WEBVTT

00:00:11.890 --> 00:00:16.790
Benim adın Steve Pinker ve ben Harvard Üniversitesi'nde Psikoloji Profesörü'yüm.

00:00:16.790 --> 00:00:22.680
Bugün size dilden bahsediyor olacağım. Aslında ben bir dil bilimci değilim,

00:00:22.680 --> 00:00:28.160
bilişsel bilimciyim. Benim dil konusuna olan ilgim, dilin

00:00:28.160 --> 00:00:32.490
insan beynine açılan bir pencere olmasıyla, sınırlı. Dil konusu,

00:00:32.490 --> 00:00:38.030
insan bilimlerinin ana konularından biri. Dil kullanma becerisi, insanları

00:00:38.030 --> 00:00:45.030
diğer türlerden çarpıcı şekilde ayıran bir özellik. Dil, insanların iş birliği yapabilmeleri için elzem; kelimeleri kullanarak,

00:00:45.030 --> 00:00:52.239
bilgilerimizi paylaşıyor ve eylemlerimizi koordine hale getiriyoruz ve böylece harika işler başarabiliyoruz.

00:00:52.239 --> 00:00:58.769
Tabii dil konusu, içinde bir çok bilimsel sır da barındırıyor: Dil, nasıl insan türü için evrim geçirdi? Beyin, dili nasıl işliyor?

00:00:58.769 --> 00:01:05.610
Ayrıca dilin insan hayatında ne kadar merkezi bir yeri olduğu düşünüldüğünde, dilin bir çok pratik kullanımı olması

00:01:05.610 --> 00:01:11.020
şaşırtıcı değil. Dil bizim için o kadar doğal bir şey ki,

00:01:11.020 --> 00:01:16.420
onun ne kadar ilginç ve mucizevi bir şey olduğunu unutuyoruz. Şimdi,

00:01:16.420 --> 00:01:21.100
bir sonraki saat boyunca ne yapıyor olacağınızı düşünün. Bir adamın, nefes alıp

00:01:21.100 --> 00:01:26.500
bazı sesler çıkarmasını, sabırla dinliyor olacaksınız. Neden böyle bir şey yapasınız?

00:01:26.500 --> 00:01:31.750
Ben çıkaracağım seslerin çok hoş olduğunu iddia edemem, ama çıkaracağım "ss" ve "hmm" ve "vaak" ve "pap" seslerinin

00:01:31.750 --> 00:01:38.329
arasına, bazı bilgileri kodladığımı söyleyebilirim.

00:01:38.329 --> 00:01:44.719
İşte, sizlerin bu ses akıntısı içindenden bilgiyi çıkartma beceriniz var; bu da bizim

00:01:44.719 --> 00:01:49.619
fikirlerimizi paylaşmamızı sağlıyor. İşte bugün paylaşacağımız fikirler

00:01:49.619 --> 00:01:55.329
bu yeteneğimizle, dil yeteneğimizle ilgili. Ancak farklı bir biçimde "hs" ve "vaak" sesleri çıkararak,

00:01:55.329 --> 00:02:01.079
sizin, en sevdiğiniz realite şovunda olan bitenden, evrenin oluşuma ait olan teorilere kadar,

00:02:01.079 --> 00:02:06.899
bir çok farklı konuda düşünmenizi sağlayabilirim.

00:02:06.899 --> 00:02:13.760
İşte ben dilin mucizesi olarak bunu görüyorum; onun geniş ifade gücünü.

00:02:13.760 --> 00:02:19.440
35 senedir dil konusu üzerine çalışıyor olmama rağmen beni hala merakla dolduran bir konu.

00:02:19.440 --> 00:02:31.540
Ve işte, dil biliminin açıklamaya çalıştığı ana fenomen de bu.

00:02:31.540 --> 00:02:35.410
Dilin, insan hayatının merkezinde olması şaşırtıcı değil. İncil'deki Babil Kulesi hikayesi,

00:02:35.410 --> 00:02:39.760
insanların bilgilerini ve niyetlerini, dili kullanarak paylaştıklarını ve

00:02:39.760 --> 00:02:46.209
bu sayede harika işler başardıklarını anlatmaktadır. Dil ayrıca

00:02:46.209 --> 00:02:53.340
belirli bir kültüre özgü değildir; antropologlar tarafından incelenen her kültürde mevcuttur.

00:02:53.340 --> 00:02:58.640
Dünyada bugün konuşulan 6.000 dil var.

00:02:58.640 --> 00:03:05.319
Bu dillerin hepsi komplekstir; kimse kompleks dile sahip olmayan bir insan toplumu keşfetmemiştir.

00:03:05.319 --> 00:03:10.569
İşte bu ve benzeri sebeplerden dolayı, Charles Darwin demiştir ki: " İnsanoğlunun doğasında konuşma iç gdüsü vardır;

00:03:10.569 --> 00:03:16.620
bunu küçük çocukların agulamalarında görebilirsiniz, oysa hiçbir çocuğun içgüdüleri onu

00:03:16.620 --> 00:03:21.019
yemek yapmaya, alkol mayalamaya ya da yazı yazmaya yöneltmez."

