WEBVTT

00:00:03.537 --> 00:00:06.757
میكانیزمی پەرەسەندن

00:00:06.757 --> 00:00:10.017
پەرسەندن چییە ؟

00:00:10.017 --> 00:00:13.807
پەرسەندن گۆڕانكارییە لە ژیانی سەر رووی زەوی

00:00:13.807 --> 00:00:19.947
ئەو پرۆسەیە ملیارەها ساڵە دەستی پێكردوە و تاكو ئەمڕۆ بەردەوامە

00:00:19.947 --> 00:00:25.487
پەرەسەندن پێمان دەڵێت، چۆن ئەو ئەو جۆرە زۆرەی لە ژیان هەیە، هاتۆتە بوون

00:00:25.487 --> 00:00:33.917
پێمان نیشان دەدات، چۆن یەكەم سەرەتاییەكان توانیان ببنە ملیۆنان جۆری جیاواز هەروەك ئەمڕۆ دەیانبینین

00:00:33.917 --> 00:00:42.007
پەرەسەندن، وەڵامی هەموو ئەو پرسیارانەیە كە ئێمە هەمانە كاتێك سەگێكی لەپۆلی داشهەند لەگەڵ سەگێكی دەنیماركی زەبەلاح بەیەكەوە دەبینین

00:00:43.025 --> 00:00:49.035
چۆن دەكرێ جۆرەكان لەنێوانی خۆیان لەرەنگ و شێوەیاندا بۆ وەچەكانیان ئاوا بەم شێوەیە جیا بوونەتەوە ؟

00:00:50.015 --> 00:00:58.005
بۆ وەڵامی ئەو پرسیارە، دەمانەوێت چاو بخەینە سەر ئاژەڵەكان، بێجگە لە شیوەكانی ژیانی وەك مشەخۆرەكان و رووەكەكان

00:00:58.467 --> 00:01:04.987
كەواتە یەكەم پرسیار ئەوەیە: چۆن یەك جۆری ئاژەڵ پەرەدەسێنێت بۆ چەند جۆرێكی نوێ ؟

00:01:04.987 --> 00:01:11.877
ئۆه، بەڵام پرسیارێكی بەپەلە لێرەدا هەیە ئەویش: جۆرەكان چییە ؟

00:01:11.977 --> 00:01:17.497
جۆرەكان كۆمەڵە ئاژەڵێكن، لەتوانایاندایە وەچەی خۆیان لەنەوەیەكەوە بۆ نەوەیەكی دیكە دەپارێزن.

00:01:17.497 --> 00:01:21.497
ئەو وەچە نوێیانەش دەتوانن نەوەی نوێ بخەنەوە

00:01:21.587 --> 00:01:27.007
بۆ ئەوەی باشتر لەو وەڵامەتێبگەین، پێویستمان بەوەیە سەیری ئەو خاڵەی داهاتوو بكەین

00:01:27.041 --> 00:01:34.011
تاكی بوونەوەری زیندوو، لەمیانەی وەچەخستنەوە و بۆماوەیی بێ وێنەیی تاكەكانی خۆیان دەپارێزن

00:01:34.011 --> 00:01:37.781
هەروەها دووەم خاڵی سەرەكی، هەڵبژاردنە

00:01:37.781 --> 00:01:47.041
با بەتاكەكان دەست پێ بكەین. هەر بوونەوەرێك بەبێ وێنەیی هاتۆتە بوون، ئەوەش بەبنەڕەتی پەرەسەندن دادەنرێت

00:01:47.041 --> 00:01:50.601
رەنگە ئەندامێكی یەك لەجۆرەكان لەچاو یەكێكی دیكەی هەمان جۆر بەهێزتر دەربكەوێـت

00:01:50.910 --> 00:01:55.930
لەگەڵ ئەوەش، هەموویان جیاوازییەكی كەمیان لە سیما و سیفەتیان هەیە

00:01:55.930 --> 00:02:01.470
رەنگە جۆرێكیان لە هاوشێوەكانی خۆی گەورەتر، بەهێزتر یاخود ئازاتر بن

