44.600
Bizim " Herhangi bir tatmin alamıyorum"u, "Hiçbir tatmin alamıyorum"a tercih etmemizin tek sebebi,

00:06:44.600 --> 00:06:50.140
17. yüzyılda Güney İngiltere'de konuşulan lehçenin,

00:06:50.140 --> 00:06:53.730
" -mıyorum" ve "herhangi" ikilisini, ikilisine tercih etmesi yüzündendir.

00:06:53.730 --> 00:06:57.070
Eğer İngiltere'nin başkenti, ülkenin güneyinde değil de kuzeyinde

00:06:57.070 --> 00:07:01.400
olsaydı, "-mıyorum" ve "hiçbir" doğru,

00:07:01.400 --> 00:07:03.330
" -mıyorum" ve "herhangi" ikilisine yanlış olacaktı.

00:07:03.330 --> 00:07:08.410
Bir dilde, standart olarak seçilen ağzın herhangi bir özelliği yoktur.

00:07:08.410 --> 00:07:14.890
Aslında, biz lehçe adı verilen farklı dil versiyonlarını karşılaştırırsak,

00:07:14.890 --> 00:07:20.910
hepsinin farklı şekillerde kompleks olduğunu görürüz. Mesela, Afro-Amerikan konuşma dilini, yani

00:07:20.910 --> 00:07:27.540
Siyani İngilizce'yi ya da Zenci sokak dilini ele alalım. Afro-Amerikan dilinde,

00:07:27.540 --> 00:07:33.460
" He be workin" [O var çalışma] dediğinizde, bu aslında Standart İngilizce'nin katledilmesi anlamına gelmez,

00:07:33.460 --> 00:07:38.670
ama "He workin" [O çalışıyor] dan farklı bir anlam taşıyan, başka bir cümle kurulduğu anlamına gelir.

00:07:38.670 --> 00:07:45.680
İlki, o insanın bir işe sahip olduğunu belirtir,

00:07:45.680 --> 00:07:51.180
ikincisi ise, o kişinin, bizim şu anda bu konuşmayı yaptığımız esnada, çalışıyor olduğunu belirtir.

00:07:51.180 --> 00:07:53.320
Şimdi, Afro-Amerikan dilinde yapılan ancak Standart İngilizce'de var olmayan

00:07:53.320 --> 00:07:59.480
bu fark, farklı lehçelerin, standart dille aynı karmaşıklıkta ve aynı ölçüde kompleks

00:07:59.480 --> 00:08:05.620
bir dizi kurala sahip olabileceğinin göstergesidir.

00:08:05.620 --> 00:08:10.710
Şimdi üçüncü bir şey de, dili, düşünce ile karıştırmamak gerektiğidir.

00:08:10.710 --> 00:08:17.210
Bir çok insan, düşünürken dil kullandığını söyler ama, bilişsel

00:08:17.210 --> 00:08:23.220
psikologlar, bir çok düşüncenin, cümle biçiminde gerçekleşmediğini

00:08:23.220 --> 00:08:24.010
göstermiştir.

00:08:24.010 --> 00:08:25.670
[(1.) Bebekler (ve diğer memeliler) konuşmadan iletişim kurarlar.]

00:08:25.670 --> 00:08:31.980
Örneğin, bebeklerin konuşmadan önceki halleri ya da diğer

00:08:31.980 --> 00:08:38.719
hayvanlar üzerinde yapılan bazı harika deneyler göstermiştir ki, bu varlıkların biliş düzeyleri üst seviyededir;

00:08:38.719 --> 00:08:45.430
sebep sonuç ilişkisi kurabilir ve insanların amaçlarını ve niyetlerini okuyabilirler ve bütün bunları konuşma becerieri

00:08:45.430 --> 00:08:48.280
olmadan yapabilmektedirler. [(2.) Bazı düşünce türleri dil olmadan da sürer-- görsel düşünme]

00:08:48.280 --> 00:08:50.340
Biz ayrıca, dili kullanan varlıkların, yani yetişkin insanların

00:08:50.340 --> 00:08:56.860
dilin dışındaki biçimlerle de düşünmeye devam ettiğini biliyoruz,

00:08:56.860 --> 00:09:03.190
örneğin, görsel imgelemeyle. Eğer sizden yukarıda gördüğünüz üç boyutlu figürlere bakmanızı

00:09:03.190 --> 00:09:09.110
ve onları aynı mı, farklı mı olduğunu söylemenizi istesem? İnsanlar,

00:09:09.110 --> 00:09:15.190
bu problemi çözerken, küp dizilerini tarif etmek yerine,

00:09:15.190 --> 00:09:21.630
görüntülerin birini alıp, diğerini de, ilkiyle aynı yöne çevirirler. İşte bu, dil harici düşünceye örnektir.

00:09:21.630 --> 00:09:22.310
[(3.) Bizler, dili anlamak için üstü örtülü bilgi kullanırız ve sonra, olaylara özünü hatırlarız.]

00:09:22.310 --> 00:09:25.310
İşte bu yüzden, dili anlasanız da,

00:09:25.310 --> 00:09:31.160
sonra aklınızda kalan duyduğunuz dilin kendisi değildir.

00:09:31.160 --> 00:09:37.770
Bilişsel psikolojinin önemli bulgularından biri de, sözel içerikleri uzun vadeli hafızaya atarken,

00:09:37.770 --> 00:09:44.870
insanların kelimeleri birebir kopyalamak yerine, içeriğin özünü ya da anlamını saklıyor olmalarıdır.

00:09:44.870 --> 00:09:48.500
Mesela, sizin son 10 dakika içinde söylediklerimin bir kısmını

00:09:48.500 --> 00:09:53.940
hafızanıza aldığınızı varsayıyorum. Ama sanırım eğer

00:09:53.940 --> 00:09:59.770
ağzımdan çıkan bir tek cümleyi bile aynen söylemenizi istesem, bunu yapamazsınız.

00:09:59.770 --> 00:10:07.130
Hafızamıza kaydolan, cümlelerin aslından çok daha soyut bir şeydir.

00:10:07.130 --> 00:10:11.790
İşte biz buna anlam, içerik ya da semantik diyoruz.

00:10:11.790 --> 00:10:17.990
Aslında, bir cümleyi anlamaya çalıştığımızda, kelimelerin anlamı

00:10:17.990 --> 00:10:25.150
aslında devasa bir buz dağının görünen kısmı gibidir. Anlam verme, dilin kendisine

00:10:25.150 --> 00:10:30.180
anlam vermek için gerekli olan, hızlı, dile ait olmayan, bilinçaltı bir işlem gerektirir. Şimdi şampuan şişesinde, şiir gibi yazan bir

00:10:30.180 --> 00:10:37.130
kaç kelimeyi okuyacağım. "Saçı ıslatın, köpürtün, durulayın, tekrarlayın."

