WEBVTT

00:00:06.821 --> 00:00:08.539
هەموو ئەو کەرەستانەی لە دەورووبەرتن

00:00:08.539 --> 00:00:10.395
لە یەکەی بە مایکڕۆسکۆپ نەبینراو پێک دێت

00:00:10.395 --> 00:00:12.076
پێی دەڵێین گەردەکان.

00:00:12.076 --> 00:00:13.398
هەروەها گەردەکان پێک دێن لە

00:00:13.398 --> 00:00:15.146
تاکە گەردیلەکان

00:00:15.146 --> 00:00:16.980
زۆر جار گەردەکان دابەش دەبن

00:00:16.980 --> 00:00:19.063
پاشان گەردی نوێ پێک دێت.

00:00:19.063 --> 00:00:19.933
لە لایەکی ترەوە،

00:00:19.933 --> 00:00:22.748
لە ڕاستیدا، هەموو ئەو گەردیلانەی
کە بەرکەتنتان لەگەڵی هەبووە

00:00:22.748 --> 00:00:23.813
لە تەواوی ژیانتدا،

00:00:23.813 --> 00:00:25.147
ئەوانەی لە ژێر زەوی ژێر قاچتە،

00:00:25.147 --> 00:00:27.269
ئەو هەوایەی هەڵیدەمژی،
ئەو خواردنەی دەیخۆیت،

00:00:27.269 --> 00:00:30.322
ئەو شتانەی کە وادەکات هەموو شتێک
زیندوو بێت، لە نێوانیشیاندا تۆ،

00:00:30.322 --> 00:00:31.900
بلیۆنان ساڵ پێش ئێستا هەبووە

00:00:31.900 --> 00:00:34.882
و لە شوێنێکی جیاوازتر لە هەسارەکەمان
درووست بوون

00:00:34.882 --> 00:00:38.129
ئەو گەردیلانە چۆن دروست بوون؟ ئەمەیە
دەمەوێت لەگەڵتان هاوبەشی پێ بکەم

00:00:38.129 --> 00:00:40.293
هەموو شتێک ۱٤ بلیۆن ساڵ
پێش ئێستا دەستی پێ کرد

00:00:40.293 --> 00:00:42.595
لە ڕووداوێک پێی دەگوترێت
تەقینەوە مەزنەکە،

00:00:42.595 --> 00:00:44.856
کە دەریدەخات گەردوون بە تەنها
لە گاز پێک دێت.

00:00:44.856 --> 00:00:46.896
هیچ ئەستێرە و هەسارەیەک بوونی نەبوو.

00:00:46.896 --> 00:00:48.670
گازەکە تەنها لە
گەردیلەکان پێک هاتبوو

00:00:48.670 --> 00:00:50.479
بۆ سادەترین توخم دەگەڕێتەوە.

00:00:50.479 --> 00:00:52.313
نزیکی سەدا ۷٥ی هایدرۆجین بوو

00:00:52.313 --> 00:00:54.396
و بە نزیکی هەموو ئەوانەی تر هیلیۆم بوون

00:00:54.396 --> 00:00:57.314
هیچ توخمێکی وەک کاربۆن، ئۆکسجین یان
نایترۆجین بوونی نەبوو.

00:00:57.314 --> 00:00:59.396
نە ئاسن و زیو نە زێڕیش.

00:00:59.396 --> 00:01:03.146
لە هەندێک شوێندا، چڕی ئەو گازە زیاترە بە
بەراورد بە هەندێک شوێنی تر.

00:01:03.165 --> 00:01:05.981
بەهۆی هێزی کێشکردنەوە،
ئەو شوێنانە گازی زیاتر کێش دەکەن،

00:01:05.981 --> 00:01:07.980
کە بووە هۆی بەهێزتر کردنی هێزی کێشکردن،

00:01:07.980 --> 00:01:10.670
کە گازی زیاتری ڕاکێشا و بەم شێوەیە.

00:01:10.670 --> 00:01:13.507
لە ئەنجامدا، تۆپەڵی گازی 
گەورە درووست بوون،

00:01:13.507 --> 00:01:15.312
دەپووکێنەوە بە هۆی هێزی کێشکردنیان

00:01:15.312 --> 00:01:18.055
و ئەو پلەی گەرمییەی لە ناویدایە.

