1
00:00:11,890 --> 00:00:16,790
Benim adın Steve Pinker ve ben Harvard Üniversitesi'nde Psikoloji Profesörü'yüm.

2
00:00:16,790 --> 00:00:22,680
Bugün size dilden bahsediyor olacağım. Aslında ben bir dil bilimci değilim,

3
00:00:22,680 --> 00:00:28,160
bilişsel bilimciyim. Benim dil konusuna olan ilgim, dilin

4
00:00:28,160 --> 00:00:32,490
insan beynine açılan bir pencere olmasıyla, sınırlı. Dil konusu,

5
00:00:32,490 --> 00:00:38,030
insan bilimlerinin ana konularından biri. Dil kullanma becerisi, insanları

6
00:00:38,030 --> 00:00:45,030
diğer türlerden çarpıcı şekilde ayıran bir özellik. Dil, insanların iş birliği yapabilmeleri için elzem; kelimeleri kullanarak,

7
00:00:45,030 --> 00:00:52,239
bilgilerimizi paylaşıyor ve eylemlerimizi koordine hale getiriyoruz ve böylece harika işler başarabiliyoruz.

8
00:00:52,239 --> 00:00:58,769
Tabii dil konusu, içinde bir çok bilimsel sır da barındırıyor: Dil, nasıl insan türü için evrim geçirdi? Beyin, dili nasıl işliyor?

9
00:00:58,769 --> 00:01:05,610
Ayrıca dilin insan hayatında ne kadar merkezi bir yeri olduğu düşünüldüğünde, dilin bir çok pratik kullanımı olması

10
00:01:05,610 --> 00:01:11,020
şaşırtıcı değil. Dil bizim için o kadar doğal bir şey ki,

11
00:01:11,020 --> 00:01:16,420
onun ne kadar ilginç ve mucizevi bir şey olduğunu unutuyoruz. Şimdi,

12
00:01:16,420 --> 00:01:21,100
bir sonraki saat boyunca ne yapıyor olacağınızı düşünün. Bir adamın, nefes alıp

13
00:01:21,100 --> 00:01:26,500
bazı sesler çıkarmasını, sabırla dinliyor olacaksınız. Neden böyle bir şey yapasınız?

14
00:01:26,500 --> 00:01:31,750
Ben çıkaracağım seslerin çok hoş olduğunu iddia edemem, ama çıkaracağım "ss" ve "hmm" ve "vaak" ve "pap" seslerinin

15
00:01:31,750 --> 00:01:38,329
arasına, bazı bilgileri kodladığımı söyleyebilirim.

16
00:01:38,329 --> 00:01:44,719
İşte, sizlerin bu ses akıntısı içindenden bilgiyi çıkartma beceriniz var; bu da bizim

17
00:01:44,719 --> 00:01:49,619
fikirlerimizi paylaşmamızı sağlıyor. İşte bugün paylaşacağımız fikirler

18
00:01:49,619 --> 00:01:55,329
bu yeteneğimizle, dil yeteneğimizle ilgili. Ancak farklı bir biçimde "hs" ve "vaak" sesleri çıkararak,

19
00:01:55,329 --> 00:02:01,079
sizin, en sevdiğiniz realite şovunda olan bitenden, evrenin oluşuma ait olan teorilere kadar,

20
00:02:01,079 --> 00:02:06,899
bir çok farklı konuda düşünmenizi sağlayabilirim.

21
00:02:06,899 --> 00:02:13,760
İşte ben dilin mucizesi olarak bunu görüyorum; onun geniş ifade gücünü.

22
00:02:13,760 --> 00:02:19,440
35 senedir dil konusu üzerine çalışıyor olmama rağmen beni hala merakla dolduran bir konu.

23
00:02:19,440 --> 00:02:31,540
Ve işte, dil biliminin açıklamaya çalıştığı ana fenomen de bu.

24
00:02:31,540 --> 00:02:35,410
Dilin, insan hayatının merkezinde olması şaşırtıcı değil. İncil'deki Babil Kulesi hikayesi,

25
00:02:35,410 --> 00:02:39,760
insanların bilgilerini ve niyetlerini, dili kullanarak paylaştıklarını ve

26
00:02:39,760 --> 00:02:46,209
bu sayede harika işler başardıklarını anlatmaktadır. Dil ayrıca

27
00:02:46,209 --> 00:02:53,340
belirli bir kültüre özgü değildir; antropologlar tarafından incelenen her kültürde mevcuttur.

28
00:02:53,340 --> 00:02:58,640
Dünyada bugün konuşulan 6.000 dil var.

29
00:02:58,640 --> 00:03:05,319
Bu dillerin hepsi komplekstir; kimse kompleks dile sahip olmayan bir insan toplumu keşfetmemiştir.

30
00:03:05,319 --> 00:03:10,569
İşte bu ve benzeri sebeplerden dolayı, Charles Darwin demiştir ki: " İnsanoğlunun doğasında konuşma iç gdüsü vardır;

31
00:03:10,569 --> 00:03:16,620
bunu küçük çocukların agulamalarında görebilirsiniz, oysa hiçbir çocuğun içgüdüleri onu

32
00:03:16,620 --> 00:03:21,019
yemek yapmaya, alkol mayalamaya ya da yazı yazmaya yöneltmez."