00:03:21.019 --> 00:03:25.489
Dil, çetrefilli bir beceridir ve dil biliminin de karmaşık bir bilim dalı olması

00:03:25.489 --> 00:03:30.489
şaşırtıcı değildir. Bu dal, dilin kendisinin incelenmesini içerir:

00:03:30.489 --> 00:03:38.090
dilbilgisi, kelimelerin, kelime öbeklerinin ve cümlelerin sıralanması; fonoloji, yani seslerin incelenmesi,

00:03:38.090 --> 00:03:45.129
anlambilim, yani anlamın incelenmesi ve edimbilgisi, yani dilin konuşma esnasında nasıl kullandığını,

00:03:45.129 --> 00:03:49.180
inceler. Dil konusunu inceleyen bilim kişileri ayrıca

00:03:49.180 --> 00:03:54.989
dilin gerçek zamanlı olarak nasıl işlendiğini, çocuklar tarafından nasıl algılandığını ve dil öğrenmenin nasıl gerçekleştiğini

00:03:54.989 --> 00:03:59.540
inceler; bu alana, psikolinguistik denir. Ayrıca bazıları da beyin tarafından dilin

00:03:59.540 --> 00:04:02.220
nasıl işlendiğini inceler; bu alana da nörolinguistik denir.

00:04:02.220 --> 00:04:11.590
Şimdi başlamada önce, dilin, dille yakından ilişkisi olan üç diğer şeyle karşılaştırılmaması

00:04:11.590 --> 00:04:18.250
çok önemlidir. Bunların ilki yazı dilidir. Tarih boyunca varolan tüm insan kültürlerinde bulunan,

00:04:18.250 --> 00:04:23.520
konuşma dilinin aksine, yazı, insan tarihinin yalnızca

00:04:23.520 --> 00:04:29.500
ufak bir kısmı boyunca var olmuştur; yazı 5000 sene önce icat edilmiştir.

00:04:29.500 --> 00:04:35.470
Sayfadaki her bir işaretin bir sesli ya da sessiz harfi temsil ettiği alfabetik yazı, bir sefer mahsus olmak üzere,

00:04:35.470 --> 00:04:40.220
yaklaşık 3.700 sene önce, Kenan Ülkesi'nde yaşayanlar tarafından icat edilmiştir.

00:04:40.220 --> 00:04:47.800
Darwin'in de söylediği gibi, çocukların içgüdüsel olarak yazı yazma eğilimleri yoktur

00:04:47.800 --> 00:04:51.850
ancak bunu eğilim okul sırasında inşa edilir.

00:04:51.850 --> 00:04:58.060
Dille karıştırılmaması gereken bir diğer şey de, düzgün dilbilgisidir. Dilbilimciler,

00:04:58.060 --> 00:05:05.140
betimlemeli dilbilgisiyle, yani insanların nasıl konuşması gerektiğini açıklayan kurallar ile, kuralcı dilbilgisini, yani

00:05:05.140 --> 00:05:11.260
insanların dikkatlice düzyazı yazdıklarında uymaları gerekenleri tanımlayan kurallar, arasında bir fark yaratmışlardır.

00:05:11.260 --> 00:05:15.690
Size dilbilimine ilişkin bir sır vermemi isterseniz, o da, bu iki grup kuralın,

00:05:15.690 --> 00:05:22.240
aynı olmadığı ve dilin kuralcı dilbilgisi kurallarının, aslında çok da mantık üzerine kurulu olmadığıdır.

00:05:22.240 --> 00:05:27.640
Mesela bu kurallardan en meşhuruna bakalım: mastarlıkları ikiye bölmeme kuralı.

00:05:27.640 --> 00:05:31.540
Bu kurala göre, Kaptan Kirk, Enterprise gemisinin

00:05:31.540 --> 00:05:36.930
görevinin " başka kimsenin gitmediği yere, gitmek cesurca" dediğinde, çok büyük bir dilbilgisi

00:05:36.930 --> 00:05:41.990
hatası yapmış bulunmaktadır. Editörlere göre, onun aslen

00:05:41.990 --> 00:05:48.800
"Başka kimsenin gitmediği yere, cesurca gitmek" demesi gerekmekteydi.

00:05:48.800 --> 00:05:54.910
Ancak, bu İngilizce dilinin ritmiyle ve vurgusuyla çatışmaktadır. Aslında, bu kuralcı kural,

00:05:54.910 --> 00:06:00.660
Latince'de, mastarın ayrılamaması kuralı temel alınarak yapılmıştır;

00:06:00.660 --> 00:06:05.910
çünkü mastar orada, tek kelimedir: "Facare", yani "yapmak." Julius Sezar, istese de

00:06:05.910 --> 00:06:12.940
mastarı ikiye ayıramazmış. Bu kural, İngilizce'ye tamamen taşınmış

00:06:12.940 --> 00:06:17.260
ancak aslında taşınmaması gerekirmiş. Bir diğer kuralcı dilbilgisi kuralı da,

00:06:17.260 --> 00:06:23.140
aynı cümle içinde iki negatifin kullanılmamasıdır. Mick Jagger'in " Hiçbir tatmin alamıyorum" dememesi gerekirmiş.

