WEBVTT 00:00:00.205 --> 00:00:02.073 -[Sal] Streszczę teraz zagadnienie 00:00:02.073 --> 00:00:03.157 starożytnej Grecji. 00:00:03.157 --> 00:00:05.678 W przyszłych filmach zagłębimy się bardziej 00:00:05.678 --> 00:00:07.339 w niektóre z tych wydarzeń i idei. 00:00:07.339 --> 00:00:10.191 Lecz ten da wam tło i szersze spojrzenie. 00:00:10.191 --> 00:00:14.358 Na początek zacznijmy z samą nazwą Grecji. 00:00:15.295 --> 00:00:17.785 Wychodzi na to, że Grecy nie nazywają 00:00:17.785 --> 00:00:21.361 swojej krainy Grecją, tak samo starożytni Grecy. 00:00:21.361 --> 00:00:23.194 Nazywali ją Helladą. 00:00:24.101 --> 00:00:25.351 Hellada, Hellada. 00:00:27.019 --> 00:00:30.186 Słowo Hellada pochodzi od Hellena, 00:00:31.497 --> 00:00:33.449 od kogoś imieniem Hellen, 00:00:33.449 --> 00:00:35.891 kto jest legendarnym przodkiem, 00:00:35.891 --> 00:00:38.924 protoplastą Greków. 00:00:38.924 --> 00:00:39.831 Możecie go uważać 00:00:39.831 --> 00:00:41.743 za ojca wszystkich Greków. 00:00:41.743 --> 00:00:45.166 Nie jest to zbyt historycznie udokumentowane 00:00:45.166 --> 00:00:48.364 kiedy Hellen właściwie żył, 00:00:48.364 --> 00:00:51.886 ale to stąd mamy Helladę. 00:00:51.886 --> 00:00:52.764 To bardzo ważne. 00:00:52.764 --> 00:00:56.781 Nie mylcie Hellena, mężczyzny, 00:00:56.781 --> 00:00:59.146 z Heleną Trojańską. 00:00:59.146 --> 00:01:00.973 Helena Trojańska to ktoś inny. 00:01:00.973 --> 00:01:04.146 Kiedy byłem mały i słyszałem o helleńskich rzeczach, 00:01:04.146 --> 00:01:06.946 hellenistycznym okresie lub Hellenach, 00:01:06.946 --> 00:01:07.779 to myślałem, 00:01:07.779 --> 00:01:10.385 że to pewnie ma coś z Heleną Trojańską. 00:01:10.385 --> 00:01:11.218 Nie. 00:01:11.218 --> 00:01:15.070 Odnosi się to do greckiego protoplasty Hellena. 00:01:15.070 --> 00:01:18.427 I stąd pochodzi Hellada 00:01:18.427 --> 00:01:22.436 oraz Hellenowie, czyli Grecy. 00:01:22.436 --> 00:01:25.547 Helleński, czyli określenie czegoś greckiego, 00:01:25.547 --> 00:01:27.116 albo okres hellenistyczny, 00:01:27.116 --> 00:01:29.499 który omówimy w innym filmie, 00:01:29.499 --> 00:01:31.264 a jest okresem greckich wpływów. 00:01:31.264 --> 00:01:35.053 Nie tylko w Grecji i Anatolii, 00:01:35.053 --> 00:01:37.636 lecz też w Persji i Egipcie. 00:01:38.585 --> 00:01:39.998 Więc skoro to powiedzieliśmy, 00:01:39.998 --> 00:01:44.010 omówmy sobie w dużym zarysie historię 00:01:44.010 --> 00:01:45.706 starożytnej Grecji. 00:01:45.706 --> 00:01:49.074 Wierzy się, że Półwysep Grecki 00:01:49.074 --> 00:01:52.366 był zasiedlony przez człowieka 00:01:52.366 --> 00:01:54.474 od wielu tysięcy lat. 00:01:54.474 --> 00:01:56.047 Z czasem miejmy nadzieję, że zdobędziemy 00:01:56.047 --> 00:01:57.761 więcej informacji o nich. 00:01:57.761 --> 00:01:59.372 Lecz moja oś czasu 00:01:59.372 --> 00:02:01.460 zaczyna się od Grecji mykeńskiej, 00:02:01.460 --> 00:02:04.862 czy raczej od końca Grecji mykeńskiej. 00:02:04.862 --> 00:02:06.275 W innych filmach powiemy więcej 00:02:06.275 --> 00:02:09.023 o Imperium Mykeńskim. 00:02:09.023 --> 00:02:10.851 Gdy to imperium upada, 00:02:10.851 --> 00:02:13.274 Grecja wchodzi w wieki ciemne. 