00:02:01.470 --> 00:02:08.020
هۆكاری ئەو جیاوازییانە چییە؟ با بەوردی سەیری بوونەوەرێك بكەین

00:02:08.020 --> 00:02:14.820
هەموو بوونەوەرێك لە خانە پێكهاتووە، ئەو خانانە ناوكیان تێدایە

00:02:14.820 --> 00:02:22.010
ناوكۆكەش كۆمۆسۆمی تێدایە، كرۆمۆسۆمەكانیش دی ئێن ئەییان لەخۆ گرتووە

00:02:22.010 --> 00:02:28.520
دی ئێن ئەی لە پێكهێنەرەكانی جینە جیاوازەكانە، ئەو جینانەش زانیارییەكانی ژیانیان هەڵگرتووە

00:02:28.520 --> 00:02:36.600
دی ئێن ئەی رێنمایی و فەرمان دەداتە ناوك و سیما و سیفاتەكان لە ژیانی بوونەوەرەكان دیاری دەكات

00:02:36.600 --> 00:02:41.930
بەدیاریكراوی دی ئێن ئەی بێوێنەیی و تایبەتییەتی دەداتە هەر بوونەوەرێك

00:02:41.930 --> 00:02:49.660
لەكەسێكەوە بۆ كەسێكی دیكە كەمێك جیاوازی پێدەدات، بەشێوەیەك بۆ هەریەكەیان كەمێك جیاوازی هەیە ؟

00:02:49.684 --> 00:02:54.944
بەڵام چۆن ئەو شێوە زۆرە لە ریزبەندی دی ئێن ئەی دروست دەبێت ؟

00:02:54.944 --> 00:02:59.904
یەكێك لە هۆكارە سەرەكییەكان ئەوەیە زۆری وەچە خستنەوەیە

00:02:59.904 --> 00:03:04.204
لە سروشتدا، دةتوانين تێبینی ئەوە بكەین كە بوونەوەرەكان وەچەی زیاتر لە پێویست دەخەنەوە

00:03:04.204 --> 00:03:09.454
بۆ مانەوەی ئەو جۆرە، چونكە هەندێكجار لەسەرەتاوە وەچەكان تووشی لەناوچوون و مردن دەبنەوە

00:03:09.454 --> 00:03:13.884
لەزۆرجاردا زۆربوونی وەچەكان زیاترە لەتوانای ئەو ژینگەیەی كە بۆیان گونجاوە و تێیدا دەژین

00:03:13.884 --> 00:03:17.884
ئەوە یەكێكە لەو هۆكاری زۆربوونی جیاوازی لە جۆرەكاندا

00:03:17.900 --> 00:03:21.900
هەرچەند وەچەی زۆرتر بەرهەم بێت، لە ئەنجامدا جیاوازیە كەمەكان زیاتر دەبێت

00:03:21.900 --> 00:03:28.970
ئەوەیە ئەوەی سروشت دەیەوێت: ژمارەیەك زۆر لە جیاوازییە كەمەكان دەستكەوێت

00:03:28.970 --> 00:03:35.090
هۆكاری دووەمی سەرەكی بێوێنەیی تاكەكان لەبۆماوەییەوە روو دەدات

00:03:35.090 --> 00:03:42.050
هەر بەو بۆنەوە، بۆماوەیی واتە ناردنی دی ئێن ئەی بۆ وەچەكان

00:03:42.050 --> 00:03:49.900
دوو هۆكاری زۆر گرنگ هەیە رۆڵ لەو پرۆسەیە دەگێڕن: خۆرێكخستنەوە و گۆڕان

00:03:49.900 --> 00:03:54.880
خۆڕێكخستنەوە واتە تێكەڵبوونی هەرەمەكی دی ئێن ئەی لە دوو بوونەوەر

00:03:54.880 --> 00:04:01.760
كاتێك دوو بوونەوەر دەكەونە خۆشەویستی یەكتر و دەبنە هاوسەر، دوو جار جینەكانی خۆیان رێك دەخەنەوە