00:06:23.140 --> 00:06:27.640
Bunun yerine, "Herhangi bir tatmin alamıyorum" demesi gerekirmiş.

00:06:27.640 --> 00:06:34.680
Şimdi, bu kuralın genellikle mantığa uyduğu söylenir, ancak düşünürseniz " -mıyorum" ve "herhangi" kelimeleri de,

00:06:34.680 --> 00:06:40.420
" -mıyorum" ve "hiç" ikilisi gibi, aslında çifte negatif içermektedir.

00:06:40.420 --> 00:06:44.600
Bizim " Herhangi bir tatmin alamıyorum"u, "Hiçbir tatmin alamıyorum"a tercih etmemizin tek sebebi,

00:06:44.600 --> 00:06:50.140
17. yüzyılda Güney İngiltere'de konuşulan lehçenin,

00:06:50.140 --> 00:06:53.730
" -mıyorum" ve "herhangi" ikilisini, ikilisine tercih etmesi yüzündendir.

00:06:53.730 --> 00:06:57.070
Eğer İngiltere'nin başkenti, ülkenin güneyinde değil de kuzeyinde

00:06:57.070 --> 00:07:01.400
olsaydı, "-mıyorum" ve "hiçbir" doğru,

00:07:01.400 --> 00:07:03.330
" -mıyorum" ve "herhangi" ikilisine yanlış olacaktı.

00:07:03.330 --> 00:07:08.410
Bir dilde, standart olarak seçilen ağzın herhangi bir özelliği yoktur.

00:07:08.410 --> 00:07:14.890
Aslında, biz lehçe adı verilen farklı dil versiyonlarını karşılaştırırsak,

00:07:14.890 --> 00:07:20.910
hepsinin farklı şekillerde kompleks olduğunu görürüz. Mesela, Afro-Amerikan konuşma dilini, yani

00:07:20.910 --> 00:07:27.540
Siyani İngilizce'yi ya da Zenci sokak dilini ele alalım. Afro-Amerikan dilinde,

00:07:27.540 --> 00:07:33.460
" He be workin" [O var çalışma] dediğinizde, bu aslında Standart İngilizce'nin katledilmesi anlamına gelmez,

00:07:33.460 --> 00:07:38.670
ama "He workin" [O çalışıyor] dan farklı bir anlam taşıyan, başka bir cümle kurulduğu anlamına gelir.

00:07:38.670 --> 00:07:45.680
İlki, o insanın bir işe sahip olduğunu belirtir,

00:07:45.680 --> 00:07:51.180
ikincisi ise, o kişinin, bizim şu anda bu konuşmayı yaptığımız esnada, çalışıyor olduğunu belirtir.

00:07:51.180 --> 00:07:53.320
Şimdi, Afro-Amerikan dilinde yapılan ancak Standart İngilizce'de var olmayan

00:07:53.320 --> 00:07:59.480
bu fark, farklı lehçelerin, standart dille aynı karmaşıklıkta ve aynı ölçüde kompleks

00:07:59.480 --> 00:08:05.620
bir dizi kurala sahip olabileceğinin göstergesidir.

00:08:05.620 --> 00:08:10.710
Şimdi üçüncü bir şey de, dili, düşünce ile karıştırmamak gerektiğidir.

00:08:10.710 --> 00:08:17.210
Bir çok insan, düşünürken dil kullandığını söyler ama, bilişsel

00:08:17.210 --> 00:08:23.220
psikologlar, bir çok düşüncenin, cümle biçiminde gerçekleşmediğini

00:08:23.220 --> 00:08:24.010
göstermiştir.

00:08:24.010 --> 00:08:25.670
[(1.) Bebekler (ve diğer memeliler) konuşmadan iletişim kurarlar.]

00:08:25.670 --> 00:08:31.980
Örneğin, bebeklerin konuşmadan önceki halleri ya da diğer

00:08:31.980 --> 00:08:38.719
hayvanlar üzerinde yapılan bazı harika deneyler göstermiştir ki, bu varlıkların biliş düzeyleri üst seviyededir;

00:08:38.719 --> 00:08:45.430
sebep sonuç ilişkisi kurabilir ve insanların amaçlarını ve niyetlerini okuyabilirler ve bütün bunları konuşma becerieri

00:08:45.430 --> 00:08:48.280
olmadan yapabilmektedirler. [(2.) Bazı düşünce türleri dil olmadan da sürer-- görsel düşünme]

00:08:48.280 --> 00:08:50.340
Biz ayrıca, dili kullanan varlıkların, yani yetişkin insanların

00:08:50.340 --> 00:08:56.860
dilin dışındaki biçimlerle de düşünmeye devam ettiğini biliyoruz,

00:08:56.860 --> 00:09:03.190
örneğin, görsel imgelemeyle. Eğer sizden yukarıda gördüğünüz üç boyutlu figürlere bakmanızı

00:09:03.190 --> 00:09:09.110
ve onları aynı mı, farklı mı olduğunu söylemenizi istesem? İnsanlar,

00:09:09.110 --> 00:09:15.190
bu problemi çözerken, küp dizilerini tarif etmek yerine,

00:09:15.190 --> 00:09:21.630
görüntülerin birini alıp, diğerini de, ilkiyle aynı yöne çevirirler. İşte bu, dil harici düşünceye örnektir.