00:02:13.274 --> 00:02:15.122 Powodem dla nazwy wieki ciemne 00:02:15.122 --> 00:02:18.114 jest brak historycznych źródeł z tego okresu 00:02:18.114 --> 00:02:21.031 okrągło między 1100 a 800 r. p.n.e. 00:02:22.326 --> 00:02:24.402 Mamy jedno wydarzenie, 00:02:24.402 --> 00:02:26.944 które może lekko zaakcentuję 00:02:26.944 --> 00:02:29.810 jako pytanie, które jest warte uwagi. 00:02:29.810 --> 00:02:33.727 Mamy pytajnik dla wojny trojańskiej około 1200 r. p.n.e. 00:02:35.339 --> 00:02:38.555 Ponownie, nie ma silnych historycznych źródeł 00:02:38.555 --> 00:02:42.697 dla wojny trojańskiej, lecz to sławna wojna, 00:02:42.697 --> 00:02:45.394 którą udokumentował Homer. 00:02:45.394 --> 00:02:47.484 Sam Homer, nie wiemy czy w ogóle istniał, 00:02:47.484 --> 00:02:49.972 czy też był całkiem tradycją literacką. 00:02:49.972 --> 00:02:51.622 Lecz w Iliadzie udokumentowano 00:02:51.622 --> 00:02:53.682 i potem w Odysei. 00:02:53.682 --> 00:02:54.515 Jeszcze raz, 00:02:54.515 --> 00:02:56.806 Spisano to wiele stuleci później, 00:02:56.806 --> 00:03:00.306 a i sam Homer jest półlegendarną postacią. 00:03:01.284 --> 00:03:03.321 Ale kiedy ludzie mówią o wojnach trojańskich 00:03:03.321 --> 00:03:04.695 albo oglądają filmy, 00:03:04.700 --> 00:03:06.580 to chodzi o coś, co jeśli jest prawdą, 00:03:06.580 --> 00:03:08.360 to wydarzyło się 00:03:08.361 --> 00:03:10.778 około 1200 r. p.n.e. 00:03:13.597 --> 00:03:16.215 Wyjście z wieków ciemnych następuje 00:03:16.215 --> 00:03:19.384 gdy niektóre z tych instytucji, 00:03:19.384 --> 00:03:22.886 które opisują, identyfikują starożytną Grecję, 00:03:22.886 --> 00:03:24.286 zostają założone. 00:03:24.286 --> 00:03:26.616 Wyrocznia Delficka. 00:03:26.616 --> 00:03:29.972 Wyrocznia Delficka lub Pytia, 00:03:29.972 --> 00:03:31.743 znana jako Wyrocznia Deflicka. 00:03:31.743 --> 00:03:34.441 Tam przywódcy greckich miast-państw 00:03:34.441 --> 00:03:38.886 udawali się, żeby zrozumieć przyszłe wydarzenia, 00:03:38.886 --> 00:03:40.356 po proroctwa. 00:03:40.356 --> 00:03:43.213 Ta instytucja, Wyrocznia Delficka, 00:03:43.213 --> 00:03:47.469 przetrwała cały ten okres na mojej osi czasu, 00:03:47.469 --> 00:03:52.580 do panowania Rzymian, to ponad 1000 lat 00:03:53.100 --> 00:03:56.828 gdy Wyrocznia jest bardzo, bardzo ważną postacią, 00:03:56.828 --> 00:03:59.905 dla przywódców Grecji. 00:03:59.905 --> 00:04:03.550 W tym samym czasie istniały Igrzyska Olimpijskie 00:04:03.550 --> 00:04:05.479 w miejscowości Olimp, 00:04:05.479 --> 00:04:09.685 gdzie ludzi rywalizowali pokazując swoją sprawność. 00:04:09.685 --> 00:04:12.187 Te Igrzyska Olimpijskie, powtórzmy, 00:04:12.187 --> 00:04:15.187 trwały nieprzerwanie ponad 1000 lat. 00:04:16.224 --> 00:04:20.103 Nasze dzisiejsze Igrzyska są ledwie mgnieniem oka, 00:04:20.103 --> 00:04:24.338 w dodatku są na wzór tych starożytnych, 00:04:24.338 --> 00:04:27.541 porównując jak długo tamte trwały. 00:04:27.541 --> 00:04:30.624 Kiedy ludzie myślą o Grecji, 00:04:31.495 --> 00:04:35.049 to zwykle myślą o Grecji okresu klasycznego. 00:04:35.049 --> 00:04:37.514 To jest okres klasyczny, o tutaj. 00:04:37.514 --> 00:04:39.821 Zrobimy filmy o tych wydarzeniach, 00:04:39.821 --> 00:04:44.239 lecz mniej więcej jest to okres pomiędzy perskimi inwazjami, 00:04:44.239 --> 00:04:46.614 które zostały odparte, 00:04:46.614 --> 00:04:50.903 a wzniesieniem się i upadkiem Aleksandra. 