00:04:01.760 --> 00:04:08.240
لەجاری یەكەم، هەریەك بەجیا ئەو كارە دەیكات لەوكاتە سپێرم و هێلكە بەرهەم دەهێنن

00:04:08.240 --> 00:04:13.880
سپێرم و هێلكە هەریەكەیان نیوەی بۆماوەیی جینەكانی هەڵگرتووە و تێكەڵ دەبن

00:04:13.880 --> 00:04:18.710
خۆرێكخستنەوەی دووەم كاتێك روودەدات كە نێرە مێیەكە دەپیتنێت

00:04:18.710 --> 00:04:28.630
هەریەك لە دایك و باوك 50%ی لە دی ئێن ئەی خۆی دەدات، بەواتایەكی دیكە هەرەیەكەیان 50% سیما و سیفاتی خۆی پێشكەش دەكات

00:04:28.630 --> 00:04:33.960
بەم شێوەیە خۆیان رێكخستەوە یان تێكەڵاوبوون و ئەنجامەكەشی نەوەی نوێیە

00:04:33.960 --> 00:04:41.330
ئەو نەوەیە خاوەن دی ئێن ئەیەكی تێكەڵاوی بەشێوەیەكی هەرەمەكیە و كەواتە سیفات و سیمای دایك و باوكی هەڵ دەگرێت

00:04:41.330 --> 00:04:47.990
ئەمە دووركەوتنەوە و جیاوازییەكان لەناو جۆرەكان خۆیاندا زیاتر دەكات

00:04:47.990 --> 00:04:51.990
بەڵام گۆڕان (میوتەیشن) لە پەرەسەندندا زۆر گرنگە

00:04:51.990 --> 00:04:55.990
میوتەیشن گۆڕانی هەڕەمەكییە لە ناو دی ئێن ئەی

00:04:55.990 --> 00:05:00.220
هەروەها دەتوانرێ بگوترێـت كە روودانی هەڵەیە لەكاتی كۆپیكردنەوەی دی ئێن ئەی

00:05:00.220 --> 00:05:05.510
بەهۆی ژەهراویبوون یان مادەی كیمیایی دیكە یاخود بەهۆی تیشكی زیانبەخش

00:05:05.510 --> 00:05:09.970
لەو كاتەی بەشێك لە دی ئێن ئەی دەگۆڕێت، میوتەیشن روودەدات

00:05:09.970 --> 00:05:16.350
زۆربەی جار ئەو گۆڕانە نێگەتیڤە، دەبێتە هۆی نەخۆشكەوتن هەروەك شێرپەنجە

00:05:16.350 --> 00:05:19.990
بەڵام رەنگە كاریگەری بێلایەنی هەبێت و هەتا رەنگە كاریگەری ئیجابیشی هەیە

00:05:19.990 --> 00:05:26.450
هەروەك چاوشینی لەمرۆڤدا، كە ئەوەش یەكێكە لە میوتەیشنی هەرەمەكی

00:05:26.450 --> 00:05:32.040
بەهەر حاڵ، میتەیشن كاریگەری لەسەر پیتاندن هەیە واتە سپێرم یان هێلكە

00:05:32.083 --> 00:05:37.593
لەبەر ئەوەی ئەو دی ئێن ئەیەی لەكردەوەی پیتاندندا هەیە، هەر ئەوەیە بۆ نەوەكەی دەگوازرێتەوە

00:05:37.593 --> 00:05:44.583
هەر ئەو هۆكارەشە وا دەكات لەبەرچی لەكاتی گرتنی تیشكی x ئەندامی زاوزێمان دەپارێزین، بەڵام ئەندامەكانی تری لەشمان لەژێر مەترسی دا نین

00:05:44.583 --> 00:05:53.113
بەكورتی، لەپرۆسەی بۆماوەییدا، بوونەوەرەكان سیفات و تایبەتمەندی خۆیان بە DNA بۆ نەوەكانیان دەگوازنەوە

00:05:53.113 --> 00:05:59.393
خۆرێكخستنەوە و میوتەیشن دی ئێن ئەی دەگۆڕن، بۆیە دەبینین منداڵێك لەگەڵ برایەكانی جیاوازن

00:05:59.393 --> 00:06:06.093
بەشێوەیەك سیفات و تایبەتمەندیەكی تێكەڵ بەشێوەیەكی هەرەمەكی لەدایك و باوانییەوە پێدەگات

00:06:06.098 --> 00:06:10.098
لێرەدا وشەیەكی سەرەكی هەیە، ئەویش: هەرەمەكی

00:06:10.098 --> 00:06:13.928
هەموو ئەو پرۆسانە لەسەر رێكەوت بنیاتنراوە

00:06:13.928 --> 00:06:19.578
هەرەمەكی خۆرێكخستنەوە و میوتەیشن لە نەوەیەكدا تێكەڵییەكی هەرەمەكی لە سیفات و تایبەتمەندی لەخۆدەگرێـت

00:06:19.643 --> 00:06:25.073
ئەوانیش لەلایەنی خۆیانەوە بەتێكەڵییەكی هەرەمەكی دەیگەیەننە منداڵەكانی خۆیان

00:06:25.073 --> 00:06:32.003
بەڵام چۆن دەتوانرێ ئەو هەمووانە بۆ رێكەوت بەجێبهێلرێت، هەموو بوونەوەرەكان لەگەڵ ژینگەكەیان بەتەواوی خۆیان گونجاندووە

00:06:32.003 --> 00:06:39.943
بۆ نمونە، كلۆی قامیشی، چۆلەكەی مێشوولە و بۆقە ماسی

00:06:39.950 --> 00:06:44.470
وەڵامەكە لە خاڵی دووەمی سەرەكی دا هەیە: هەڵبژاردن

00:06:44.470 --> 00:06:49.850
هەموو تاكێك رووبەرووی پرۆسەی هەڵبژاردنی سروشتی دەبێتەوە

00:06:49.850 --> 00:06:54.970
هەروەك زانیمان، هەر تاكێك كەمێك جیاوازی لەگەڵ تاكەكانی دیكە هەیە

00:06:54.970 --> 00:07:00.020
بۆیە لەنێو هەموو جۆرەكان چەندەها جۆری جیاوازتر دێتە كایەوە

00:07:00.020 --> 00:07:06.720
كاریگەرییەكانی ژینگە كار لە بوونەوەرەكان دەكات، ئەمەش پێ دەگوترێت هۆكاری هەڵبژاردن، لەوانە:

00:07:06.720 --> 00:07:14.890
دڕەندەكان، زیندەوەر، ئەو ئاژەڵانەی لەهەمان جۆرن، ژەهراویبوون، گۆڕانكاری شوێنی نیشتەجێبوون یان لە ئاو هەوا

00:07:14.890 --> 00:07:19.620
هەڵبژاردن پرۆسەیەكە كارگەری لەسەر هەموو تاكێك دەبێت

00:07:19.620 --> 00:07:24.210
هەموو بوونەوەرێك تێكەڵییەكی بێوەێنەی لە سیفات و تایبەتمەندی هەیە

00:07:24.210 --> 00:07:31.930
ئەو تێكەڵییە یارمەتیان دەدات بەردەوامی بەمانەوەی خۆیان لەو ژینگەیە بدەن یاخود نا

00:07:31.930 --> 00:07:39.130
هەر یەكێك بەتێكەڵییەكی نەگونجاوەوە لەلایەن ژینگەكەیەوە لادەبرێـت

00:07:39.130 --> 00:07:47.490
ئەوانەی بەتێكەڵییەكی تەواو و باشەوە رزگاریان دەبێـت، سیمات و تایبەتییە باشەكەیان دەدەنە نەوەی دوای خۆیان