00:09:21.630 --> 00:09:22.310
[(3.) Bizler, dili anlamak için üstü örtülü bilgi kullanırız ve sonra, olaylara özünü hatırlarız.]

00:09:22.310 --> 00:09:25.310
İşte bu yüzden, dili anlasanız da,

00:09:25.310 --> 00:09:31.160
sonra aklınızda kalan duyduğunuz dilin kendisi değildir.

00:09:31.160 --> 00:09:37.770
Bilişsel psikolojinin önemli bulgularından biri de, sözel içerikleri uzun vadeli hafızaya atarken,

00:09:37.770 --> 00:09:44.870
insanların kelimeleri birebir kopyalamak yerine, içeriğin özünü ya da anlamını saklıyor olmalarıdır.

00:09:44.870 --> 00:09:48.500
Mesela, sizin son 10 dakika içinde söylediklerimin bir kısmını

00:09:48.500 --> 00:09:53.940
hafızanıza aldığınızı varsayıyorum. Ama sanırım eğer

00:09:53.940 --> 00:09:59.770
ağzımdan çıkan bir tek cümleyi bile aynen söylemenizi istesem, bunu yapamazsınız.

00:09:59.770 --> 00:10:07.130
Hafızamıza kaydolan, cümlelerin aslından çok daha soyut bir şeydir.

00:10:07.130 --> 00:10:11.790
İşte biz buna anlam, içerik ya da semantik diyoruz.

00:10:11.790 --> 00:10:17.990
Aslında, bir cümleyi anlamaya çalıştığımızda, kelimelerin anlamı

00:10:17.990 --> 00:10:25.150
aslında devasa bir buz dağının görünen kısmı gibidir. Anlam verme, dilin kendisine

00:10:25.150 --> 00:10:30.180
anlam vermek için gerekli olan, hızlı, dile ait olmayan, bilinçaltı bir işlem gerektirir. Şimdi şampuan şişesinde, şiir gibi yazan bir

00:10:30.180 --> 00:10:37.130
kaç kelimeyi okuyacağım. "Saçı ıslatın, köpürtün, durulayın, tekrarlayın."

00:10:37.130 --> 00:10:39.820
Şimdi dilin bu kadar küçük bir kısmını anlarken bile,

00:10:39.820 --> 00:10:44.610
bazı şeyleri biliyor olmanız lazım: mesela işlemi ikinciye tekrar ettiğinizde,

00:10:44.610 --> 00:10:49.070
saçınızı tekrar ıslatmanıza gerek yok, çünkü zaten ıslak. Ve işlem bittiğinde,

00:10:49.070 --> 00:10:53.880
ve "tekrar edin" kelimesini gördüğünüzde, işlemi sonsuza dek tekrar etmenize gerek yok.

00:10:53.880 --> 00:10:59.970
Burada, "tekrar edin" , "yalnızca bir kere tekrar edin" demek. Bu örtük bilgiyi yazanlar,

00:10:59.970 --> 00:11:06.400
bu yazıyı anlamak için dil bilmek gerektiğini, ancak yazdıkları şeyin "dil" olmadığını, biliyorlardı.

00:11:06.400 --> 00:11:07.860
[(4.) Eğer dil düşünce ise, o halde nereden geldi?)

00:11:07.860 --> 00:11:10.710
Şimdi, eğer dil, düşünce ise,

00:11:10.710 --> 00:11:15.320
ve dil, dil olmadan düşünemiyorsa, o halde "dil nereden gelmiştir?"

00:11:15.320 --> 00:11:20.550
sorusu karşımıza çıkar.Sonuçta, İngilizce dili dünyaya gelen

00:11:20.550 --> 00:11:26.600
bir Marslı komitesi tarafından icat edilip, bize bahşedilmemiştir.

00:11:26.600 --> 00:11:33.320
Dil, aslında halkın yarattığı doğal bir olaydır. Yüzlerce, binlerce insanın

00:11:33.320 --> 00:11:39.710
katkıda bulunabileceği, yeni kelime yapıları, jargon ve argo kelimeler ekleyebileceği bir ansiklopedi gibidir.

00:11:39.710 --> 00:11:46.180
Ve işte bu eklemeler, insanlar fikirlerini ifade etmeye çalışırken yeni yollar aradıkça, dile eklenir ve

00:11:46.180 --> 00:11:51.070
dil en başta böyle oluşur.

