Khi tôi chuẩn bị bài nói này, tôi đi tìm vài câu trích dẫn để chia sẻ với quý vị. Có tin vui: tôi tìm được ba câu mà tôi rất khoái, câu thứ nhất của Samuel Johnson, ông bảo, "Khi lựa chọn trong đời, nhớ chọn để mà sống," câu thứ hai của Aeschylus, ông nhắc rằng "Hạnh phúc là lựa chọn đòi hỏi gắng công," câu thứ ba của Groucho Marx ông bảo, "Tôi không thích chọn những câu lạc bộ muốn biến tôi thành một thành viên." Và đây là tin xấu: Trong ba câu tôi không biết chọn câu nào để chia sẻ với quý vị. Nỗi lo âu lựa chọn ngọt ngào. Trong thời tư bản hậu công nghiệp này, sự lựa chọn và tự do cá nhân cùng tư tưởng thân lập thân, đã dấy lên thành lý tưởng. Cùng với nó, ta cũng có một niềm tin vào sự tiến bộ không ngừng. Nhưng ngay bên dưới hệ tư tưởng này có một nỗi lo âu ngày càng lớn, những cảm giác tội lỗi, những cảm giác bất cập, cảm thấy ta đang mắc kẹt trong lựa chọn của chính mình. Buồn thay, tư tưởng về lựa chọn cá nhân đang ngăn ta nghĩ đến những đổi thay trong xã hội. Xem ra tư tưởng này rất hiệu nghiệm để ru ngủ chúng ta để quên đi ta đang là nhà tư tưởng chính trị và xã hội. Thay vì thao thức với điều xảy ra trong xã hội, chúng ta ngày càng chú tâm phê phán bản thân, đôi lúc tới mức hủy diệt bản thân. Tại làm sao ý tưởng về lựa chọn đang vẫn hoành hành mạnh mẽ như vậy, ngay cả đối với những người chẳng có gì nhiều để chọn? Tại sao cả những người nghèo khổ cũng khăng khăng phải được chọn lựa mới cam, cái chúng ta đặt tên là lựa chọn có lý trí và ghì mài với nó? Hệ tư tưởng này đã có nhiều thành quả mở rộng đường tư tưởng cho ta về một tương lai mơ ước từ xa. Nào ta hãy đưa ra ví dụ. Bạn tôi tên là Mania, khi cô ấy là sinh viên ở California, cô ấy kiếm sống bằng cách làm việc cho một hãng buôn ô-tô. Khi Mania gặp khách hàng loại khách tiêu biểu, cô tranh luận với khách về cách sống của ông ta, về số tiền ông ấy muốn tiêu pha, ông ấy có mấy con, ông ấy mua xe để làm gì? Họ nhanh chóng đi đến kết luận chiếc xe hoàn hảo là thế nào Trước khi khách hàng của Mania đi về nhà để nghĩ lại cho kỹ, cô bèn nói với khách, "Cái xe anh định mua rất hoàn hảo, nhưng chỉ trong vài năm nữa, khi các con anh đủ lông đủ cánh để ra khỏi nhà, khi đó tiền bạc của anh dư dả hơn một tí, thì chiếc xe kia sẽ là lý tưởng. Nhưng cái anh chọn bây giờ là chuẩn." Đa số khách hàng của Mania ngày hôm sau quay lại đều mua chiếc xe kia, chiếc mà họ không cần, chiếc đắt tiền hơn rất nhiều. Mania bán xe hơi thành công đến nỗi chẳng bao lâu cô ấy chuyển sang bán máy bay. (Vỗ tay) Nhờ nắm vững tâm lý người ta nên công việc hiện nay của cô rất chạy, đó là công việc của một nhà tâm lý. Thử hỏi sao khách hàng của Mania thiếu lý trí đến vây? Thành công của cô là có thể tạo ra cho họ hình ảnh về một tương lai lý tưởng hóa, một hình ảnh của chính họ khi họ thành đạt hơn, tự do hơn, và với họ, bằng việc chọn chiếc xe kia dường như họ đã đến gần hơn lý tưởng mà Mania đã nhìn thấy ở họ. Hiếm khi ta chọn điều gì hoàn toàn hợp lý. Lựa chọn của chúng ta chịu ảnh hưởng của vô thức, của cộng đồng. Chúng ta thường chọn bằng cách đoán xem người khác nghĩ như thế nào về lựa chọn của chúng ta. Chúng ta cũng chọn bằng cách nhìn vào lựa chọn của người khác. Chúng ta cố đoán đâu là lựa chọn xã hội chấp nhận Thế nên thực ra cả khi chúng ta đã chọn, mua một chiếc xe chẳng hạn, vẫn cứ không thôi đọc các giới thiệu vê xe, như thể muốn thuyết phục chính mình rằng ta chọn đúng. Cho nên lựa chọn là thứ gây ra lo lắng Nó gắn với rủi ro, tổn thất. Nó rất khó dự đoán. Vì thế, ngày nay người ta càng ngày càng chịu nhiều rắc rối vì