33
00:03:21,019 --> 00:03:25,489
Dil, çetrefilli bir beceridir ve dil biliminin de karmaşık bir bilim dalı olması

34
00:03:25,489 --> 00:03:30,489
şaşırtıcı değildir. Bu dal, dilin kendisinin incelenmesini içerir:

35
00:03:30,489 --> 00:03:38,090
dilbilgisi, kelimelerin, kelime öbeklerinin ve cümlelerin sıralanması; fonoloji, yani seslerin incelenmesi,

36
00:03:38,090 --> 00:03:45,129
anlambilim, yani anlamın incelenmesi ve edimbilgisi, yani dilin konuşma esnasında nasıl kullandığını,

37
00:03:45,129 --> 00:03:49,180
inceler. Dil konusunu inceleyen bilim kişileri ayrıca

38
00:03:49,180 --> 00:03:54,989
dilin gerçek zamanlı olarak nasıl işlendiğini, çocuklar tarafından nasıl algılandığını ve dil öğrenmenin nasıl gerçekleştiğini

39
00:03:54,989 --> 00:03:59,540
inceler; bu alana, psikolinguistik denir. Ayrıca bazıları da beyin tarafından dilin

40
00:03:59,540 --> 00:04:02,220
nasıl işlendiğini inceler; bu alana da nörolinguistik denir.

41
00:04:02,220 --> 00:04:11,590
Şimdi başlamada önce, dilin, dille yakından ilişkisi olan üç diğer şeyle karşılaştırılmaması

42
00:04:11,590 --> 00:04:18,250
çok önemlidir. Bunların ilki yazı dilidir. Tarih boyunca varolan tüm insan kültürlerinde bulunan,

43
00:04:18,250 --> 00:04:23,520
konuşma dilinin aksine, yazı, insan tarihinin yalnızca

44
00:04:23,520 --> 00:04:29,500
ufak bir kısmı boyunca var olmuştur; yazı 5000 sene önce icat edilmiştir.

45
00:04:29,500 --> 00:04:35,470
Sayfadaki her bir işaretin bir sesli ya da sessiz harfi temsil ettiği alfabetik yazı, bir sefer mahsus olmak üzere,

46
00:04:35,470 --> 00:04:40,220
yaklaşık 3.700 sene önce, Kenan Ülkesi'nde yaşayanlar tarafından icat edilmiştir.

47
00:04:40,220 --> 00:04:47,800
Darwin'in de söylediği gibi, çocukların içgüdüsel olarak yazı yazma eğilimleri yoktur

48
00:04:47,800 --> 00:04:51,850
ancak bunu eğilim okul sırasında inşa edilir.

49
00:04:51,850 --> 00:04:58,060
Dille karıştırılmaması gereken bir diğer şey de, düzgün dilbilgisidir. Dilbilimciler,

50
00:04:58,060 --> 00:05:05,140
betimlemeli dilbilgisiyle, yani insanların nasıl konuşması gerektiğini açıklayan kurallar ile, kuralcı dilbilgisini, yani

51
00:05:05,140 --> 00:05:11,260
insanların dikkatlice düzyazı yazdıklarında uymaları gerekenleri tanımlayan kurallar, arasında bir fark yaratmışlardır.

52
00:05:11,260 --> 00:05:15,690
Size dilbilimine ilişkin bir sır vermemi isterseniz, o da, bu iki grup kuralın,

53
00:05:15,690 --> 00:05:22,240
aynı olmadığı ve dilin kuralcı dilbilgisi kurallarının, aslında çok da mantık üzerine kurulu olmadığıdır.

54
00:05:22,240 --> 00:05:27,640
Mesela bu kurallardan en meşhuruna bakalım: mastarlıkları ikiye bölmeme kuralı.

55
00:05:27,640 --> 00:05:31,540
Bu kurala göre, Kaptan Kirk, Enterprise gemisinin

56
00:05:31,540 --> 00:05:36,930
görevinin " başka kimsenin gitmediği yere, gitmek cesurca" dediğinde, çok büyük bir dilbilgisi

57
00:05:36,930 --> 00:05:41,990
hatası yapmış bulunmaktadır. Editörlere göre, onun aslen

58
00:05:41,990 --> 00:05:48,800
"Başka kimsenin gitmediği yere, cesurca gitmek" demesi gerekmekteydi.

59
00:05:48,800 --> 00:05:54,910
Ancak, bu İngilizce dilinin ritmiyle ve vurgusuyla çatışmaktadır. Aslında, bu kuralcı kural,

60
00:05:54,910 --> 00:06:00,660
Latince'de, mastarın ayrılamaması kuralı temel alınarak yapılmıştır;

61
00:06:00,660 --> 00:06:05,910
çünkü mastar orada, tek kelimedir: "Facare", yani "yapmak." Julius Sezar, istese de

62
00:06:05,910 --> 00:06:12,940
mastarı ikiye ayıramazmış. Bu kural, İngilizce'ye tamamen taşınmış

63
00:06:12,940 --> 00:06:17,260
ancak aslında taşınmaması gerekirmiş. Bir diğer kuralcı dilbilgisi kuralı da,

64
00:06:17,260 --> 00:06:23,140
aynı cümle içinde iki negatifin kullanılmamasıdır. Mick Jagger'in " Hiçbir tatmin alamıyorum" dememesi gerekirmiş.