00:11:51.070 --> 00:11:59.160
Şimdi, bu durum, dilin düşünceyi etkileyebileceğini inkar ettiğimiz anlamına gelmez. Dilbilimciler uzun süre boyunca,

00:11:59.160 --> 00:12:05.670
dilbilimsel görecelik teorisine ya da bu teoriyi ortaya attıkları için, Sapir-Whorf teorisi olarak

00:12:05.670 --> 00:12:09.540
bilinen teoriye ilgi duydular. Bu teoriye göre, dil, düşünceyi

00:12:09.540 --> 00:12:15.430
etkileyebilir. Dilbilimsel görecelik teorisine ilişkin olarak tartışmalar sürmektedir, ancak

00:12:15.430 --> 00:12:20.810
kimse dilin, düşünceyle aynı şey olduğuna veya

00:12:20.810 --> 00:12:26.600
bizim zihnimizin sürekli cümleler kurarak çalıştığına inanmamaktadır.

00:12:26.600 --> 00:12:32.610
Şimdi, dilin ne olmadığını bir kenara bırakırsak, dilin nasıl işlediği

00:12:32.610 --> 00:12:39.279
konusunu ele alabiliriz. Özetle, dili üç ana başlık altına toplayabiliriz.

00:12:39.279 --> 00:12:46.040
Öncelikle, zihinsel sözlük olarak adlandırdığımız uzun süreli hafızamızda bulunan

00:12:46.040 --> 00:12:50.230
kelimeler var; yani cümlelerin temel yapı taşları.

00:12:50.230 --> 00:12:57.480
Dil parçalarını, daha uzun soluklu karmaşık dil parçaları haline getirmemizi sağlayan kurallar,

00:12:57.480 --> 00:13:05.220
tarifler ve algoritmalar var. Örneğin, bizim kelimeleri öbeklere ya da cümlelere çevirmemizi düzenleyen söz dizimi kuralları;

00:13:05.220 --> 00:13:11.130
ön takıları ve son takıları kelimelere ekleyerek onları kompleks kelimelere

00:13:11.130 --> 00:13:17.320
çevirmemizi düzenleyen biçim bilimi kuralları;

00:13:17.320 --> 00:13:24.290
Sesli ve sessiz harfleri küçük kelimelere çevirmemizi düzenleyen, sesbilimi kuralları;

00:13:24.290 --> 00:13:30.670
Ve işte bütün dile ilişkin bilginin, arayüzler aracılığıyla dünyayla bağ kurması

00:13:30.670 --> 00:13:36.070
ve bize diğer insanların ürettiği dili anlamamıza yardım etmesi ve bizim diğer insanların da bizim ürettiğimiz

00:13:36.070 --> 00:13:38.650
dili anlamalarına yardım etmesi gerekiyor. Bunlara dil arayüzü deniyor.

00:13:38.650 --> 00:13:45.420
Şimdi kelimelerle başlayalım. Kelimelere ait temel ilke,

00:13:45.420 --> 00:13:51.839
İsviçreli dilbilimci, Ferdinand de Saussure, bundan 100 sene önce,

00:13:51.839 --> 00:13:57.550
işaretin rastlantısallığına dikkati çektiğinde tanımlanmış oldu. Örneğin, " ördek" kelimesine kelimesine bakalım.

00:13:57.550 --> 00:14:02.650
"Ördek" kelimesi ne bir ördeğe benziyor, ne de ördek gibi yürüyebiliyor ya da "vak"layabiliyor ama

00:14:02.650 --> 00:14:07.240
işte bizim, hayatımızın bir kısmında kelimenin çıkardığı sesle, kelimenin anlamını ilişkilendirmemizi sağlayan o

00:14:07.240 --> 00:14:14.610
kuvvet sayesinde, ben bu kelimeyi söyleyerek, sizin aklınıza bir ördek getirebilirim.

00:14:14.610 --> 00:14:19.580
Demek ki, bu bilgi hafızada belirli bir formatta ve çok basitleştirilmiş olarak saklanıyor ve

00:14:19.580 --> 00:14:24.460
zihinsel sözlüğümüze girişi işte böyle olabilir. Kelimenin kendisi için bir sembol var,

00:14:24.460 --> 00:14:31.670
kelimenin okunuşuna ait bir tanımlama var ve bir de, anlamına ait

00:14:31.670 --> 00:14:36.600
bir tanımlama var. Zihinsel sözlüğümüzün en hayranlık uyandıran özelliklerinden biri,

00:14:36.600 --> 00:14:43.800
onun ne kadar büyük olduğudur. Mesela, sözlüğün her 20 sayfasında bir, en üst sol kelimeyi alındığı sözlük

00:14:43.800 --> 00:14:49.490
örnekleme yöntemlerini kullanırsak, ve sonra bu kelimeleri insanlara çoktan seçmeli bir sınav içinde sorarsak,

00:14:49.490 --> 00:14:55.070
işte doğru cevapları, sözlüğün büyüklüğüyle çarpabilir ve

00:14:55.070 --> 00:15:00.440
lise mezunu bir insanın yaklaşık 60.000 kelimelik bir dağarcığı olduğunu bulabilirsiniz.