00:07:47.490 --> 00:07:50.490
ئەوە گرتگی هەمەجۆری بوونەوەر دەردەخات

00:07:50.490 --> 00:07:56.580
هەر ئەوەشە وا لە بوونەوەرەكان دەكات هەوڵ دەدەن نەوەی نوێ بەهەم بهێنن تابكرێت جیاوازیان لەنێوان هەبێت

00:07:56.580 --> 00:08:02.040
لەوەدا ئەگەری زۆر هەیە بەلانی كەم یەكێك لە نەوەكان پرۆسەی هەڵبژاردنی سروشتی تێپەڕاند بێت

00:08:02.040 --> 00:08:05.470
هەلی مانەوەی زۆری بۆ دروست دەبێـت

00:08:05.470 --> 00:08:10.990
نمونەیەكی باش لێرەدا هەیە دەتوانین تێبینی بكەین ئەویش لە گروپێك چۆلەكە كە لە دوورگەیەكی دابڕاو دەژین

00:08:10.990 --> 00:08:15.070
ئەوانە یەكێكن لەو ئاژەڵانەی لە جیهانی زانست زۆر بەناوبانگن

00:08:15.070 --> 00:08:22.870
بە چۆلەكەی داروین ناسراون، بەناوی دۆزەروەكەیەوە هاتووە، چارلس داروین، ئەوەش چیرۆكی ئەو چۆلەكانەیە

00:08:22.870 --> 00:08:32.530
چەند سەدەیەك پێش ئێستا، گروپێكی بچوكی چۆلەكە قڕیدرانە دوورگەی گالاپاگۆس لە ناوەڕاستی دوورگەی هێمن، رەنگە بەهۆی گەردەلولەكی بەهێزەوە بووبێت

00:08:32.530 --> 00:08:36.960
ئەو چۆلەكانە خۆیان لە ژینگەیەك دۆزیەوە، بەتەواوی بۆ ئەوان نوێ بوو

00:08:36.960 --> 00:08:42.780
بۆ ئەو چۆلەكان بەهەشتێكی راسیتی بوو: خۆراكێكی زۆر لەگەڵ نەبوونی دڕندە

00:08:42.780 --> 00:08:48.100
زۆر بەخێرایی ژمارەیان زیادی كرد و زۆربوون، چۆلەكەكان بەخێرایی هەموو دوورگەگەی تەنیەوە

00:08:48.100 --> 00:08:51.320
ئەمە ئەوە دەگەیەنێت كە سەرچاوەكانی خۆراك كەم بوووەوە

00:08:51.320 --> 00:08:57.020
بەشێوەیەك بەهەشتی چۆلەكەكان هەڕەشەی بڵاوبوونەوەی برسێتی لەسەر بوو، ئەمە وای كرد لە نێوانی ركابەری لەنێوانی خۆیان بكەن

00:08:57.020 --> 00:08:59.540
لێرە هەڵبژاردن بەدەردەكەوێـت و دێتە ناوەوە

00:08:59.540 --> 00:09:03.540
تاكەكانیان و جیاوازییە بچووكەكان، لەو حاڵەتەدا جیاوازی بچووك لە دەنووكیان دروست دەبێت

00:09:03.540 --> 00:09:11.530
واتە هەندێك لە چۆلەكەكان توانیان خۆیان لە ركابەری چۆلەكەكانی دیكە بەدوور بگرن

00:09:11.530 --> 00:09:16.670
دەنووكی هەندێك لە چۆلەكان زیاتر بۆ گەڕان و هەڵكۆڵین بۆ كرم گونجاوتر بێت

00:09:16.670 --> 00:09:21.260
هەندێك لە چۆلەكەكان توانیان بەشێوەیەكی باشتر دەنووكیان بۆ شكاندنی دان وز تۆ بەكار بهێنن

00:09:21.260 --> 00:09:28.300
لێرەدا چۆلەكەكان بۆ گروپی ژینگەی جیاواز بەش بەش ببوون، چۆلەكەكان لەو بەش بەشبوونانە پارێزراوتر دەبن و كەمتر تووشی ركابەری یەكتر دەبن