00:10:37.130 --> 00:10:39.820
Şimdi dilin bu kadar küçük bir kısmını anlarken bile,

00:10:39.820 --> 00:10:44.610
bazı şeyleri biliyor olmanız lazım: mesela işlemi ikinciye tekrar ettiğinizde,

00:10:44.610 --> 00:10:49.070
saçınızı tekrar ıslatmanıza gerek yok, çünkü zaten ıslak. Ve işlem bittiğinde,

00:10:49.070 --> 00:10:53.880
ve "tekrar edin" kelimesini gördüğünüzde, işlemi sonsuza dek tekrar etmenize gerek yok.

00:10:53.880 --> 00:10:59.970
Burada, "tekrar edin" , "yalnızca bir kere tekrar edin" demek. Bu örtük bilgiyi yazanlar,

00:10:59.970 --> 00:11:06.400
bu yazıyı anlamak için dil bilmek gerektiğini, ancak yazdıkları şeyin "dil" olmadığını, biliyorlardı.

00:11:06.400 --> 00:11:07.860
[(4.) Eğer dil düşünce ise, o halde nereden geldi?)

00:11:07.860 --> 00:11:10.710
Şimdi, eğer dil, düşünce ise,

00:11:10.710 --> 00:11:15.320
ve dil, dil olmadan düşünemiyorsa, o halde "dil nereden gelmiştir?"

00:11:15.320 --> 00:11:20.550
sorusu karşımıza çıkar.Sonuçta, İngilizce dili dünyaya gelen

00:11:20.550 --> 00:11:26.600
bir Marslı komitesi tarafından icat edilip, bize bahşedilmemiştir.

00:11:26.600 --> 00:11:33.320
Dil, aslında halkın yarattığı doğal bir olaydır. Yüzlerce, binlerce insanın

00:11:33.320 --> 00:11:39.710
katkıda bulunabileceği, yeni kelime yapıları, jargon ve argo kelimeler ekleyebileceği bir ansiklopedi gibidir.

00:11:39.710 --> 00:11:46.180
Ve işte bu eklemeler, insanlar fikirlerini ifade etmeye çalışırken yeni yollar aradıkça, dile eklenir ve

00:11:46.180 --> 00:11:51.070
dil en başta böyle oluşur.

00:11:51.070 --> 00:11:59.160
Şimdi, bu durum, dilin düşünceyi etkileyebileceğini inkar ettiğimiz anlamına gelmez. Dilbilimciler uzun süre boyunca,

00:11:59.160 --> 00:12:05.670
dilbilimsel görecelik teorisine ya da bu teoriyi ortaya attıkları için, Sapir-Whorf teorisi olarak

00:12:05.670 --> 00:12:09.540
bilinen teoriye ilgi duydular. Bu teoriye göre, dil, düşünceyi

00:12:09.540 --> 00:12:15.430
etkileyebilir. Dilbilimsel görecelik teorisine ilişkin olarak tartışmalar sürmektedir, ancak

00:12:15.430 --> 00:12:20.810
kimse dilin, düşünceyle aynı şey olduğuna veya

00:12:20.810 --> 00:12:26.600
bizim zihnimizin sürekli cümleler kurarak çalıştığına inanmamaktadır.

00:12:26.600 --> 00:12:32.610
Şimdi, dilin ne olmadığını bir kenara bırakırsak, dilin nasıl işlediği

00:12:32.610 --> 00:12:39.279
konusunu ele alabiliriz. Özetle, dili üç ana başlık altına toplayabiliriz.

00:12:39.279 --> 00:12:46.040
Öncelikle, zihinsel sözlük olarak adlandırdığımız uzun süreli hafızamızda bulunan

00:12:46.040 --> 00:12:50.230
kelimeler var; yani cümlelerin temel yapı taşları.

00:12:50.230 --> 00:12:57.480
Dil parçalarını, daha uzun soluklu karmaşık dil parçaları haline getirmemizi sağlayan kurallar,

00:12:57.480 --> 00:13:05.220
tarifler ve algoritmalar var. Örneğin, bizim kelimeleri öbeklere ya da cümlelere çevirmemizi düzenleyen söz dizimi kuralları;

00:13:05.220 --> 00:13:11.130
ön takıları ve son takıları kelimelere ekleyerek onları kompleks kelimelere

00:13:11.130 --> 00:13:17.320
çevirmemizi düzenleyen biçim bilimi kuralları;

00:13:17.320 --> 00:13:24.290
Sesli ve sessiz harfleri küçük kelimelere çevirmemizi düzenleyen, sesbilimi kuralları;

00:13:24.290 --> 00:13:30.670
Ve işte bütün dile ilişkin bilginin, arayüzler aracılığıyla dünyayla bağ kurması

00:13:30.670 --> 00:13:36.070
ve bize diğer insanların ürettiği dili anlamamıza yardım etmesi ve bizim diğer insanların da bizim ürettiğimiz

00:13:36.070 --> 00:13:38.650
dili anlamalarına yardım etmesi gerekiyor. Bunlara dil arayüzü deniyor.

00:13:38.650 --> 00:13:45.420
Şimdi kelimelerle başlayalım. Kelimelere ait temel ilke,

00:13:45.420 --> 00:13:51.839
İsviçreli dilbilimci, Ferdinand de Saussure, bundan 100 sene önce,

00:13:51.839 --> 00:13:57.550
işaretin rastlantısallığına dikkati çektiğinde tanımlanmış oldu. Örneğin, " ördek" kelimesine kelimesine bakalım.

00:13:57.550 --> 00:14:02.650
"Ördek" kelimesi ne bir ördeğe benziyor, ne de ördek gibi yürüyebiliyor ya da "vak"layabiliyor ama

00:14:02.650 --> 00:14:07.240
işte bizim, hayatımızın bir kısmında kelimenin çıkardığı sesle, kelimenin anlamını ilişkilendirmemizi sağlayan o

00:14:07.240 --> 00:14:14.610
kuvvet sayesinde, ben bu kelimeyi söyleyerek, sizin aklınıza bir ördek getirebilirim.