00:15:00.440 --> 00:15:07.040
Bu da, bir insanın bir yaşından itibaren, her iki saatte bir yeni bir

00:15:07.040 --> 00:15:12.680
kelime öğrenmiş olması demek. Sonra, bu kelimelerin, herhangi bir tarihte var olmuş bir telefon numarası kadar

00:15:12.680 --> 00:15:19.100
rastantısal olduğunu düşündüğünüzde, insanların uzun süreli hafızalarının, kelimelerin anlamlarını ve seslerini

00:15:19.100 --> 00:15:23.700
hafızaya alma kapasitesine şaşırırsınız.

00:15:23.700 --> 00:15:32.290
Tabii, biz yalnızca tek başına kelimeleri, ağzımızdan öylesine çıkarmayız. Onları, sözcük grupları veya cümle olarak kullanırız.

00:15:32.290 --> 00:15:38.510
Bu da, bizi dilin ikinci ana bileşenine getiriyor, yani dilbilgisine.

00:15:38.510 --> 00:15:45.550
Dilbilgisinin modern etüdü, meşhur bilim adamı, Noam Chomsky'nin katkılarından bağımsız olarak incelenemez.

00:15:45.550 --> 00:15:51.690
Kendisi, son 60 senedir dilbiliminin amaçlarını belirlemiş durumdadır.

00:15:51.690 --> 00:15:57.310
Chomsky, her şeyden önce, bizim ilk dili anlamaya çalışırken, açıklamamız gereken ilk bulmacanın,

00:15:57.310 --> 00:16:03.410
yaratıcılığın, da doğrusu dilbilimcilerin genellikle 'üretkenlik' olarak adlandırdığı şey olduğunu söylemiştir.

00:16:03.410 --> 00:16:09.370
Yani, yeni cümleleri üretmek ve anlamak.

00:16:09.370 --> 00:16:15.620
Klişe bir kaç formül haricinde, ürettiğiniz ya da anladığınız her cümle,

00:16:15.620 --> 00:16:23.000
belki de hayatınızda ilk defa karşınıza çıkan ya da türlerin tarihinde ilk defa oluşturulmuş bir kombinasyondan oluşmaktadır.

00:16:23.000 --> 00:16:28.660
Bizim, insanların bunu nasıl becerdiklerini açıklamamız gerekmektedir.

00:16:28.660 --> 00:16:35.380
Bu durumu bizim, bir dili öğrendiğimizde, uzunca bir cümle listesini ezberlemek yerine,

00:16:35.380 --> 00:16:43.330
bileşenleri yeni gruplara oluşturmak için kullanılan dilbilgisini, ya da algoritmayı ya da tarifi içselleştirdiğimiz, anlamına gelir.

00:16:43.330 --> 00:16:49.380
İşte bu yüzden, Chomsky, bu yüzden dilbiliminin

00:16:49.380 --> 00:16:56.140
psikolojiye ait bir dal olduğunu ve insan beynine açılan bir pencere olduğunu, söylemiştir.

00:16:56.140 --> 00:17:01.940
Bir ikincisi de, dillerin, kelimelerin anlamından bağımsız bir söz dizimi bulunmaktadır.

00:17:01.940 --> 00:17:07.329
Şimdi, benim bildiğim kadarıyla bir dilbilimci tarafından söylenen ve 'Bartlett'in Meşhur Alıntılar Kitabı' nda yer aldığını bildiğim

00:17:07.329 --> 00:17:12.649
tek alıntı, 1956 yılında, Chomsky tarafından söylemştir:

00:17:12.649 --> 00:17:19.850
" Renksiz, yeşil fikirler kızgınca uyumaktadır." Bu cümle ne anlama gelmektedir?

00:17:19.850 --> 00:17:25.410
İşte, kanıtlamaya çalışılan şey, cümlenin neredeyse anlamsız olduğudur. Ancak, İngilizce konuşan herhangi biri,

00:17:25.410 --> 00:17:31.490
bu cümlenin İngilizce diline ait söz dizilimine uygun olarak hazırlandığını, fark edecektir. Mesela bu cümleyi,

00:17:31.490 --> 00:17:38.270
" kızgınca uyku fikirler rüya renksiz" olarak yazsak, yine anlamsız olur ve karşımıza bir

00:17:38.270 --> 00:17:43.500
laf salatası çıkar. Üçüncüsü, söz diziminin

00:17:43.500 --> 00:17:50.570
psikolojideki uyarıcı tepkisinde olduğu gibi, kelime çağrışımlarından bir araya gelmemiş olmasıdır.

00:17:50.570 --> 00:17:56.040
Yani, bir kelime üretildiğinde, biz o kelimeyi bir uyarıcı olarak görüp, bir sonraki kelimeyi üretmek için kullanmayız.