00:09:28.300 --> 00:09:33.980
دوای ئەوە چۆلەكەكان دەست بە چووتبوون دەكەن لەگەڵ ئەو چۆلەكانەی لە گروپی خۆیانن

00:09:33.980 --> 00:09:37.500
دوای چەند نەوەیەك، ئەو تایبەتمەندیانە زیاتر دەردەكەوێـت و پەیدا دەبێت

00:09:37.500 --> 00:09:42.000
بەشێوەیەك وا دەكات چۆلەكەكان ئەو ژینگەی خۆیان بەسەركەوتووی بەكار بهێنن

00:09:42.000 --> 00:09:46.050
جیاوازی نێوان بخۆری كرم و شكێنەری دانەكان زۆرتر دەبێت

00:09:46.050 --> 00:09:54.080
بەشێوەیەك ئەو دووانە ناتوانن لەگەڵ یەك جووت بن، ئەمەش دەبێتە هۆی ئەوەی پەیدابوونی جۆرێكی نوێ

00:09:54.080 --> 00:09:58.080
ئەمڕۆ، 14 جۆری چۆلەكە لە دوورگەی گالاپاگۆس دەژین

00:09:58.080 --> 00:10:02.080
سەرجەمیان لە یەك گروپی ئاسایی زیادیان كردوە و لێی بوونەتەوە

00:10:02.080 --> 00:10:06.080
بەمشێوەیە بەپەرەسەندن جۆری نوێ دێتە كایەوە

00:10:06.080 --> 00:10:08.670
لەرێگەی كارلەیەكی تاكە بێوێنەكان

00:10:08.670 --> 00:10:11.590
خستنەوەی لەرادەبەری نەوە

00:10:11.590 --> 00:10:14.850
دووبارە خۆرێكخستنەوە و میتەیشن لە بۆماوەیی

00:10:14.850 --> 00:10:18.450
لە كۆتاییدا، بەهۆی هەڵبژاردن

00:10:18.450 --> 00:10:21.010
بۆچی ئەوانە زۆر گرنگن ؟

00:10:21.010 --> 00:10:27.990
ئەوە پێمان دەڵێت هەمەجۆری ژیان لەكوێوە هاتوون و بۆچی هەموو بوونەوەرەكان زۆر بەباشی و بەشێوەیەكی نمونەیی لەگەڵ نیشتمانەكەی خۆی گونجاندووە ؟

00:10:27.990 --> 00:10:31.040
بەڵام بەشێوەیەكی كەسی كاریگەری هەیە لەسەرمان .

00:10:31.040 --> 00:10:37.030
هەموو كەسێك لە ئاكامدا لەماوەی 3.5ی پەرەسەندن، ئەوە تۆش دەگرێتەوە

00:10:37.030 --> 00:10:41.030
باوك و باپیرانت شەڕیان كردوە و خۆیان گونجاندووە لەپێناو مانەوە

00:10:41.030 --> 00:10:45.500
ئەو رزگاربوونە بەپلەیەیك زۆر دڵنیا نەبووە

00:10:45.500 --> 00:10:50.020
ئەگەر وای دابنێین 99% ئەو جۆرانەی ژیاون، لەناوچوون،

00:10:50.020 --> 00:10:56.070
كەواتە دەبێـت خۆت لە چیرۆكی سەركەوتنەكان دابنێـیت

00:10:56.070 --> 00:11:01.040
داینەسۆرەكان لەناوچوون، بەڵام تۆ لەژیاندایت، ئەم ڤیدیۆیە دەبینیت

00:11:01.040 --> 00:11:06.070
لەبەر ئەوەی تۆ بەشێوەیەكی سەرسوڕهێن جیاوازی، بەوێنەی هەموو ئەو بوونەوەرانەی ئێستا لە ژیاندان

00:11:06.070 --> 00:11:10.930
تاقانە و بێوێنەی لەو گەردوونە

00:11:10.930 --> 00:11:16.390
وەرگێڕانی: صلاح سعدی (diary-s-s@outlook.com)شوبات/2016