00:01:18.055 --> 00:01:19.645
لە خاڵێکدا، ناوکی ئەو تۆپەڵە

00:01:19.645 --> 00:01:22.007
هێندە گەرم دەبێت کە پێکداچووی
ناووکی ڕوو دەدات.

00:01:22.007 --> 00:01:24.896
گەردیلەی هایدرۆجینەکان بۆ دروست بوونی
هیلیۆم بە یەکدادەکەون،

00:01:24.896 --> 00:01:27.063
هاوشان دەبێت لەگەڵ دەربازبوونێکی زۆری وزە،

00:01:27.063 --> 00:01:29.744
هێندە بەهێزە کە ڕووبەڕووی هێزی
پووکانەوەی کێشکردن دەکات.

00:01:29.744 --> 00:01:32.563
کاتێک وزەکە لە ئەنجامی کارلێکی
پێکداچوونەکان دێتە دەرەوە

00:01:32.563 --> 00:01:35.193
لە بەرامبەر کێشانەوەی کێشکردنی
هەموو گازەکان بۆ ناوەوە،

00:01:35.193 --> 00:01:37.063
هاوسەنگی ڕوودەدات.

00:01:37.063 --> 00:01:39.369
بەم شێوەیە ئەستێرە درووست دەبێت.

00:01:39.369 --> 00:01:40.157
لە تەواوی ژیانی،

00:01:40.157 --> 00:01:42.940
هەموو کارلێکی پێکداچوونەکان لە
ناووکی ئەستێرەیەکی زەبەلاح

00:01:42.940 --> 00:01:44.434
تەنها هیلیۆم بەرهەم ناهێنێت،

00:01:44.434 --> 00:01:46.206
بەڵکو کاربۆن، ئۆکسجین، نایترۆجین

00:01:46.206 --> 00:01:49.955
و هەموو توخمەکانی تری خشتەی خولی تا ئاسن.

00:01:49.955 --> 00:01:52.146
بەڵام لە کۆتایدا، سووتەمەنی
لە ناووک نامێنێت،

00:01:52.146 --> 00:01:54.009
تا بە تەواوی وێران بێت.

00:01:54.009 --> 00:01:56.907
ئەمە بە شێوەیەکی باوەڕ پێنەکراو
دەبێتە هۆی تەقینەوەیەکی گەورە

00:01:56.907 --> 00:01:57.780
پێی دەڵێن Supernova

00:01:57.780 --> 00:01:59.625
ئێستا، دوو خاڵی گرینگ
هەیە ڕەچاو بکرێت

00:01:59.625 --> 00:02:02.373
دەربارەی چۆنیەتی درووست کردنی
توخمەکان لەلایەن Supernovaـوە

00:02:02.373 --> 00:02:04.610
سەرەتا، ئەو تەقینەوەیە وزەیەکی
زۆر دەردەپەڕێنێت

00:02:04.610 --> 00:02:05.825
ئەو پێکداچوونە یاخی دەبێت

00:02:05.825 --> 00:02:08.714
بۆ پێکهێنانی توخمەکان لەگەڵ گەردیلەکان
کە قورستر بێت لە ئاسن

00:02:08.714 --> 00:02:10.897
وەک زیو، زێڕ و یۆرانیۆم

00:02:10.897 --> 00:02:12.730
دووەم، هەموو ئەو توخمانەی کۆ بۆتنەوە

00:02:12.730 --> 00:02:14.145
لە ناووکی ئەستێرەدا،

00:02:14.145 --> 00:02:16.695
وەک کاربۆن، ئۆکسجین، نایترۆجین، ئاسن

00:02:16.695 --> 00:02:19.561
هەروەها هەموو ئەوانەی کە لە
تەقینەوەی سوپەرنۆڤا دروست بوون،

00:02:19.561 --> 00:02:21.981
دەهاوێژرێتە بۆشایی ئەستێرەکانەوە

00:02:21.981 --> 00:02:24.397
کە لەگەڵ ئەو گازانەی لەوێ هەن تێکەڵ دەبن.

00:02:24.397 --> 00:02:26.480
پاشان مێژوو خۆی دووبارە دەکاتەوە.

00:02:26.480 --> 00:02:28.667
ئێستا هەورە گازیەکان، چەندین
توخمیان تێدایە

00:02:28.667 --> 00:02:31.083
سەڕەڕای هایدرۆجین و هیلیۆمی سەرەکی

00:02:31.083 --> 00:02:32.548
بوونی ناوچەیەکی چڕی بەرز

00:02:32.548 --> 00:02:34.672
کە ماددەی زیاتر ڕادەکێشێت، بەم شێوەیە.