65
00:06:23,140 --> 00:06:27,640
Bunun yerine, "Herhangi bir tatmin alamıyorum" demesi gerekirmiş.

66
00:06:27,640 --> 00:06:34,680
Şimdi, bu kuralın genellikle mantığa uyduğu söylenir, ancak düşünürseniz " -mıyorum" ve "herhangi" kelimeleri de,

67
00:06:34,680 --> 00:06:40,420
" -mıyorum" ve "hiç" ikilisi gibi, aslında çifte negatif içermektedir.

68
00:06:40,420 --> 00:06:44,600
Bizim " Herhangi bir tatmin alamıyorum"u, "Hiçbir tatmin alamıyorum"a tercih etmemizin tek sebebi,

69
00:06:44,600 --> 00:06:50,140
17. yüzyılda Güney İngiltere'de konuşulan lehçenin,

70
00:06:50,140 --> 00:06:53,730
" -mıyorum" ve "herhangi" ikilisini, ikilisine tercih etmesi yüzündendir.

71
00:06:53,730 --> 00:06:57,070
Eğer İngiltere'nin başkenti, ülkenin güneyinde değil de kuzeyinde

72
00:06:57,070 --> 00:07:01,400
olsaydı, "-mıyorum" ve "hiçbir" doğru,

73
00:07:01,400 --> 00:07:03,330
" -mıyorum" ve "herhangi" ikilisine yanlış olacaktı.

74
00:07:03,330 --> 00:07:08,410
Bir dilde, standart olarak seçilen ağzın herhangi bir özelliği yoktur.

75
00:07:08,410 --> 00:07:14,890
Aslında, biz lehçe adı verilen farklı dil versiyonlarını karşılaştırırsak,

76
00:07:14,890 --> 00:07:20,910
hepsinin farklı şekillerde kompleks olduğunu görürüz. Mesela, Afro-Amerikan konuşma dilini, yani

77
00:07:20,910 --> 00:07:27,540
Siyani İngilizce'yi ya da Zenci sokak dilini ele alalım. Afro-Amerikan dilinde,

78
00:07:27,540 --> 00:07:33,460
" He be workin" [O var çalışma] dediğinizde, bu aslında Standart İngilizce'nin katledilmesi anlamına gelmez,

79
00:07:33,460 --> 00:07:38,670
ama "He workin" [O çalışıyor] dan farklı bir anlam taşıyan, başka bir cümle kurulduğu anlamına gelir.

80
00:07:38,670 --> 00:07:45,680
İlki, o insanın bir işe sahip olduğunu belirtir,

81
00:07:45,680 --> 00:07:51,180
ikincisi ise, o kişinin, bizim şu anda bu konuşmayı yaptığımız esnada, çalışıyor olduğunu belirtir.

82
00:07:51,180 --> 00:07:53,320
Şimdi, Afro-Amerikan dilinde yapılan ancak Standart İngilizce'de var olmayan

83
00:07:53,320 --> 00:07:59,480
bu fark, farklı lehçelerin, standart dille aynı karmaşıklıkta ve aynı ölçüde kompleks

84
00:07:59,480 --> 00:08:05,620
bir dizi kurala sahip olabileceğinin göstergesidir.

85
00:08:05,620 --> 00:08:10,710
Şimdi üçüncü bir şey de, dili, düşünce ile karıştırmamak gerektiğidir.

86
00:08:10,710 --> 00:08:17,210
Bir çok insan, düşünürken dil kullandığını söyler ama, bilişsel

87
00:08:17,210 --> 00:08:23,220
psikologlar, bir çok düşüncenin, cümle biçiminde gerçekleşmediğini

88
00:08:23,220 --> 00:08:24,010
göstermiştir.

89
00:08:24,010 --> 00:08:25,670
[(1.) Bebekler (ve diğer memeliler) konuşmadan iletişim kurarlar.]

90
00:08:25,670 --> 00:08:31,980
Örneğin, bebeklerin konuşmadan önceki halleri ya da diğer

91
00:08:31,980 --> 00:08:38,719
hayvanlar üzerinde yapılan bazı harika deneyler göstermiştir ki, bu varlıkların biliş düzeyleri üst seviyededir;

92
00:08:38,719 --> 00:08:45,430
sebep sonuç ilişkisi kurabilir ve insanların amaçlarını ve niyetlerini okuyabilirler ve bütün bunları konuşma becerieri

93
00:08:45,430 --> 00:08:48,280
olmadan yapabilmektedirler. [(2.) Bazı düşünce türleri dil olmadan da sürer-- görsel düşünme]

94
00:08:48,280 --> 00:08:50,340
Biz ayrıca, dili kullanan varlıkların, yani yetişkin insanların

95
00:08:50,340 --> 00:08:56,860
dilin dışındaki biçimlerle de düşünmeye devam ettiğini biliyoruz,

96
00:08:56,860 --> 00:09:03,190
örneğin, görsel imgelemeyle. Eğer sizden yukarıda gördüğünüz üç boyutlu figürlere bakmanızı

97
00:09:03,190 --> 00:09:09,110
ve onları aynı mı, farklı mı olduğunu söylemenizi istesem? İnsanlar,

98
00:09:09,110 --> 00:09:15,190
bu problemi çözerken, küp dizilerini tarif etmek yerine,

99
00:09:15,190 --> 00:09:21,630
görüntülerin birini alıp, diğerini de, ilkiyle aynı yöne çevirirler. İşte bu, dil harici düşünceye örnektir.