00:17:56.040 --> 00:18:01.510
Yine, "renksiz yeşil fikirler uyurlar kızgınca" cümlesini, bu noktayı

00:18:01.510 --> 00:18:07.559
açıklamak için kullanabiliriz. Çünkü bu kelimelerin ardarda

00:18:07.559 --> 00:18:13.950
sıralanma olasılığını incelerseniz, "renksiz" ve "yeşil" kelimelerin

00:18:13.950 --> 00:18:21.210
bir arada kullanıldığını pek görrmeyiz. Muhtemelen hatta hiç görmemişizdir. Sonra, "yeşil" ve "fikir" kelimeleri de

00:18:21.210 --> 00:18:27.550
yan yana görmeye alıştığımız kelimeler değil. Aynı şekilde, "uyurlar" ve "kızgınca" da.

00:18:27.550 --> 00:18:33.590
Bu kelimelerin ardarda yer alma ihtimalleri sıfıra yakın, ancak buna rağmen, cümle kulağa düzgünce

00:18:33.590 --> 00:18:39.330
oluşturulmuş bir İngilizce cümle olarak geliyor. Bir de, dil genellikle, uzun vadeli bağlardan oluşur.

00:18:39.330 --> 00:18:45.370
Bir cümlenin belirli bir pozisyonda yer alması, cümlenin ilerleyen yerlerinde, hangi diğer kelimeleri kullanacağımızı

00:18:45.370 --> 00:18:50.530
belirler. Mesela biz cümleye "Ne..." diye başlarsak, cümlenin

00:18:50.530 --> 00:18:55.530
ilereyen kısımlarında, " ne de" dememiz gerekir. Eğer cümleye "eğer" ile başlarsak,

00:18:55.530 --> 00:18:59.840
cümlenin ilerleyen kısımlarında, " o zaman" kelimelerini bekleriz. Babasına, "Babacığım, neden

00:18:59.840 --> 00:19:04.950
bana okunmasını sevmediğim kitabı getirdin buraya?"

00:19:04.950 --> 00:19:12.410
İşte bu cümlede, birbirine bağlı kısımlar, anlaşılmayı güçleştirmektedir.

00:19:12.410 --> 00:19:15.750
Gerçekten de, düz yazıya ilişkin dil bilimi uygulamalarından biri de,

00:19:15.750 --> 00:19:24.559
düz yazıda, birbirine bağlı çok kısım olursa,

00:19:24.559 --> 00:19:30.470
cümlenin anlaşılmasının zor olacağına ve insanların kısa süreli

00:19:30.470 --> 00:19:35.700
hafızalarını yoracağına, ilişkindir.

00:19:35.700 --> 00:19:40.990
Kelimeleri çağrışımlarına göre gruplandırmak yerine, cümleler,

00:19:40.990 --> 00:19:46.150
aslında ters bir ağaca benzeyen bir hiyerarşik yapıdadırlar. Şimdi, İngilizce dilinden

00:19:46.150 --> 00:19:50.910
size bir örnek vereyim. İngilizce'nin en temel kurallarından biri, cümlenin

00:19:50.910 --> 00:19:57.010
isim tamlamasından, yani özneden ve eylem öbeğinden oluşuyor olmasıdır, yani yüklemden.

00:19:57.010 --> 00:20:03.650
İkinci kural, bu eylem öbeğini genişletir. Eylem öbeği, isim

00:20:03.650 --> 00:20:09.960
tamlamasından, yani özneden ve onu takip eden cümleden, yani tümleçten oluşur. Örneğin, " Ben ona, söyledim ki,

00:20:09.960 --> 00:20:11.500
dışarı hava güneşli."

00:20:11.500 --> 00:20:25.580
Şimdi gelelim dilbilimcilerin neden dilin, öbek yapısı kurallarından oluşuyor olması konusunda neden ısrarcı olduklarına.

00:20:25.580 --> 00:20:27.120
(1) Kurallar, ucu açık yaratıcılığa izin verir.

00:20:27.120 --> 00:20:31.760
Bu, bizim açıklamaya çalıştığımız ana fenomenin açıklanmasına yardım eder,

00:20:31.760 --> 00:20:35.140
yani dilin ucu açık şekilde yaratılıyor olmasına.

00:20:35.140 --> 00:20:36.179
(2.) Kurallar, anlamı bilinmeyen şeylerin ifade edilmesini sağlar.

00:20:36.179 --> 00:20:41.910
Bizim, anlamını bilmediğimiz şeylerin ifade edilmesini sağlar. Gazetecilikte bir klişe vardır,

00:20:41.910 --> 00:20:46.840
bir köpek bir adamı ısırdığında, bu haber niteliğinde değildir ama bir adam köpeği ısırırsa, işte bundan haber olur.

00:20:46.840 --> 00:20:54.510
Dilbilgisinin güzelliği, tanıdık kelimeleri farklı kombinasyonlarda kullanarak, haberleri ifade etmemizi sağlar.