00:14:14.610 --> 00:14:19.580
Demek ki, bu bilgi hafızada belirli bir formatta ve çok basitleştirilmiş olarak saklanıyor ve

00:14:19.580 --> 00:14:24.460
zihinsel sözlüğümüze girişi işte böyle olabilir. Kelimenin kendisi için bir sembol var,

00:14:24.460 --> 00:14:31.670
kelimenin okunuşuna ait bir tanımlama var ve bir de, anlamına ait

00:14:31.670 --> 00:14:36.600
bir tanımlama var. Zihinsel sözlüğümüzün en hayranlık uyandıran özelliklerinden biri,

00:14:36.600 --> 00:14:43.800
onun ne kadar büyük olduğudur. Mesela, sözlüğün her 20 sayfasında bir, en üst sol kelimeyi alındığı sözlük

00:14:43.800 --> 00:14:49.490
örnekleme yöntemlerini kullanırsak, ve sonra bu kelimeleri insanlara çoktan seçmeli bir sınav içinde sorarsak,

00:14:49.490 --> 00:14:55.070
işte doğru cevapları, sözlüğün büyüklüğüyle çarpabilir ve

00:14:55.070 --> 00:15:00.440
lise mezunu bir insanın yaklaşık 60.000 kelimelik bir dağarcığı olduğunu bulabilirsiniz.

00:15:00.440 --> 00:15:07.040
Bu da, bir insanın bir yaşından itibaren, her iki saatte bir yeni bir

00:15:07.040 --> 00:15:12.680
kelime öğrenmiş olması demek. Sonra, bu kelimelerin, herhangi bir tarihte var olmuş bir telefon numarası kadar

00:15:12.680 --> 00:15:19.100
rastantısal olduğunu düşündüğünüzde, insanların uzun süreli hafızalarının, kelimelerin anlamlarını ve seslerini

00:15:19.100 --> 00:15:23.700
hafızaya alma kapasitesine şaşırırsınız.

00:15:23.700 --> 00:15:32.290
Tabii, biz yalnızca tek başına kelimeleri, ağzımızdan öylesine çıkarmayız. Onları, sözcük grupları veya cümle olarak kullanırız.

00:15:32.290 --> 00:15:38.510
Bu da, bizi dilin ikinci ana bileşenine getiriyor, yani dilbilgisine.

00:15:38.510 --> 00:15:45.550
Dilbilgisinin modern etüdü, meşhur bilim adamı, Noam Chomsky'nin katkılarından bağımsız olarak incelenemez.

00:15:45.550 --> 00:15:51.690
Kendisi, son 60 senedir dilbiliminin amaçlarını belirlemiş durumdadır.

00:15:51.690 --> 00:15:57.310
Chomsky, her şeyden önce, bizim ilk dili anlamaya çalışırken, açıklamamız gereken ilk bulmacanın,

00:15:57.310 --> 00:16:03.410
yaratıcılığın, da doğrusu dilbilimcilerin genellikle 'üretkenlik' olarak adlandırdığı şey olduğunu söylemiştir.

00:16:03.410 --> 00:16:09.370
Yani, yeni cümleleri üretmek ve anlamak.

00:16:09.370 --> 00:16:15.620
Klişe bir kaç formül haricinde, ürettiğiniz ya da anladığınız her cümle,

00:16:15.620 --> 00:16:23.000
belki de hayatınızda ilk defa karşınıza çıkan ya da türlerin tarihinde ilk defa oluşturulmuş bir kombinasyondan oluşmaktadır.

00:16:23.000 --> 00:16:28.660
Bizim, insanların bunu nasıl becerdiklerini açıklamamız gerekmektedir.

00:16:28.660 --> 00:16:35.380
Bu durumu bizim, bir dili öğrendiğimizde, uzunca bir cümle listesini ezberlemek yerine,

00:16:35.380 --> 00:16:43.330
bileşenleri yeni gruplara oluşturmak için kullanılan dilbilgisini, ya da algoritmayı ya da tarifi içselleştirdiğimiz, anlamına gelir.

00:16:43.330 --> 00:16:49.380
İşte bu yüzden, Chomsky, bu yüzden dilbiliminin

00:16:49.380 --> 00:16:56.140
psikolojiye ait bir dal olduğunu ve insan beynine açılan bir pencere olduğunu, söylemiştir.

00:16:56.140 --> 00:17:01.940
Bir ikincisi de, dillerin, kelimelerin anlamından bağımsız bir söz dizimi bulunmaktadır.

00:17:01.940 --> 00:17:07.329
Şimdi, benim bildiğim kadarıyla bir dilbilimci tarafından söylenen ve 'Bartlett'in Meşhur Alıntılar Kitabı' nda yer aldığını bildiğim

00:17:07.329 --> 00:17:12.649
tek alıntı, 1956 yılında, Chomsky tarafından söylemştir:

00:17:12.649 --> 00:17:19.850
" Renksiz, yeşil fikirler kızgınca uyumaktadır." Bu cümle ne anlama gelmektedir?

00:17:19.850 --> 00:17:25.410
İşte, kanıtlamaya çalışılan şey, cümlenin neredeyse anlamsız olduğudur. Ancak, İngilizce konuşan herhangi biri,

00:17:25.410 --> 00:17:31.490
bu cümlenin İngilizce diline ait söz dizilimine uygun olarak hazırlandığını, fark edecektir. Mesela bu cümleyi,

00:17:31.490 --> 00:17:38.270
" kızgınca uyku fikirler rüya renksiz" olarak yazsak, yine anlamsız olur ve karşımıza bir

00:17:38.270 --> 00:17:43.500
laf salatası çıkar. Üçüncüsü, söz diziminin

00:17:43.500 --> 00:17:50.570
psikolojideki uyarıcı tepkisinde olduğu gibi, kelime çağrışımlarından bir araya gelmemiş olmasıdır.

00:17:50.570 --> 00:17:56.040
Yani, bir kelime üretildiğinde, biz o kelimeyi bir uyarıcı olarak görüp, bir sonraki kelimeyi üretmek için kullanmayız.

00:17:56.040 --> 00:18:01.510
Yine, "renksiz yeşil fikirler uyurlar kızgınca" cümlesini, bu noktayı

00:18:01.510 --> 00:18:07.559
açıklamak için kullanabiliriz. Çünkü bu kelimelerin ardarda

00:18:07.559 --> 00:18:13.950
sıralanma olasılığını incelerseniz, "renksiz" ve "yeşil" kelimelerin

00:18:13.950 --> 00:18:21.210
bir arada kullanıldığını pek görrmeyiz. Muhtemelen hatta hiç görmemişizdir. Sonra, "yeşil" ve "fikir" kelimeleri de

00:18:21.210 --> 00:18:27.550
yan yana görmeye alıştığımız kelimeler değil. Aynı şekilde, "uyurlar" ve "kızgınca" da.