100
00:09:21,630 --> 00:09:22,310
[(3.) Bizler, dili anlamak için üstü örtülü bilgi kullanırız ve sonra, olaylara özünü hatırlarız.]

101
00:09:22,310 --> 00:09:25,310
İşte bu yüzden, dili anlasanız da,

102
00:09:25,310 --> 00:09:31,160
sonra aklınızda kalan duyduğunuz dilin kendisi değildir.

103
00:09:31,160 --> 00:09:37,770
Bilişsel psikolojinin önemli bulgularından biri de, sözel içerikleri uzun vadeli hafızaya atarken,

104
00:09:37,770 --> 00:09:44,870
insanların kelimeleri birebir kopyalamak yerine, içeriğin özünü ya da anlamını saklıyor olmalarıdır.

105
00:09:44,870 --> 00:09:48,500
Mesela, sizin son 10 dakika içinde söylediklerimin bir kısmını

106
00:09:48,500 --> 00:09:53,940
hafızanıza aldığınızı varsayıyorum. Ama sanırım eğer

107
00:09:53,940 --> 00:09:59,770
ağzımdan çıkan bir tek cümleyi bile aynen söylemenizi istesem, bunu yapamazsınız.

108
00:09:59,770 --> 00:10:07,130
Hafızamıza kaydolan, cümlelerin aslından çok daha soyut bir şeydir.

109
00:10:07,130 --> 00:10:11,790
İşte biz buna anlam, içerik ya da semantik diyoruz.

110
00:10:11,790 --> 00:10:17,990
Aslında, bir cümleyi anlamaya çalıştığımızda, kelimelerin anlamı

111
00:10:17,990 --> 00:10:25,150
aslında devasa bir buz dağının görünen kısmı gibidir. Anlam verme, dilin kendisine

112
00:10:25,150 --> 00:10:30,180
anlam vermek için gerekli olan, hızlı, dile ait olmayan, bilinçaltı bir işlem gerektirir. Şimdi şampuan şişesinde, şiir gibi yazan bir

113
00:10:30,180 --> 00:10:37,130
kaç kelimeyi okuyacağım. "Saçı ıslatın, köpürtün, durulayın, tekrarlayın."

114
00:10:37,130 --> 00:10:39,820
Şimdi dilin bu kadar küçük bir kısmını anlarken bile,

115
00:10:39,820 --> 00:10:44,610
bazı şeyleri biliyor olmanız lazım: mesela işlemi ikinciye tekrar ettiğinizde,

116
00:10:44,610 --> 00:10:49,070
saçınızı tekrar ıslatmanıza gerek yok, çünkü zaten ıslak. Ve işlem bittiğinde,

117
00:10:49,070 --> 00:10:53,880
ve "tekrar edin" kelimesini gördüğünüzde, işlemi sonsuza dek tekrar etmenize gerek yok.

118
00:10:53,880 --> 00:10:59,970
Burada, "tekrar edin" , "yalnızca bir kere tekrar edin" demek. Bu örtük bilgiyi yazanlar,

119
00:10:59,970 --> 00:11:06,400
bu yazıyı anlamak için dil bilmek gerektiğini, ancak yazdıkları şeyin "dil" olmadığını, biliyorlardı.

120
00:11:06,400 --> 00:11:07,860
[(4.) Eğer dil düşünce ise, o halde nereden geldi?)

121
00:11:07,860 --> 00:11:10,710
Şimdi, eğer dil, düşünce ise,

122
00:11:10,710 --> 00:11:15,320
ve dil, dil olmadan düşünemiyorsa, o halde "dil nereden gelmiştir?"

123
00:11:15,320 --> 00:11:20,550
sorusu karşımıza çıkar.Sonuçta, İngilizce dili dünyaya gelen

124
00:11:20,550 --> 00:11:26,600
bir Marslı komitesi tarafından icat edilip, bize bahşedilmemiştir.

125
00:11:26,600 --> 00:11:33,320
Dil, aslında halkın yarattığı doğal bir olaydır. Yüzlerce, binlerce insanın

126
00:11:33,320 --> 00:11:39,710
katkıda bulunabileceği, yeni kelime yapıları, jargon ve argo kelimeler ekleyebileceği bir ansiklopedi gibidir.

127
00:11:39,710 --> 00:11:46,180
Ve işte bu eklemeler, insanlar fikirlerini ifade etmeye çalışırken yeni yollar aradıkça, dile eklenir ve

128
00:11:46,180 --> 00:11:51,070
dil en başta böyle oluşur.

129
00:11:51,070 --> 00:11:59,160
Şimdi, bu durum, dilin düşünceyi etkileyebileceğini inkar ettiğimiz anlamına gelmez. Dilbilimciler uzun süre boyunca,

130
00:11:59,160 --> 00:12:05,670
dilbilimsel görecelik teorisine ya da bu teoriyi ortaya attıkları için, Sapir-Whorf teorisi olarak

131
00:12:05,670 --> 00:12:09,540
bilinen teoriye ilgi duydular. Bu teoriye göre, dil, düşünceyi

132
00:12:09,540 --> 00:12:15,430
etkileyebilir. Dilbilimsel görecelik teorisine ilişkin olarak tartışmalar sürmektedir, ancak

133
00:12:15,430 --> 00:12:20,810
kimse dilin, düşünceyle aynı şey olduğuna veya

134
00:12:20,810 --> 00:12:26,600
bizim zihnimizin sürekli cümleler kurarak çalıştığına inanmamaktadır.