00:02:34.672 --> 00:02:37.148
وەک پێشتر، ئەستێرە نوێیەکان درووست بوون.

00:02:37.148 --> 00:02:40.302
خۆرەکەمان بە نزیکی ٥ بلیۆن ساڵ پێش ئێستا
بە هەمان شێوە درووست بووە.

00:02:40.302 --> 00:02:42.231
واتا ئەو گازەی کە لێوەی درووست بووە

00:02:42.231 --> 00:02:44.266
بە هەمان ئەو تێکەڵەی توخمە هەمەچەشنەکانی

00:02:44.266 --> 00:02:47.980
کە لە تەقینەوەکانی سوپەرنۆڤا
لە سەرەتای درووست بووی گەردوونە.

00:02:47.980 --> 00:02:50.646
کەواتە بەم شێوەیە خۆر مامەڵە
لەگەڵ توخمەکان دەکات.

00:02:50.646 --> 00:02:52.862
تا ئێستا بە ڕێژەی سەدا ۷۱ ی هایدرۆجینە،

00:02:52.862 --> 00:02:55.565
هیڵیۆم و ماددەکانی تر ڕێژەی
سەدا ۲۷ پێک دەهێنن.

00:02:55.565 --> 00:02:56.483
بەڵام لە بیرمان بێت

00:02:56.498 --> 00:02:57.813
کە یەکەم ئەستێرە بە تەنها

00:02:57.813 --> 00:02:59.647
لە هیلیۆم و هایدرۆجین دروست بوو

00:02:59.647 --> 00:03:01.481
تەواوی توخمەکانی تری خشتەی خولی

00:03:01.481 --> 00:03:03.731
سەدا ۲ی خۆر پێک دەهێنن.

00:03:03.731 --> 00:03:04.906
ئەی زەوی؟

00:03:04.906 --> 00:03:07.997
هەسارەکان ئەنجامی پڕۆسەیەکی خۆڕسکی بۆ
درووست بوونی ئەسترە پێک دەهێنن

00:03:07.997 --> 00:03:10.636
بە هەمان هەوری گازی کە بۆ
ئەستێرە وەک خۆیەتی.

00:03:10.636 --> 00:03:13.042
هەسارەی بچوکی وەک ئەوەی ئێمە
کێش کردنی پێویستی نییە

00:03:13.042 --> 00:03:15.587
بۆ هەڵگرتنی ڕێژەیەکی زۆری
هایدرۆجین و هیلیۆم

00:03:15.587 --> 00:03:17.672
هەر چەندە ئەو دوو گازە زۆڕ سوکن.

00:03:17.672 --> 00:03:20.312
کەواتە، سەڕەڕای ئەوەی کاربۆن،
نایترۆجین، ئۆکسجین... هتد

00:03:20.312 --> 00:03:23.731
تەنها سەدا ۲ی هەورە گازیەکانە
کە زەوی لێ دروست بووە.

00:03:23.731 --> 00:03:26.307
ئەو توخمە گرینگانە بەشێکی
گەورەی هەسارەکەمان دەبن

00:03:26.307 --> 00:03:28.266
و هەموو شتێک تێدا.

00:03:28.266 --> 00:03:29.518
بیر لەوە بکەوە،

00:03:29.518 --> 00:03:31.645
جگە لە هایدرۆجین و کەمێک هیلیۆم،

00:03:31.645 --> 00:03:33.145
ئەو زەوییەی لەسەری دەڕۆیت،

00:03:33.145 --> 00:03:35.070
ئەو هەوایەی هەڵیدەمژیت،

00:03:35.070 --> 00:03:36.813
هەموو شتێک لە گەردیلەکان
دروست بووە.

00:03:36.813 --> 00:03:38.731
کە لە ناووکی ئەستێرە پێک هاتووە.

00:03:38.731 --> 00:03:40.813
سەرەتا کاتێک زانایان ئەوەیان زانی

00:03:40.813 --> 00:03:42.731
لە نیوەی یەکەمی سەدەی بیستەمدا،

00:03:42.731 --> 00:03:45.033
گەردوون ناسی بەناوبانگ، هارلۆو شاپلی گووتی

00:03:45.033 --> 00:03:48.620
"ئێمە برایانی بەرد و ئامۆزایانی هەورین"