00:18:27.550 --> 00:18:33.590
Bu kelimelerin ardarda yer alma ihtimalleri sıfıra yakın, ancak buna rağmen, cümle kulağa düzgünce

00:18:33.590 --> 00:18:39.330
oluşturulmuş bir İngilizce cümle olarak geliyor. Bir de, dil genellikle, uzun vadeli bağlardan oluşur.

00:18:39.330 --> 00:18:45.370
Bir cümlenin belirli bir pozisyonda yer alması, cümlenin ilerleyen yerlerinde, hangi diğer kelimeleri kullanacağımızı

00:18:45.370 --> 00:18:50.530
belirler. Mesela biz cümleye "Ne..." diye başlarsak, cümlenin

00:18:50.530 --> 00:18:55.530
ilereyen kısımlarında, " ne de" dememiz gerekir. Eğer cümleye "eğer" ile başlarsak,

00:18:55.530 --> 00:18:59.840
cümlenin ilerleyen kısımlarında, " o zaman" kelimelerini bekleriz. Babasına, "Babacığım, neden

00:18:59.840 --> 00:19:04.950
bana okunmasını sevmediğim kitabı getirdin buraya?"

00:19:04.950 --> 00:19:12.410
İşte bu cümlede, birbirine bağlı kısımlar, anlaşılmayı güçleştirmektedir.

00:19:12.410 --> 00:19:15.750
Gerçekten de, düz yazıya ilişkin dil bilimi uygulamalarından biri de,

00:19:15.750 --> 00:19:24.559
düz yazıda, birbirine bağlı çok kısım olursa,

00:19:24.559 --> 00:19:30.470
cümlenin anlaşılmasının zor olacağına ve insanların kısa süreli

00:19:30.470 --> 00:19:35.700
hafızalarını yoracağına, ilişkindir.

00:19:35.700 --> 00:19:40.990
Kelimeleri çağrışımlarına göre gruplandırmak yerine, cümleler,

00:19:40.990 --> 00:19:46.150
aslında ters bir ağaca benzeyen bir hiyerarşik yapıdadırlar. Şimdi, İngilizce dilinden

00:19:46.150 --> 00:19:50.910
size bir örnek vereyim. İngilizce'nin en temel kurallarından biri, cümlenin

00:19:50.910 --> 00:19:57.010
isim tamlamasından, yani özneden ve eylem öbeğinden oluşuyor olmasıdır, yani yüklemden.

00:19:57.010 --> 00:20:03.650
İkinci kural, bu eylem öbeğini genişletir. Eylem öbeği, isim

00:20:03.650 --> 00:20:09.960
tamlamasından, yani özneden ve onu takip eden cümleden, yani tümleçten oluşur. Örneğin, " Ben ona, söyledim ki,

00:20:09.960 --> 00:20:11.500
dışarı hava güneşli."

00:20:11.500 --> 00:20:25.580
Şimdi gelelim dilbilimcilerin neden dilin, öbek yapısı kurallarından oluşuyor olması konusunda neden ısrarcı olduklarına.

00:20:25.580 --> 00:20:27.120
(1) Kurallar, ucu açık yaratıcılığa izin verir.

00:20:27.120 --> 00:20:31.760
Bu, bizim açıklamaya çalıştığımız ana fenomenin açıklanmasına yardım eder,

00:20:31.760 --> 00:20:35.140
yani dilin ucu açık şekilde yaratılıyor olmasına.

00:20:35.140 --> 00:20:36.179
(2.) Kurallar, anlamı bilinmeyen şeylerin ifade edilmesini sağlar.

00:20:36.179 --> 00:20:41.910
Bizim, anlamını bilmediğimiz şeylerin ifade edilmesini sağlar. Gazetecilikte bir klişe vardır,

00:20:41.910 --> 00:20:46.840
bir köpek bir adamı ısırdığında, bu haber niteliğinde değildir ama bir adam köpeği ısırırsa, işte bundan haber olur.

00:20:46.840 --> 00:20:54.510
Dilbilgisinin güzelliği, tanıdık kelimeleri farklı kombinasyonlarda kullanarak, haberleri ifade etmemizi sağlar.

00:20:54.510 --> 00:21:02.350
Ayrıca, öbek yapısının işleyişi, onlar çok sayıda

00:21:02.350 --> 00:21:05.080
kombinasyon üretirler.

00:21:05.080 --> 00:21:05.820
(3.) Kurallar, bizim büyük sayıda kombinasyon üretmemize izin verir.

00:21:05.820 --> 00:21:09.809
Ayrıca, dilbilgisinin kombinasyon üretme gücü sayesinde ifade edebileceğimiz düşüncelerimiz

00:21:09.809 --> 00:21:15.250
yalnızca çok büyük olmazla kalmaz, teknik olarak, sonsuzdu da.

00:21:15.250 --> 00:21:20.020
Şimdi, kimse sonsuza dek yaşayamadığından,

00:21:20.020 --> 00:21:24.590
bir insanın sonsuz sayıdaki cümleyi anlama ihtimali yoktur ancak,

00:21:24.590 --> 00:21:30.799
aynı şeyi bir matematikçinin, aritmetik kurallarını anlayan birinin,

00:21:30.799 --> 00:21:35.490
rakamların sonsuz olduğunu bildiğini, söylemesine, benzetebiliriz. Tabii, eğer biri en uzun rakamı bulduğunu

00:21:35.490 --> 00:21:40.420
iddia ederse, siz o rakama bir ekleyerek, daha büyüğünü elde edebilirsiniz.

00:21:40.420 --> 00:21:45.140
İşte, dilde de aynı şey geçerli.

00:21:45.140 --> 00:21:50.270
Şu şekilde göstereyim. Aslına bakarsanız, dünyanın

00:21:50.270 --> 00:21:53.030
en uzun cümlesini yarattığını iddia eden biri oldu.

00:21:53.030 --> 00:21:57.160
Bu iddiayı kim yapabilir? Kim olacak? Tabii ki Guinness Rekorlar Kitabı. Bunu, araştırabilirsiniz.

00:21:57.160 --> 00:22:03.340
Kitapta, dünyanın en uzun cümlesi var. Bu cümle 1300 kelimeden

00:22:03.340 --> 00:22:08.059
oluşuyor. William Faulkner'ın yazdığı bir romandan alınmış. Şimdi

00:22:08.059 --> 00:22:11.559
size bütün cümleyi okumayacağım ama başlangıcını söyleyeceğim.