135
00:12:26,600 --> 00:12:32,610
Şimdi, dilin ne olmadığını bir kenara bırakırsak, dilin nasıl işlediği

136
00:12:32,610 --> 00:12:39,279
konusunu ele alabiliriz. Özetle, dili üç ana başlık altına toplayabiliriz.

137
00:12:39,279 --> 00:12:46,040
Öncelikle, zihinsel sözlük olarak adlandırdığımız uzun süreli hafızamızda bulunan

138
00:12:46,040 --> 00:12:50,230
kelimeler var; yani cümlelerin temel yapı taşları.

139
00:12:50,230 --> 00:12:57,480
Dil parçalarını, daha uzun soluklu karmaşık dil parçaları haline getirmemizi sağlayan kurallar,

140
00:12:57,480 --> 00:13:05,220
tarifler ve algoritmalar var. Örneğin, bizim kelimeleri öbeklere ya da cümlelere çevirmemizi düzenleyen söz dizimi kuralları;

141
00:13:05,220 --> 00:13:11,130
ön takıları ve son takıları kelimelere ekleyerek onları kompleks kelimelere

142
00:13:11,130 --> 00:13:17,320
çevirmemizi düzenleyen biçim bilimi kuralları;

143
00:13:17,320 --> 00:13:24,290
Sesli ve sessiz harfleri küçük kelimelere çevirmemizi düzenleyen, sesbilimi kuralları;

144
00:13:24,290 --> 00:13:30,670
Ve işte bütün dile ilişkin bilginin, arayüzler aracılığıyla dünyayla bağ kurması

145
00:13:30,670 --> 00:13:36,070
ve bize diğer insanların ürettiği dili anlamamıza yardım etmesi ve bizim diğer insanların da bizim ürettiğimiz

146
00:13:36,070 --> 00:13:38,650
dili anlamalarına yardım etmesi gerekiyor. Bunlara dil arayüzü deniyor.

147
00:13:38,650 --> 00:13:45,420
Şimdi kelimelerle başlayalım. Kelimelere ait temel ilke,

148
00:13:45,420 --> 00:13:51,839
İsviçreli dilbilimci, Ferdinand de Saussure, bundan 100 sene önce,

149
00:13:51,839 --> 00:13:57,550
işaretin rastlantısallığına dikkati çektiğinde tanımlanmış oldu. Örneğin, " ördek" kelimesine kelimesine bakalım.

150
00:13:57,550 --> 00:14:02,650
"Ördek" kelimesi ne bir ördeğe benziyor, ne de ördek gibi yürüyebiliyor ya da "vak"layabiliyor ama

151
00:14:02,650 --> 00:14:07,240
işte bizim, hayatımızın bir kısmında kelimenin çıkardığı sesle, kelimenin anlamını ilişkilendirmemizi sağlayan o

152
00:14:07,240 --> 00:14:14,610
kuvvet sayesinde, ben bu kelimeyi söyleyerek, sizin aklınıza bir ördek getirebilirim.

153
00:14:14,610 --> 00:14:19,580
Demek ki, bu bilgi hafızada belirli bir formatta ve çok basitleştirilmiş olarak saklanıyor ve

154
00:14:19,580 --> 00:14:24,460
zihinsel sözlüğümüze girişi işte böyle olabilir. Kelimenin kendisi için bir sembol var,

155
00:14:24,460 --> 00:14:31,670
kelimenin okunuşuna ait bir tanımlama var ve bir de, anlamına ait

156
00:14:31,670 --> 00:14:36,600
bir tanımlama var. Zihinsel sözlüğümüzün en hayranlık uyandıran özelliklerinden biri,

157
00:14:36,600 --> 00:14:43,800
onun ne kadar büyük olduğudur. Mesela, sözlüğün her 20 sayfasında bir, en üst sol kelimeyi alındığı sözlük

158
00:14:43,800 --> 00:14:49,490
örnekleme yöntemlerini kullanırsak, ve sonra bu kelimeleri insanlara çoktan seçmeli bir sınav içinde sorarsak,

159
00:14:49,490 --> 00:14:55,070
işte doğru cevapları, sözlüğün büyüklüğüyle çarpabilir ve

160
00:14:55,070 --> 00:15:00,440
lise mezunu bir insanın yaklaşık 60.000 kelimelik bir dağarcığı olduğunu bulabilirsiniz.

161
00:15:00,440 --> 00:15:07,040
Bu da, bir insanın bir yaşından itibaren, her iki saatte bir yeni bir

162
00:15:07,040 --> 00:15:12,680
kelime öğrenmiş olması demek. Sonra, bu kelimelerin, herhangi bir tarihte var olmuş bir telefon numarası kadar

163
00:15:12,680 --> 00:15:19,100
rastantısal olduğunu düşündüğünüzde, insanların uzun süreli hafızalarının, kelimelerin anlamlarını ve seslerini

164
00:15:19,100 --> 00:15:23,700
hafızaya alma kapasitesine şaşırırsınız.