00:04:50.903 --> 00:04:54.001 To wtedy pojawiły się te idee 00:04:54.001 --> 00:04:58.168 greckiej demokracji. 00:05:01.542 --> 00:05:04.197 Perykles, strateg Aten, 00:05:04.197 --> 00:05:07.847 użył swym wpływów by naprawdę wzmocnić demokrację. 00:05:07.847 --> 00:05:10.778 Za jego rządów 00:05:10.778 --> 00:05:13.395 powstał Akropol i Partenon, 00:05:13.395 --> 00:05:17.958 ikony greckiej kultury. 00:05:17.958 --> 00:05:21.075 Ponownie, wszystko to w tym okresie. 00:05:21.075 --> 00:05:23.095 To okres mniej więcej tutaj. 00:05:23.095 --> 00:05:25.190 Jest to również okres powiązany 00:05:25.190 --> 00:05:27.085 z słynnymi greckimi filozofami. 00:05:27.085 --> 00:05:28.159 Te linie o tutaj 00:05:28.159 --> 00:05:31.094 to życie Sokratesa i Platona, 00:05:31.094 --> 00:05:33.616 który był uczniem Sokratesa, 00:05:33.616 --> 00:05:35.158 założył sławną Akademię. 00:05:35.158 --> 00:05:37.275 Arystoteles był uczniem Platona 00:05:37.275 --> 00:05:40.608 i słynnym mentorem Aleksandra Wielkiego. 00:05:41.558 --> 00:05:44.122 Wspomniałem już o miastach-państwach, 00:05:44.122 --> 00:05:46.473 warto wspomnieć o kilku, 00:05:46.473 --> 00:05:48.296 no, warto by wspomnieć o wszystkich, 00:05:48.296 --> 00:05:49.939 ale na tym diagramie 00:05:49.939 --> 00:05:52.252 mam te najważniejsze miasta-państwa Grecji, 00:05:52.252 --> 00:05:53.356 o których często usłyszycie. 00:05:53.356 --> 00:05:55.051 Mówiliśmy już o Wyroczni Delfickiej, 00:05:55.051 --> 00:05:56.868 Igrzyskach Olimpijskich w Olimpie. 00:05:56.868 --> 00:05:59.471 Sporo dyskusji toczy się wokół Sparty 00:05:59.471 --> 00:06:00.971 i Aten. 00:06:03.739 --> 00:06:06.818 Usłyszycie też o Koryncie i Tebach. 00:06:06.818 --> 00:06:10.651 Sparta jest znana z militarystycznego społeczeństwa. 00:06:12.011 --> 00:06:13.001 Często gloryfikowanego. 00:06:13.001 --> 00:06:15.129 Warto wspomnieć przy tym, że posiadali 00:06:15.129 --> 00:06:16.516 mnóstwo niewolników. 00:06:16.516 --> 00:06:19.268 W różnych momentach historii 00:06:19.268 --> 00:06:22.659 istniało gdzieś pomiędzy 7 a 20 niewolników 00:06:22.659 --> 00:06:24.884 na jednego Spartanina. 00:06:24.884 --> 00:06:27.614 Ateny są znane z filozofii. 00:06:27.614 --> 00:06:31.824 Znane jako kolebka demokracji. 00:06:31.824 --> 00:06:34.001 Znane ze sztuki i architektury 00:06:34.001 --> 00:06:36.481 no, wszystkie te obszary są znane z architektury. 00:06:36.481 --> 00:06:40.112 Warto też wspomnieć, że podczas złotego wieku 00:06:40.112 --> 00:06:42.127 Ateny miały swoje imperium 00:06:42.127 --> 00:06:45.097 i też całkiem brutalnie gasili bunty 00:06:45.097 --> 00:06:48.074 i podporządkowywali sobie ludzi. 00:06:48.074 --> 00:06:50.935 Więc to zależy jak się patrzy. 00:06:50.935 --> 00:06:52.480 Będą inne filmy 00:06:52.480 --> 00:06:54.660 o tych różnych rzeczach. 00:06:54.660 --> 00:06:57.032 W tym czasie te miasta-państwa, 00:06:57.032 --> 00:06:59.452 pomimo że miały wspólny język 00:06:59.452 --> 00:07:00.319 i wspólną kulturę, 00:07:00.319 --> 00:07:02.945 razem jeździli na igrzyska 00:07:02.945 --> 00:07:05.891 i chodzili do Wyroczni Delfickiej, 00:07:05.891 --> 00:07:08.296 to były niezależnymi państwami. 