00:22:11.559 --> 00:22:16.929
" İkisi de, çok büyük heyecan gösterirmiş gibi yapmalarına rağmen, sıkılıyorlardı..." ve işte bu cümle

00:22:16.929 --> 00:22:20.230
böyle devam ediyor. Ancak ben size, bu cümlenin

00:22:20.230 --> 00:22:25.140
dünyanın en uzun cümlesi olmadığını söyleyeceğim. Ben de Guiness'e şu cümleyi vererek, rekor kırmak ve

00:22:25.140 --> 00:22:30.460
adımı ölümsüzleştirmek istedim : "Faulkner demiştir ki, 'İkisi de, çok büyük heyecan gösterirmiş gibi yapmalarına rağmen, sıkılıyorlardı..'

00:22:30.460 --> 00:22:36.320
Ancak benim bunu yapmam bana ölümsüzlük kazandırmaz, yalnızca

00:22:36.320 --> 00:22:42.660
15 dakikalık bir şöhret kazandırır. Çünkü siz biliyorsunuz ki,

00:22:42.660 --> 00:22:47.850
siz de rekoru kırmak için şöyle bir cümle yazabilirsiniz: " Guinness

00:22:47.850 --> 00:22:53.790
Faulkner'ın aşağıdaki cümleyi yazdığını belirtmiştir" ya da " Pinker, Guiness'in aşağıdaki cümleyi yazdığını belirttiğini söylemiştir" ya da

00:22:53.790 --> 00:23:08.870
" Pinker'ın Guinness'in aşağıdaki cümleyi yazdığını belirtmiş olması kimin umrundadır." gibi.

00:23:08.870 --> 00:23:14.150
Şimdi, televizyon rehberinde yer almış olan, şu kafa karıştırıcı cümleye bir bakın:

00:23:14.150 --> 00:23:18.900
" Bu akşamki programda, Conan Dr. Ruth'la seksi tartışacak."

00:23:18.900 --> 00:23:24.190
Şimdi bu cümleyi masumca okuduğumuzda, "tartışma" fiili, iki şeyi etkiliyor,

00:23:24.190 --> 00:23:29.870
birincisi, tartışılan konu, yani "seks" diğeri de tartışılan kişi,

00:23:29.870 --> 00:23:35.500
o da "Dr Ruth". Ancak eğer siz, cümleyi farklı bir şekilde yapılandırırsanız,

00:23:35.500 --> 00:23:40.380
ve " Dr. Ruth'la seks"i, cümlenin konusu haline getirrseniz ve

00:23:40.380 --> 00:23:46.700
tartışılan şeyin bu olduğunu söylerseniz, cümle daha yaramaz bir hal alır.

00:23:46.700 --> 00:23:51.090
Öbek yapısı, bizim bir çok cümle üretmemizin yanı sıra,

00:23:51.090 --> 00:23:57.320
cümlelerin ne anlama geldiğini anlamız için de gereklidir. Bir öbekteki dalların geometrisi,

00:23:57.320 --> 00:24:02.740
kimin, kime ne yaptığını anlamamız için şarttır.

00:24:02.740 --> 00:24:07.610
Chomsky'nin dil bilimine yaptığı önemli katkılardan bir diğeri de,

00:24:07.610 --> 00:24:17.820
çocukların dili nasıl öğrendiklerine yoğunlaşmasıdır. Çocuklar cümleleri ezberlemezler çünkü dilin bilinmesi demek,

00:24:17.820 --> 00:24:23.230
bir çok cümlenin ezberlenmiş olması demek değildir. Çocukların küçükken, anne babalarının

00:24:23.230 --> 00:24:30.570
ağzından çıkanlar arasından bazı kuralları ayırt etmeleri ya da

00:24:30.570 --> 00:24:36.220
özümsemeleri gerekmektedir. Ve kuralları kullanarak, kombinasyonlar

00:24:36.220 --> 00:24:43.340
oluşturma becerisi, çocuklar konuşmaya başladıktan itibaren kendini gösterir.

00:24:43.340 --> 00:24:47.620
Çocuklar ebeveynlerinden daha önce duymadıkları cümleler yaratırlar.

00:24:47.620 --> 00:24:52.640
Genellikle 18 aylık ya da daha büyük çocukların içinde bulunduğu iki-kelime aşamasında,

00:24:52.640 --> 00:24:58.790
çocuklar cümle olarak sayılabilecek ve yalnızca iki kelimeden oluşan, mümkün olan en kısa cümleleri üretirler.

00:24:58.790 --> 00:25:02.860
Ancak bu aşamada bile, bu cümleleri oluştururken, akıllarındaki kuralları kullandıkları açıktır.

00:25:02.860 --> 00:25:09.950
Örneğin, bir çocuk " çok dışarı" diyebilir ve bu cümleyle, " onları dışarı çıkaralım" ya da

00:25:09.950 --> 00:25:14.799
" onlar dışarıda kalsınlar" diyor olabilir. Yetişkinler, " çok dışarı" diye bir cümle kurmazlar.

00:25:14.799 --> 00:25:20.970
Yani bu cümle, çocuğun ezberden söylediği bir cümle değildir ve

00:25:20.970 --> 00:25:25.919
çocukların, yeni kombinasyonlar oluşturmak için bu kuralları kullandıklarını gösterir.

00:25:25.919 --> 00:25:32.929
Bir diğer örnek de, bir çocuğun parmaklarını reçele bulayıp, annesine " yapışkan oldu" demesidir.

00:25:32.929 --> 00:25:39.700
Yine bu cümle, ebeveynden öğrenilerek kopyalanmış bir cümle değildir

00:25:39.700 --> 00:25:43.470
ve çocuğun yeni kombinasyonlar ürettiğinin göstergesidir.

00:25:43.470 --> 00:25:50.980
Geçmiş zaman kuralı: Çocukların, konuşmaya başladıklarından itibaren, dilbilgisi kurallarını

00:25:50.980 --> 00:25:57.309
bilinçaltlarında özümsediklerini göstermenin kolay bir yolu,

00:25:57.309 --> 00:26:00.750
geçmiş zaman kullanmaktır. Örneğin İngilizce konuşan çocuklar uzun bir süre, şöyle hatalar yaparlar:"

00:26:00.750 --> 00:26:05.940
"We holded the baby rabbits" ["held" yerine] ya da "He teared the paper

00:26:05.940 --> 00:26:11.630
and then he sticked it" ["tore" ve "stuck" yerine]. Bu örneklerde,

00:26:11.630 --> 00:26:16.950
çocuklar, "hold", "stick" ve "tear" gibi kuraldışı fiillere, İngilizce'de geçmiş zaman yaparken kullanılan "ed" takısı getirmişlerdir.