165
00:15:23,700 --> 00:15:32,290
Tabii, biz yalnızca tek başına kelimeleri, ağzımızdan öylesine çıkarmayız. Onları, sözcük grupları veya cümle olarak kullanırız.

166
00:15:32,290 --> 00:15:38,510
Bu da, bizi dilin ikinci ana bileşenine getiriyor, yani dilbilgisine.

167
00:15:38,510 --> 00:15:45,550
Dilbilgisinin modern etüdü, meşhur bilim adamı, Noam Chomsky'nin katkılarından bağımsız olarak incelenemez.

168
00:15:45,550 --> 00:15:51,690
Kendisi, son 60 senedir dilbiliminin amaçlarını belirlemiş durumdadır.

169
00:15:51,690 --> 00:15:57,310
Chomsky, her şeyden önce, bizim ilk dili anlamaya çalışırken, açıklamamız gereken ilk bulmacanın,

170
00:15:57,310 --> 00:16:03,410
yaratıcılığın, da doğrusu dilbilimcilerin genellikle 'üretkenlik' olarak adlandırdığı şey olduğunu söylemiştir.

171
00:16:03,410 --> 00:16:09,370
Yani, yeni cümleleri üretmek ve anlamak.

172
00:16:09,370 --> 00:16:15,620
Klişe bir kaç formül haricinde, ürettiğiniz ya da anladığınız her cümle,

173
00:16:15,620 --> 00:16:23,000
belki de hayatınızda ilk defa karşınıza çıkan ya da türlerin tarihinde ilk defa oluşturulmuş bir kombinasyondan oluşmaktadır.

174
00:16:23,000 --> 00:16:28,660
Bizim, insanların bunu nasıl becerdiklerini açıklamamız gerekmektedir.

175
00:16:28,660 --> 00:16:35,380
Bu durumu bizim, bir dili öğrendiğimizde, uzunca bir cümle listesini ezberlemek yerine,

176
00:16:35,380 --> 00:16:43,330
bileşenleri yeni gruplara oluşturmak için kullanılan dilbilgisini, ya da algoritmayı ya da tarifi içselleştirdiğimiz, anlamına gelir.

177
00:16:43,330 --> 00:16:49,380
İşte bu yüzden, Chomsky, bu yüzden dilbiliminin

178
00:16:49,380 --> 00:16:56,140
psikolojiye ait bir dal olduğunu ve insan beynine açılan bir pencere olduğunu, söylemiştir.

179
00:16:56,140 --> 00:17:01,940
Bir ikincisi de, dillerin, kelimelerin anlamından bağımsız bir söz dizimi bulunmaktadır.

180
00:17:01,940 --> 00:17:07,329
Şimdi, benim bildiğim kadarıyla bir dilbilimci tarafından söylenen ve 'Bartlett'in Meşhur Alıntılar Kitabı' nda yer aldığını bildiğim

181
00:17:07,329 --> 00:17:12,649
tek alıntı, 1956 yılında, Chomsky tarafından söylemştir:

182
00:17:12,649 --> 00:17:19,850
" Renksiz, yeşil fikirler kızgınca uyumaktadır." Bu cümle ne anlama gelmektedir?

183
00:17:19,850 --> 00:17:25,410
İşte, kanıtlamaya çalışılan şey, cümlenin neredeyse anlamsız olduğudur. Ancak, İngilizce konuşan herhangi biri,

184
00:17:25,410 --> 00:17:31,490
bu cümlenin İngilizce diline ait söz dizilimine uygun olarak hazırlandığını, fark edecektir. Mesela bu cümleyi,

185
00:17:31,490 --> 00:17:38,270
" kızgınca uyku fikirler rüya renksiz" olarak yazsak, yine anlamsız olur ve karşımıza bir

186
00:17:38,270 --> 00:17:43,500
laf salatası çıkar. Üçüncüsü, söz diziminin

187
00:17:43,500 --> 00:17:50,570
psikolojideki uyarıcı tepkisinde olduğu gibi, kelime çağrışımlarından bir araya gelmemiş olmasıdır.

188
00:17:50,570 --> 00:17:56,040
Yani, bir kelime üretildiğinde, biz o kelimeyi bir uyarıcı olarak görüp, bir sonraki kelimeyi üretmek için kullanmayız.

189
00:17:56,040 --> 00:18:01,510
Yine, "renksiz yeşil fikirler uyurlar kızgınca" cümlesini, bu noktayı

190
00:18:01,510 --> 00:18:07,559
açıklamak için kullanabiliriz. Çünkü bu kelimelerin ardarda

191
00:18:07,559 --> 00:18:13,950
sıralanma olasılığını incelerseniz, "renksiz" ve "yeşil" kelimelerin

192
00:18:13,950 --> 00:18:21,210
bir arada kullanıldığını pek görrmeyiz. Muhtemelen hatta hiç görmemişizdir. Sonra, "yeşil" ve "fikir" kelimeleri de

193
00:18:21,210 --> 00:18:27,550
yan yana görmeye alıştığımız kelimeler değil. Aynı şekilde, "uyurlar" ve "kızgınca" da.