00:20:54.510 --> 00:21:02.350
Ayrıca, öbek yapısının işleyişi, onlar çok sayıda

00:21:02.350 --> 00:21:05.080
kombinasyon üretirler.

00:21:05.080 --> 00:21:05.820
(3.) Kurallar, bizim büyük sayıda kombinasyon üretmemize izin verir.

00:21:05.820 --> 00:21:09.809
Ayrıca, dilbilgisinin kombinasyon üretme gücü sayesinde ifade edebileceğimiz düşüncelerimiz

00:21:09.809 --> 00:21:15.250
yalnızca çok büyük olmazla kalmaz, teknik olarak, sonsuzdu da.

00:21:15.250 --> 00:21:20.020
Şimdi, kimse sonsuza dek yaşayamadığından,

00:21:20.020 --> 00:21:24.590
bir insanın sonsuz sayıdaki cümleyi anlama ihtimali yoktur ancak,

00:21:24.590 --> 00:21:30.799
aynı şeyi bir matematikçinin, aritmetik kurallarını anlayan birinin,

00:21:30.799 --> 00:21:35.490
rakamların sonsuz olduğunu bildiğini, söylemesine, benzetebiliriz. Tabii, eğer biri en uzun rakamı bulduğunu

00:21:35.490 --> 00:21:40.420
iddia ederse, siz o rakama bir ekleyerek, daha büyüğünü elde edebilirsiniz.

00:21:40.420 --> 00:21:45.140
İşte, dilde de aynı şey geçerli.

00:21:45.140 --> 00:21:50.270
Şu şekilde göstereyim. Aslına bakarsanız, dünyanın

00:21:50.270 --> 00:21:53.030
en uzun cümlesini yarattığını iddia eden biri oldu.

00:21:53.030 --> 00:21:57.160
Bu iddiayı kim yapabilir? Kim olacak? Tabii ki Guinness Rekorlar Kitabı. Bunu, araştırabilirsiniz.

00:21:57.160 --> 00:22:03.340
Kitapta, dünyanın en uzun cümlesi var. Bu cümle 1300 kelimeden

00:22:03.340 --> 00:22:08.059
oluşuyor. William Faulkner'ın yazdığı bir romandan alınmış. Şimdi

00:22:08.059 --> 00:22:11.559
size bütün cümleyi okumayacağım ama başlangıcını söyleyeceğim.

00:22:11.559 --> 00:22:16.929
" İkisi de, çok büyük heyecan gösterirmiş gibi yapmalarına rağmen, sıkılıyorlardı..." ve işte bu cümle

00:22:16.929 --> 00:22:20.230
böyle devam ediyor. Ancak ben size, bu cümlenin

00:22:20.230 --> 00:22:25.140
dünyanın en uzun cümlesi olmadığını söyleyeceğim. Ben de Guiness'e şu cümleyi vererek, rekor kırmak ve

00:22:25.140 --> 00:22:30.460
adımı ölümsüzleştirmek istedim : "Faulkner demiştir ki, 'İkisi de, çok büyük heyecan gösterirmiş gibi yapmalarına rağmen, sıkılıyorlardı..'

00:22:30.460 --> 00:22:36.320
Ancak benim bunu yapmam bana ölümsüzlük kazandırmaz, yalnızca

00:22:36.320 --> 00:22:42.660
15 dakikalık bir şöhret kazandırır. Çünkü siz biliyorsunuz ki,

00:22:42.660 --> 00:22:47.850
siz de rekoru kırmak için şöyle bir cümle yazabilirsiniz: " Guinness

00:22:47.850 --> 00:22:53.790
Faulkner'ın aşağıdaki cümleyi yazdığını belirtmiştir" ya da " Pinker, Guiness'in aşağıdaki cümleyi yazdığını belirttiğini söylemiştir" ya da

00:22:53.790 --> 00:23:08.870
" Pinker'ın Guinness'in aşağıdaki cümleyi yazdığını belirtmiş olması kimin umrundadır." gibi.

00:23:08.870 --> 00:23:14.150
Şimdi, televizyon rehberinde yer almış olan, şu kafa karıştırıcı cümleye bir bakın:

00:23:14.150 --> 00:23:18.900
" Bu akşamki programda, Conan Dr. Ruth'la seksi tartışacak."

00:23:18.900 --> 00:23:24.190
Şimdi bu cümleyi masumca okuduğumuzda, "tartışma" fiili, iki şeyi etkiliyor,

00:23:24.190 --> 00:23:29.870
birincisi, tartışılan konu, yani "seks" diğeri de tartışılan kişi,

00:23:29.870 --> 00:23:35.500
o da "Dr Ruth". Ancak eğer siz, cümleyi farklı bir şekilde yapılandırırsanız,

00:23:35.500 --> 00:23:40.380
ve " Dr. Ruth'la seks"i, cümlenin konusu haline getirrseniz ve

00:23:40.380 --> 00:23:46.700
tartışılan şeyin bu olduğunu söylerseniz, cümle daha yaramaz bir hal alır.