00:26:16.950 --> 00:26:21.179
Ve bunu göstermek çok kolaydır. Wug Testi adlı bir laboratuvar testiyle,

00:26:21.179 --> 00:26:28.100
çocukların kuralları nasıl da üretken bir şekilde uyguladıklarını sergilemek mümkündür. Başta çocuklar laboratuvara getirilir.

00:26:28.100 --> 00:26:33.790
Sonra, onlara küçük bir kuş resmi gösterilir ve " Bu, wug" denir.

00:26:33.790 --> 00:26:37.270
Sonra onlara bir resim daha gösterilir ve "Şimdiyse, onlardan iki tane var" denir. İki kuş resmi olduğunda,

00:26:37.270 --> 00:26:42.450
çocuklar hemen "wuglar" derler. Çocuklar bu biçimi ezberlemiş olamazlar

00:26:42.450 --> 00:26:47.700
çünkü bu kelime deney için yaratılmıştır. Gördüğümüz şey, onların

00:26:47.700 --> 00:26:53.330
çoğul kuralını iyi biliyorlar olmalarıdır.

00:26:53.330 --> 00:26:58.320
Chomsky, çocukların dil öğrenme sorununu,

00:26:58.320 --> 00:27:04.559
doğuştan, evrensel bir dilbilgisi biçiminde kendini gösteren bir dil tasarımına sahip olarak çözdüklerini söyler.

00:27:04.559 --> 00:27:09.990
Herhangi bir dilin kurallarının ne olabileceğine ilişkin

00:27:09.990 --> 00:27:14.660
bir veri sayfası.

00:27:14.660 --> 00:27:19.450
Çocukların evrensel bir dilbilgisiyle doğduklarına ilişkin kanıt nedir?

00:27:19.450 --> 00:27:25.110
Chomsky, şaşırtıcı olarak, bu savını yaparken laboratuvarda ya da kendi evinde çocukları incelememiştir,

00:27:25.110 --> 00:27:30.080
savını, daha soyut bir argüman olan " Girdi fakirliği" argümanına dayandırmıştır.

00:27:30.080 --> 00:27:37.020
Yani, bir çocuğun kulağına giren şeylerle, yetişkin olduklarında sahip oldukları becerilere bakarsanız,

00:27:37.020 --> 00:27:43.500
bu ikisi arasındaki büyük fark, çocuğun dil becerilerine ait

00:27:43.500 --> 00:27:48.490
bir çok bilgi sahip olmasıyla açıklanabilir.

00:27:48.490 --> 00:27:51.570
Bu argüman şu şekilde gösterilebilir. Bir çocuk,

00:27:51.570 --> 00:27:56.470
İngilizce öğrenirken, en başta öğrendiklerinden biri, soru sormaktır.

00:27:56.470 --> 00:28:03.030
Çocuklar, ebeveynlerinin konuşmalarından, soru cümlesi yaratmaya ilişkin kuralın ne olduğunu öğrenir.

00:28:03.030 --> 00:28:08.650
Mesela İngilizce'deki "The man is here" cümlesinin soru hali, "Is the man here?" dır.

00:28:08.650 --> 00:28:13.720
Mantıklı olarak düşündüğümüzde, bu tür bir veri, iki ayrı kuralın

00:28:13.720 --> 00:28:19.140
varlığını gösteriyor olabilir. İlk kural,

00:28:19.140 --> 00:28:25.190
kelime sırası kuralıdır. Bu kurala göre, cümledeki ilk "is" bulunur ve

00:28:25.190 --> 00:28:30.070
cümlenin başına taşınır. Yani "The man is here", " Is the man here?" a çevrilir.

00:28:30.070 --> 00:28:35.950
Diğer daha karmaşık kural, yani yapıya dayalı kural ise, cümlenin öbek yapısı ağacının

00:28:35.950 --> 00:28:41.460
geometrisine bakar. Bu durumda, özneyi oluşturan isim tamlamasından

00:28:41.460 --> 00:28:46.520
sonraki "is" bulunur ve cümlenin başına taşınır.

00:28:46.520 --> 00:28:47.660
Bunu bir diyagramla gösterecek olursak, bu kurala göre aradığınız "is",

00:28:47.660 --> 00:28:48.730
özneyi oluşturan isim tamlamasından sonraki "is" dir ve işte o "is"

00:28:48.730 --> 00:28:51.010
cümlenin başına taşınır. Peki basit kelime-kelime kuralıyla,

00:28:51.010 --> 00:28:56.400
karmaşık, yapıya dayalı kural arasındaki fark nedir? Bu fark,

00:28:56.400 --> 00:29:01.539
daha kompleks bir cümle oluşturduğumuzda daha belirgin olur.

00:29:01.539 --> 00:29:27.130
Örneğin " The man who is tall in the room" cümlesinde. Peki çocuk bunu nasıl öğrenir?

00:29:27.130 --> 00:29:33.179
Bizler, nasıl oldu da, basit kelime-kelime kuralı yerine,

00:29:33.179 --> 00:29:36.799
doğru olan yapıya dayalı kuralı öğrendik?

00:29:36.799 --> 00:29:41.630
Chomsky'ye göre, şu tür bir cümle duyduğumuz çok nadirdir:

00:29:41.630 --> 00:29:47.030
"Is the man who is tall in the room?"

00:29:47.030 --> 00:29:54.450
Yani aldığınız veriler, size mantıken, kelime kelime kuralının yanlış olduğunu ve

00:29:54.450 --> 00:29:59.809
yapıya dayalı kuralın doğru olduğunu, göstermektedir.

00:29:59.809 --> 00:30:05.820
Bizler büyüdüğümüzde, farkında olmadan yapıya dayalı kuralını, kelime kelime kuralını tercih eden yetişkinler haline geliyoruz.

00:30:05.820 --> 00:30:12.799
Ayrıca çocuklar kompleks sorular oluşturmaya başladıkları andan itibaren,

00:30:12.799 --> 00:30:19.429
"Is the man who tall is in the room" [Uzun boyludur adam odada mı?] gibi hatalar yapmazlar.

00:30:19.429 --> 00:30:26.500
Ve işte, Chomsky'ye göre, "bunlar, yapıya dayalı kuralların, çocukların doğuştan sahip oldukları

00:30:26.500 --> 00:30:32.309
evrensel dilbilgisinin bir parçası olduğunun göstergesidir."