194
00:18:27,550 --> 00:18:33,590
Bu kelimelerin ardarda yer alma ihtimalleri sıfıra yakın, ancak buna rağmen, cümle kulağa düzgünce

195
00:18:33,590 --> 00:18:39,330
oluşturulmuş bir İngilizce cümle olarak geliyor. Bir de, dil genellikle, uzun vadeli bağlardan oluşur.

196
00:18:39,330 --> 00:18:45,370
Bir cümlenin belirli bir pozisyonda yer alması, cümlenin ilerleyen yerlerinde, hangi diğer kelimeleri kullanacağımızı

197
00:18:45,370 --> 00:18:50,530
belirler. Mesela biz cümleye "Ne..." diye başlarsak, cümlenin

198
00:18:50,530 --> 00:18:55,530
ilereyen kısımlarında, " ne de" dememiz gerekir. Eğer cümleye "eğer" ile başlarsak,

199
00:18:55,530 --> 00:18:59,840
cümlenin ilerleyen kısımlarında, " o zaman" kelimelerini bekleriz. Babasına, "Babacığım, neden

200
00:18:59,840 --> 00:19:04,950
bana okunmasını sevmediğim kitabı getirdin buraya?"

201
00:19:04,950 --> 00:19:12,410
İşte bu cümlede, birbirine bağlı kısımlar, anlaşılmayı güçleştirmektedir.

202
00:19:12,410 --> 00:19:15,750
Gerçekten de, düz yazıya ilişkin dil bilimi uygulamalarından biri de,

203
00:19:15,750 --> 00:19:24,559
düz yazıda, birbirine bağlı çok kısım olursa,

204
00:19:24,559 --> 00:19:30,470
cümlenin anlaşılmasının zor olacağına ve insanların kısa süreli

205
00:19:30,470 --> 00:19:35,700
hafızalarını yoracağına, ilişkindir.

206
00:19:35,700 --> 00:19:40,990
Kelimeleri çağrışımlarına göre gruplandırmak yerine, cümleler,

207
00:19:40,990 --> 00:19:46,150
aslında ters bir ağaca benzeyen bir hiyerarşik yapıdadırlar. Şimdi, İngilizce dilinden

208
00:19:46,150 --> 00:19:50,910
size bir örnek vereyim. İngilizce'nin en temel kurallarından biri, cümlenin

209
00:19:50,910 --> 00:19:57,010
isim tamlamasından, yani özneden ve eylem öbeğinden oluşuyor olmasıdır, yani yüklemden.

210
00:19:57,010 --> 00:20:03,650
İkinci kural, bu eylem öbeğini genişletir. Eylem öbeği, isim

211
00:20:03,650 --> 00:20:09,960
tamlamasından, yani özneden ve onu takip eden cümleden, yani tümleçten oluşur. Örneğin, " Ben ona, söyledim ki,

212
00:20:09,960 --> 00:20:11,500
dışarı hava güneşli."

213
00:20:11,500 --> 00:20:25,580
Şimdi gelelim dilbilimcilerin neden dilin, öbek yapısı kurallarından oluşuyor olması konusunda neden ısrarcı olduklarına.

214
00:20:25,580 --> 00:20:27,120
(1) Kurallar, ucu açık yaratıcılığa izin verir.

215
00:20:27,120 --> 00:20:31,760
Bu, bizim açıklamaya çalıştığımız ana fenomenin açıklanmasına yardım eder,

216
00:20:31,760 --> 00:20:35,140
yani dilin ucu açık şekilde yaratılıyor olmasına.

217
00:20:35,140 --> 00:20:36,179
(2.) Kurallar, anlamı bilinmeyen şeylerin ifade edilmesini sağlar.

218
00:20:36,179 --> 00:20:41,910
Bizim, anlamını bilmediğimiz şeylerin ifade edilmesini sağlar. Gazetecilikte bir klişe vardır,

219
00:20:41,910 --> 00:20:46,840
bir köpek bir adamı ısırdığında, bu haber niteliğinde değildir ama bir adam köpeği ısırırsa, işte bundan haber olur.

220
00:20:46,840 --> 00:20:54,510
Dilbilgisinin güzelliği, tanıdık kelimeleri farklı kombinasyonlarda kullanarak, haberleri ifade etmemizi sağlar.

221
00:20:54,510 --> 00:21:02,350
Ayrıca, öbek yapısının işleyişi, onlar çok sayıda

222
00:21:02,350 --> 00:21:05,080
kombinasyon üretirler.

223
00:21:05,080 --> 00:21:05,820
(3.) Kurallar, bizim büyük sayıda kombinasyon üretmemize izin verir.

224
00:21:05,820 --> 00:21:09,809
Ayrıca, dilbilgisinin kombinasyon üretme gücü sayesinde ifade edebileceğimiz düşüncelerimiz

225
00:21:09,809 --> 00:21:15,250
yalnızca çok büyük olmazla kalmaz, teknik olarak, sonsuzdu da.