không chọn được cái gì ra hồn. Vừa rồi tôi mới dự một đám cưới, tôi gặp một cô gái trẻ trung xinh đẹp ngay lập tức cô kể cho tôi nỗi lo của cô trong việc lựa chọn. Cô bảo "Tôi mất một tháng để nghĩ xem sẽ mặc gì," rồi cô kể, "Tôi mất hàng tuần để cân nhắc sẽ ở khách sạn nào trong một đêm. và giờ, tôi phải chọn một người hiến tinh trùng." (Cười) Nhìn cô tôi choáng. "Người hiến tinh trùng? Sao phải vội thế?" Cô bảo, "Cuối năm nay tôi 40 rồi, tôi rất dở trong việc chọn đàn ông." Lựa chọn, vì nó gắn với rủi ro, nên gây ra lo lắng, nhà triết học nổi tiếng người Đan mạch, Søren Kierkegaard chỉ ra sự lo lắng ấy là cái sảy nảy ra vô số cái ung. Ngày nay ta tin rằng có thể ngăn chặn được rủi ro này. Ta có vô số những phân tích thị trường, các kế hoạch về các nguồn thu tương lai. Ngay cả về thị trường, tức là về cơ hội, về khả năng có thể chúng ta vẫn tin có thể dự đoán một cách hợp ly nó sẽ đi về đậu. Thực ra, sự ngẫu nhiên rất dễ gây đau buồn. Năm vừa rồi bạn tôi Bernard Harcourt ở trường Đại học Chicago tổ chức một sự kiện, một hội nghị khoa học về sự ngẫu nhiên. Anh ấy và tôi cùng tham gia hội thảo, và ngay trước khi trình bày tham luận - chúng tôi không biết về tham luận của nhau - chúng tôi quyết định xem xét sự ngẫu nhiên một cách nghiêm túc. Nên chúng tôi thông báo cho cử tọa là họ sắp sửa được nghe một bản tham luận tình cờ, pha trộn từ hai tham luận trong đó chúng tôi không biết người kia đã viết những gì. Chúng tôi đã trình bày theo kiểu đó. Bernard đọc đoạn đầu tiên trong tham luận của anh, rồi đến tôi đọc đoạn đầu trong tham luận của tôi, Bernard đọc đoạn thứ hai, tôi cũng đọc đoạn thứ hai, cứ thế cho đến hết hai bản tham luận. Quý vị sẽ ngạc nhiên, rằng đa số cử tọa, không nghĩ rằng cái họ vừa nghe, là một tham luận pha trộn tình cờ. Họ không thể tin rằng trên cương vị là hai giáo sư phát biều về học thuật, lại nhìn nhận sự ngâu nhiên nghiêm túc như vậy. Họ nghĩ chúng tôi bàn nhau cùng viết rồi nói đùa đây là tình cờ. Chúng ta sống trong thời đại nhiều thông tin, nhiều dữ liệu, nhiều hiểu biết về cơ thể con người. Chúng ta giải mã bộ gen. Biết về bộ não nhiều hơn trước. Điều đáng ngạc nhiên ở chỗ là người ta càng ngày càng làm ngơ trước những kiến thức này. Sự không hay biết và chối bỏ đang lên ngôi. Trước cuộc khủng hoảng kinh tế hiện nay, chúng ta nghĩ rồi ta sẽ hồi tỉnh lại mọi việc lại trở về như cũ, chẳng cần thay đổi chính trị hay xã hội làm gì. Còn trước cuộc khủng hoảng môi trường chúng ta nghĩ chẳng cần làm gì cả, đó là việc thiên hạ, chứ chưa phải đến ta. Ngay cả khi khủng hoảng môi trường đã bùng phát như thảm họa hạt nhân Fukushima, thì những người cùng sống trong một môi trường, cùng có một lượng thông tin cần thiết chỉ một nửa biết lo lắng về vấn đê phóng xạ, một nửa kia tiếp tục làm ngơ. Các nhà phân tâm học biết rõ điều đáng ngạc nhiên là người ta không có lòng ham hiểu biết nhưng lại vui hưởng sự vô minh. Điều dó nghĩa là gì? Khi chúng ta đối mặt, với một căn bệnh giết người, thì có nhiều người vẫn dửng dưng không để ý. Họ thích bác đi là không có bệnh, nên nhiều khi thà không báo cho họ là hơn nếu họ không thiết hỏi. đIều ngạc nhiên nghiên cứu chỉ ra những người chối là không có bệnh lại sống lâu hơn những người chọn cách điều trị hợp lý cho mình. Tuy nhiên, sự không hiểu biết này là không tốt về mặt xã hội. Khi không hay biết ta đang đi vê đâu thì có thể xảy ra nhiều thiệt hại xã hội. Bên cạnh sự ngu tối, chúng ta ngày nay còn đối mặt với cái xem ra là sự thật hiển nhiên. Nhà triết học Pháp Louis Althusser đã chỉ ra rằng hệ tư tưởng là thứ tạo ra một bức màn hiển nhiên. Trước khi có cái nhìn phê phán đối với xã hội phải thật sự loại bỏ bức màn hiển nhiên để nghĩ thoát qua, để nghĩ khác đi. Trở lại với tư tưởng về cá nhân, về lựa chọn hợp lý mà chúng ta thường bám giữ, chính ở đây chúng ta cần loại bỏ bức màn hiển nhiên để nghĩ khác đi một chút. Có một câu hỏi thường đến với tôi tại sao ta thích ghì mài ý tưởng con người làm nên số phận điều mà chủ nghĩa tư bản đã dựa vào từ buổi đầu tiên? Tại sao chúng ta nghĩ rằng chúng ta thật sự là người chủ vận mệnh của mình và chúng ta có thể ra quyết định hợp lý về những chon lựa tối ưu, đến nỗi ta không chấp nhận tổn thất và rủi ro? Đôi lúc tôi kinh hoàng thấy những người rất nghèo, không tán thành quan điểm rằng người giàu phải nộp thuế nhiều hơn. Người ta ở đây thường mang lấy lối nghĩ ăn may của trò đỏ đen. Okay, có khi họ nghĩ đời cua kiếp này khó khá nhưng biết đâu đấy đời cáy sau này, con ta thành Bill Gatesn cũng nên. Và ai lại đi đánh thuế con mình? Hoặc tôi cũng tự nêu câu hỏi, tại sao những người không có bảo hiểm y tế lại không nhận sự chăm sóc sức khỏe cộng đồng? có lúc họ không nhận sự chăm sóc ấy, vì trót mang lấy suy nghĩ vê lựa chọn nhưng họ có gì để chọn đâu. Margaret Thatcher có một câu nổi tiếng rằng làm gì có xã hội. Xã hội không tồn tại, chỉ có các cá nhân và gia đình họ mà thôi. Đáng buồn là tư tưởng này vẫn còn rất thịnh hành, nên những người nghèo có thể cảm thấy hổ thẹn về sự nghèo khổ của mình. Chúng ta vẫn chưa thôi hối hận vì đã lựa chon không đúng đắn, vì thế nên chúng ta mới không thành công. Chúng ta lo lắng rằng mình cố thế vẫn còn chưa đủ, vì thế nên ta cật lực làm việc suốt ngày dài rồi mất bằng ấy thời gian để lấy lại sức lực. Khi ta lo lắng trước lựa chọn, đôi lúc ta không còn thiết lựa chọn nữa. Ta phó thác chuyện này cho guru ông thầy ta sẽ bảo điều ta nên làm, hoặc là nhà trị liệu về môn thân lập thân, hoặc tôn thờ nhà lãnh đạo toàn trị kẻ đứng trước lựa chọn, chẳng bao giờ phân vân, vì biết việc cần làm. Nhiều người thường hỏi tôi, "Anh học được gì qua nghiên cứu về lựa chọn?" Tôi nhận được một thông điệp quan trọng khi suy nghĩ về chọn lựa. Bản thân tôi thôi không coi chọn lựa là quá nghiêm trang. Trước hết tôi nhận ra nhiều điều tôi đã chọn là không hợp lý tí nào. Nó ảnh hưởng bới vô thức, bởi điều tôi nghĩ về chọn lựa của người khác, hoặc bởi lựa chọn được xã hội chấp nhận. Tôi thích một suy nghĩ rằng ta cần đi xa hơn vượt qua suy nghĩ về lựa chọn cá nhân, đấy là điều quan trọng, để đổi mới lựa chọn xã hội, chính tư tưởng về lựa chọn cá nhân đã ru ngủ chúng ta. Nó ngăn trở chúng ta nghĩ về sự thay đổi xã hội. Chúng ta dành quá nhiều thơi gian để chọn lựa cho mình và hiếm khi nghĩ về những mục tiêu chung chúng ta nên chọn. Chúng ta hãy đừng quên chọn lựa đi liền cùng biến đổi. Chúng ta có thể tạo sự thay đổi cá nhân, Chúng ta có thể tạo ra biến đổi xã hội. Chúng ta có thể chọn có thêm nhiều chó sói. Chúng ta có thể chọn để thay đổi môi trường để có thêm nhiều ong. Chúng ta có thể chọn để có những cơ quan đánh giá khác nhau. Hoặc chọn kiểm soát các công ty thay vì cho phép nó kiểm soát chúng ta. Chúng ta có đủ khả năng để tạo ra biến đổi. Tôi đã bắt đầu bằng câu nói của Samuel Johnson, khuyên chúng ta khi lựa chọn trong đời nhớ lựa chọn để mà sống. Rốt cuộc, các bạn thấy tôi đã chọn được cho mình một trong ba câu đã dẫn trong phần mở đầu bài nói hôm nay. Tôi quả đã có lựa chọn, là một đất nước, là một nhân dân, chúng ta cũng có lựa chọn để quyết định lại sẽ sống trong một xã hội thế nào trong tương lai Cảm ơn. (Vỗ tay)