00:30:32.309 --> 00:30:40.650
Chomsky her ne kadar dilbiliminde çok yönlendirici olmuş olsa da,

00:30:40.650 --> 00:30:45.110
bu diğer tüm dilbilimcilerin onunla aynı fikirde olduğu anlamına gelmemektedir. Ve yıllar içinde, onun fikirlerine eleştiriler

00:30:45.110 --> 00:30:50.799
üremiştir. Birincisi, Chomsky'nin, bahsettiği evrensel dilbilgisi ilkelerinin dile özgü ilkeler

00:30:50.799 --> 00:30:58.179
olduğunu göstermediği ve benzer ilkelerin insan zihninin normal işleyişinin

00:30:58.179 --> 00:31:05.970
bir parçası olduğunu ve dilin yanı sıra,

00:31:05.970 --> 00:31:11.610
görme, hareket kontrolü ve hafıza gibi diğer becerileri de yönettiğini , söylemişlerdir. Yani, bu eleştiriye göre,

00:31:11.610 --> 00:31:15.010
evrensel dilbilgisinin, yalnızca dile özgü bir özellik olup olmadığını bilmiyoruz.

00:31:15.010 --> 00:31:20.059
ikincisi, Chomsky ve onunla birlikte çalışan dilbilimciler dünya dillerinin tüm 6.000'ini de inceleyip,

00:31:20.059 --> 00:31:27.720
ve evrensel dilbilgisi ilkesinin tüm 6.000'inde de gözlemlendiğini bulmuş değillerdir.

00:31:27.720 --> 00:31:34.190
Onlar, küçük bir grup dil üzerindeki çalışmaları ve girdi fakirliği mantığı üzerine bu ilkeyi savunmuşlar

00:31:34.190 --> 00:31:38.559
ancak evrensel dilbilgisinin, gerçekten evrensel olduğunu kanıtlayacak türden bir

00:31:38.559 --> 00:31:44.500
veriye sahip olmamışlardır. Son olarak, eleştirmenler, Chomsky'nin

00:31:44.500 --> 00:31:52.659
sinir ağı modelleri gibi, genel amaçlı öğrenme modellerinin,

00:31:52.659 --> 00:31:57.360
çocukların öğrendikleri bir çok diğer şeye ek olarak, dil öğrenme becerisine sahip olmadığını göstermediğini, yani

00:31:57.360 --> 00:32:03.360
çocukların dilbilgisini öğrenmeleri için, özel bir bilgiye sahip olmaları

00:32:03.360 --> 00:32:05.370
gerektiğini gösterebilmiş olmadığını, söylemektedirler.

00:32:05.370 --> 00:32:13.789
Dilin diğer bir bileşeni de, dilin ses yapısıyla ilgilidir. Yani sesli ve

00:32:13.789 --> 00:32:20.919
sessiz harflerin, kelimelere dönüşebilmeleri için, ufak birimler oluşturmalarının yönetimidir. Dilbilimcilerin "fonetik"

00:32:20.919 --> 00:32:27.730
olarak adlandırdıkları bu branş, bir dilin seslendirilişine uygun olarak,

00:32:27.730 --> 00:32:34.110
hangi kelimeleri mümkün olabileceğini belirleyen kurallardan oluşur. Örnek olarak,

00:32:34.110 --> 00:32:40.240
"bluk" diye bir kelime, İngilizce dilinde mevcut değildir, ama İngilizce'ye yakın bir kelimedir ve birinin

00:32:40.240 --> 00:32:43.460
yeni bir terim olarak, "bluk" olarak seslendirilen bu kelimeyi İngilizce'ye katabileceğini hayal edebilirsiniz.

00:32:43.460 --> 00:32:50.429
Ancak, mesela birisi "kğhrezts" dese, bu kelimenin hemen İngilizce olmadığını anlarsınız

00:32:50.429 --> 00:32:55.030
ve bu kelimenin İngilizce olamayacağını da anlarsınız. Kğhrezts kelimesi, Eski İbranice'de,

00:32:55.030 --> 00:33:02.059
iç çekmek anlamına gelir. "Ayh".[İç çeker] İşte, bu

00:33:02.059 --> 00:33:05.860
Kğhrezts demektir. Bizim bu kelimenin İngilizce olmadığını anlamamızın sebebi,

00:33:05.860 --> 00:33:12.400
içinde "kğh" ve "zts" gibi kelime dizilişlerine sahip olmasıdır, çünkü

00:33:12.400 --> 00:33:17.750
bu tür biçimler, İngilizce fonetiğine ait değildir. Ancak, bir dildeki

00:33:17.750 --> 00:33:23.280
kelimeleri belirleyen kurallarının yanı sıra, fonetik kuralları ayrıca

00:33:23.280 --> 00:33:30.059
bazı seslerin, beraberinde yer aldığı diğer kelimelere uygun olarak, nasıl seslendirileceğini de belirler.

00:33:30.059 --> 00:33:35.169
Bir çoğumuz, İngilizce'de geçmiş zaman eki olarak kullanılan "ed" takısının,

00:33:35.169 --> 00:33:41.559
üç farklı şekilde seslendirildiğini fark etmez. Örneğin "He walked" dediğimizde, "ed" takısını,

00:33:41.559 --> 00:33:48.350
"t" harfi şeklinde seslendiririz. "Jogged" dediğimizde, "d" harfini kullanırız.

00:33:48.350 --> 00:33:54.860
" Patted" dediğimizde ise, sesli harfi de beraberinde okuruz "ed" deriz. Yani aynı ekin,

00:33:54.860 --> 00:34:00.870
"ed" ekinin telaffuzunu, İngiliz fonetiği kurallarına göre değiştiririz.

00:34:00.870 --> 00:34:04.909
İnsanlar, İngilizce'yi ya da herhangi başka bir dili

00:34:04.909 --> 00:34:10.669
öğrenmeye çalışırken, kendi anadillerindeki fonetik kurallarını

00:34:10.669 --> 00:34:15.389
bu ikinci dile de taşırlar, ve bunun bir adı da vardır:

00:34:15.389 --> 00:34:20.779
"aksan". Bir dil kullanıcısı, bilerek, fonetik kurallarıyla oynarsa,

00:34:20.779 --> 00:34:25.539
yani yalnızca söylecekleri şeyin içeriğini iletmekten ziyade,

00:34:25.539 --> 00:34:37.719
kullandıkları fonetik yapılara da önem verirlerse, biz buna şiir ya da sözbilimi, deriz.

00:34:37.719 --> 00:34:37.719
Dil Arayüzleri

00:34:37.719 --> 00:34:42.629
Şimdiye kadar, dille ilgili bilgilerden bahsediyordum, yani dilin düzeninin nasıl tanımlanabileceğinden.