226
00:21:15,250 --> 00:21:20,020
Şimdi, kimse sonsuza dek yaşayamadığından,

227
00:21:20,020 --> 00:21:24,590
bir insanın sonsuz sayıdaki cümleyi anlama ihtimali yoktur ancak,

228
00:21:24,590 --> 00:21:30,799
aynı şeyi bir matematikçinin, aritmetik kurallarını anlayan birinin,

229
00:21:30,799 --> 00:21:35,490
rakamların sonsuz olduğunu bildiğini, söylemesine, benzetebiliriz. Tabii, eğer biri en uzun rakamı bulduğunu

230
00:21:35,490 --> 00:21:40,420
iddia ederse, siz o rakama bir ekleyerek, daha büyüğünü elde edebilirsiniz.

231
00:21:40,420 --> 00:21:45,140
İşte, dilde de aynı şey geçerli.

232
00:21:45,140 --> 00:21:50,270
Şu şekilde göstereyim. Aslına bakarsanız, dünyanın

233
00:21:50,270 --> 00:21:53,030
en uzun cümlesini yarattığını iddia eden biri oldu.

234
00:21:53,030 --> 00:21:57,160
Bu iddiayı kim yapabilir? Kim olacak? Tabii ki Guinness Rekorlar Kitabı. Bunu, araştırabilirsiniz.

235
00:21:57,160 --> 00:22:03,340
Kitapta, dünyanın en uzun cümlesi var. Bu cümle 1300 kelimeden

236
00:22:03,340 --> 00:22:08,059
oluşuyor. William Faulkner'ın yazdığı bir romandan alınmış. Şimdi

237
00:22:08,059 --> 00:22:11,559
size bütün cümleyi okumayacağım ama başlangıcını söyleyeceğim.

238
00:22:11,559 --> 00:22:16,929
" İkisi de, çok büyük heyecan gösterirmiş gibi yapmalarına rağmen, sıkılıyorlardı..." ve işte bu cümle

239
00:22:16,929 --> 00:22:20,230
böyle devam ediyor. Ancak ben size, bu cümlenin

240
00:22:20,230 --> 00:22:25,140
dünyanın en uzun cümlesi olmadığını söyleyeceğim. Ben de Guiness'e şu cümleyi vererek, rekor kırmak ve

241
00:22:25,140 --> 00:22:30,460
adımı ölümsüzleştirmek istedim : "Faulkner demiştir ki, 'İkisi de, çok büyük heyecan gösterirmiş gibi yapmalarına rağmen, sıkılıyorlardı..'

242
00:22:30,460 --> 00:22:36,320
Ancak benim bunu yapmam bana ölümsüzlük kazandırmaz, yalnızca

243
00:22:36,320 --> 00:22:42,660
15 dakikalık bir şöhret kazandırır. Çünkü siz biliyorsunuz ki,

244
00:22:42,660 --> 00:22:47,850
siz de rekoru kırmak için şöyle bir cümle yazabilirsiniz: " Guinness

245
00:22:47,850 --> 00:22:53,790
Faulkner'ın aşağıdaki cümleyi yazdığını belirtmiştir" ya da " Pinker, Guiness'in aşağıdaki cümleyi yazdığını belirttiğini söylemiştir" ya da

246
00:22:53,790 --> 00:23:08,870
" Pinker'ın Guinness'in aşağıdaki cümleyi yazdığını belirtmiş olması kimin umrundadır." gibi.

247
00:23:08,870 --> 00:23:14,150
Şimdi, televizyon rehberinde yer almış olan, şu kafa karıştırıcı cümleye bir bakın:

248
00:23:14,150 --> 00:23:18,900
" Bu akşamki programda, Conan Dr. Ruth'la seksi tartışacak."

249
00:23:18,900 --> 00:23:24,190
Şimdi bu cümleyi masumca okuduğumuzda, "tartışma" fiili, iki şeyi etkiliyor,

250
00:23:24,190 --> 00:23:29,870
birincisi, tartışılan konu, yani "seks" diğeri de tartışılan kişi,

251
00:23:29,870 --> 00:23:35,500
o da "Dr Ruth". Ancak eğer siz, cümleyi farklı bir şekilde yapılandırırsanız,

252
00:23:35,500 --> 00:23:40,380
ve " Dr. Ruth'la seks"i, cümlenin konusu haline getirrseniz ve

253
00:23:40,380 --> 00:23:46,700
tartışılan şeyin bu olduğunu söylerseniz, cümle daha yaramaz bir hal alır.

254
00:23:46,700 --> 00:23:51,090
Öbek yapısı, bizim bir çok cümle üretmemizin yanı sıra,

255
00:23:51,090 --> 00:23:57,320
cümlelerin ne anlama geldiğini anlamız için de gereklidir. Bir öbekteki dalların geometrisi,

256
00:23:57,320 --> 00:24:02,740
kimin, kime ne yaptığını anlamamız için şarttır.

257
00:24:02,740 --> 00:24:07,610
Chomsky'nin dil bilimine yaptığı önemli katkılardan bir diğeri de,

258
00:24:07,610 --> 00:24:17,820
çocukların dili nasıl öğrendiklerine yoğunlaşmasıdır. Çocuklar cümleleri ezberlemezler çünkü dilin bilinmesi demek,

259
00:24:17,820 --> 00:24:23,230
bir çok cümlenin ezberlenmiş olması demek değildir. Çocukların küçükken, anne babalarının

260
00:24:23,230 --> 00:24:30,570
ağzından çıkanlar arasından bazı kuralları ayırt etmeleri ya da

261
00:24:30,570 --> 00:24:36,220
damıtmaları gerekmektedir.