00:34:42.629 --> 00:34:48.609
Dil düzeni, konuşmaların anlaşılması sırasında beyni girmekte

00:34:48.609 --> 00:34:53.399
ve konuşma üretimi sırasında dışarı çıkmaktadır. İşte bu da bizi,

00:34:53.399 --> 00:34:56.409
dilin arayüzleri konusuna getirmektedir.

00:34:56.409 --> 00:35:01.539
Şimdi üretimle başlayalım.

00:35:01.539 --> 00:35:09.650
Burada görülen diyagram, bir insan kadavrasının ikiye kesilmiş görüntüsüdür. Yani,

00:35:09.650 --> 00:35:16.989
bir anatomi uzmanı eline testereyi alıp, insanların ses yolunu yandan görülmesini sağlamıştır.

00:35:16.989 --> 00:35:22.640
Ve işte bu diyagram, dile ilişkin bilgilerimizi, dünyada nasıl bir dizi ses olarak dışarı çıktığını göstermektedir.

00:35:22.640 --> 00:35:27.119
Şimdi, hepimizin nefes borusunun ya da trakesinin üstünde,

00:35:27.119 --> 00:35:33.700
larenks ya da gırtlak olarak bildiğimiz, karmaşık bir yapısı vardır. Adem elmasının tam arkasında.

00:35:33.700 --> 00:35:41.829
Ve akciğerlerimizden gelen hava, zengin, vızlayan bir ses kaynağı olan, müziksel tonlar sağlayan,

00:35:41.829 --> 00:35:50.349
titreyen, kıkırdak yapısılı iki kanattan geçer. Bu titreşimli ses

00:35:50.349 --> 00:35:55.670
dünyaya çıkmadan önce, ses yolundaki odacıklardan, yani eldivenciklerden geçer.

00:35:55.670 --> 00:36:03.989
Dilin arkasındaki boğaz, dilimizin üstündeki boşluk, dudaklarımızın

00:36:03.989 --> 00:36:09.690
arasındaki boşluk ve ağzımızın hava akımını bloke etmesi durumunda,

00:36:09.690 --> 00:36:13.710
burundan çıkabilir. İşte bütün bu boşlukların bir şekli vardır

00:36:13.710 --> 00:36:19.469
ve fizik kanunları sayesinde, bu boşuklar bu vızlayan ses kaynağındaki bazı müziksel tonları

00:36:19.469 --> 00:36:25.920
ön plana çıkarak, bazılarınıysa susturacaktır. Biz, dilimizi hareket ettirerek,

00:36:25.920 --> 00:36:31.069
bu boşlukların şeklini değiştirebiliriz. Örneğin dilimizi ileri geri hareket ettirerek,

00:36:31.069 --> 00:36:37.759
"i", "e, "i", "e", sesleri çıkarabiliriz. Dilimizin arkasındaki boşluğu değiştirerek,

00:36:37.759 --> 00:36:44.309
ön plana çıkartılan ya da susturulan frekansları değiştirebilir, böylece dinleyicinin iki ayrı sesli harf

00:36:44.309 --> 00:36:49.390
duymasını sağlayabiliriz. Yine, dilimizi yukarı ya da aşağı hareket ettirdiğimizde,

00:36:49.390 --> 00:36:55.329
dilini üzerinde tınlayan boşluğun şeklini değiştirerek, "i", "a", "i", "a"

00:36:55.329 --> 00:37:02.009
seslerini çıkarabiliriz. Yine, müziksel tonların karışımındaki fark,

00:37:02.009 --> 00:37:08.950
ortaya çıkan sesli harfin doğasını değiştirir. Hava akımını durdurup, sonra serbest bıraktığımızda,

00:37:08.950 --> 00:37:16.019
"t", "k" veya "b" gibi sesler çıkardığımızda, sesli yerine sessiz bir harf duyarız.

00:37:16.019 --> 00:37:23.170
Yine hava akımını kısıtladığımızda, "f" ya da "ss" gibi, katotik, gürültülü bir ses üretiriz.

00:37:23.170 --> 00:37:30.579
Bu seslerin hepsi farklı eklemleyiciler tarafından şekillendirilir ve

00:37:30.579 --> 00:37:34.680
beyin tarafından farklı nitelikteki sesli veya sessiz harfler olarak algılanır.

00:37:34.680 --> 00:37:42.059
İnsanların ses yollarının ilginç bir özelliği, bu yolun nefes alma ve yutkunma gibi

00:37:42.059 --> 00:37:47.749
farklı amaçlar için evrim geçirmiş olan yapıları bir arada barındırması ve onların işleyişini düzenlemesidir.

00:37:47.749 --> 00:37:52.630
Darwin, evrim sırasında, gırtlağın boğazın aşağıya doğru kaydığını

00:37:52.630 --> 00:37:59.109
ve insanların yedikleri tüm yiyecek parçalarının,

00:37:59.109 --> 00:38:04.989
ağızdan yemek borusuna ve oradan da mideye geçerken, önce gırtlaktaki boşluktan geçerek,

00:38:04.989 --> 00:38:11.299
gırtlağa kaçma ve boğulma riski yarattığını keşfetmiştir.

00:38:11.299 --> 00:38:16.880
Heimlich Manevrası keşfedilene kadar, senede binlerce kişi

00:38:16.880 --> 00:38:23.650
insanların ses yollarının bu uyumsuz evrimi yüzünden, boğularak hayatını kaybetmiştir.

00:38:23.650 --> 00:38:28.829
O halde, neden bizi boğulmaya karşı savunmasız hale getiren bir ağız ve boğaz geliştirmiş olabiliriz?

00:38:28.829 --> 00:38:34.269
Akla yatkın savlardan biri, bunun, evrim sırasında, bizim konuşmamızı sağlayan

00:38:34.269 --> 00:38:41.390
bir taviz olduğudur. Tınlayan boşlukların değiştirilmesine izin veren sağlayan çeşitli olanaklar sağlayarak ve

00:38:41.390 --> 00:38:47.789
dili ileri geri ve yukarı aşağı hareket etmesini sağlayarak,

00:38:47.789 --> 00:38:53.680
çıkarabileceğimiz seslerin çeşitliliğini arttırırken bir yandan da boğulma

00:38:53.680 --> 00:38:59.809
ihtimalimizi artırarak, taviz vermiş olduk; ancak bu sırada,

00:38:59.809 --> 00:39:05.960
dil becerisine sahip olmanın, boğulma riskinin oluşmasına rağmen, hayatta kalmamız için yarar sağladığını göstermiş olduk.