00:07:08.296 --> 00:07:11.591 I dopiero Filipowi Macedońskiemu 00:07:11.591 --> 00:07:15.302 w czwartym wieku o tutaj, 00:07:15.302 --> 00:07:19.061 udało się zjednoczyć te miasta-państwa, 00:07:19.061 --> 00:07:22.144 czego szczytem były rządy jego syna, Aleksandra Wielkiego. 00:07:22.144 --> 00:07:25.288 Aleksander Wielki nie tylko zjednoczył Grecję, 00:07:25.288 --> 00:07:27.690 lecz podbił też Imperium Perskie, 00:07:27.690 --> 00:07:30.057 a z jego śmiercią, 00:07:30.057 --> 00:07:31.492 żył bardzo krótko, 00:07:31.492 --> 00:07:33.696 zapoczątkował okres hellenistyczny, 00:07:33.696 --> 00:07:36.258 gdzie grecka kultura wpływała 00:07:36.258 --> 00:07:37.718 na cały ten region. 00:07:37.718 --> 00:07:41.740 Nie tylko na Grecję, nie tylko na dawne Imperium Perskie, 00:07:41.740 --> 00:07:43.313 Bliski Wschód, Egipt, 00:07:43.313 --> 00:07:47.802 cały ten region był pod wpływem kultury greckiej. 00:07:47.802 --> 00:07:50.958 A Grecja ostatecznie 00:07:50.958 --> 00:07:53.230 sama dostaje się pod kontrolę Rzymu, 00:07:53.230 --> 00:07:55.484 i zależy jakiej daty chcecie tu użyć. 00:07:55.484 --> 00:07:58.415 W połowie II wieku p.n.e. 00:07:58.415 --> 00:08:01.273 sama Grecja pada przez Rzymem, 00:08:01.273 --> 00:08:04.242 lecz dopiero później inne części 00:08:04.242 --> 00:08:07.907 hellenistycznego świata poddają się Rzymowi. 00:08:07.907 --> 00:08:12.189 na przykład Egipt ptolemejski w I wieku p.n.e. 00:08:12.189 --> 00:08:13.290 Lecz nawet wtedy, 00:08:13.290 --> 00:08:15.692 kiedy została częścią Cesarstwa Rzymskiego, 00:08:15.692 --> 00:08:19.859 to wywarła na Rzym ogromny wpływ. 00:08:20.874 --> 00:08:23.415 Innymi rzeczami o których usłyszycie, 00:08:23.415 --> 00:08:24.664 gdy będziemy omawiać Greków, 00:08:24.664 --> 00:08:28.130 poza demokracją i filozofią, 00:08:28.130 --> 00:08:30.353 będą wojny. 00:08:30.353 --> 00:08:35.323 Zwróćmy uwagę jak greccy wojownicy wyglądali. 00:08:35.323 --> 00:08:37.715 To rysunek hoplitów, 00:08:37.715 --> 00:08:41.752 obywateli żołnierzy Grecji. 00:08:41.752 --> 00:08:44.211 Usłyszycie o falandze. 00:08:44.211 --> 00:08:46.197 Falanga to formacja, gdzie 00:08:46.197 --> 00:08:48.753 wszyscy byli ciasno skupieni. 00:08:48.753 --> 00:08:51.423 Gdy wydzieli łuczników, wyciągali te tarcze 00:08:51.423 --> 00:08:53.933 i parli jak czołg. 00:08:53.933 --> 00:08:58.227 To było bardzo skuteczne. 00:08:58.227 --> 00:09:00.178 Kolejnym słowem, które często się przewija 00:09:00.178 --> 00:09:02.637 przy okazji Sparty są niewolnicy, heloci. 00:09:02.637 --> 00:09:04.341 Tak się nazywali ci niewolnicy. 00:09:04.341 --> 00:09:06.162 Nie byli własnością prywatną, 00:09:06.162 --> 00:09:09.155 lecz własnością państwa. 00:09:09.160 --> 00:09:11.540 Inne miasta jak Korynt 00:09:11.540 --> 00:09:13.031 też się bogaciły. 00:09:13.031 --> 00:09:15.058 Miał bardzo strategiczne położenie 00:09:15.058 --> 00:09:16.601 w Przesmyku Korynckim. 00:09:16.601 --> 00:09:18.767 Zauważ, że żeby przejść z kontynentu 00:09:18.767 --> 00:09:22.733 na Półwysep Peloponeski, 00:09:22.733 --> 00:09:25.170 trzeba było przejść przez ten przesmyk. 00:09:25.170 --> 00:09:29.083 Teby, o tutaj, były dużym rywalem Aten 00:09:29.083 --> 00:09:31.585 w różnych okresach historii Grecji. 00:09:31.585 --> 00:09:34.459 Było to ważne miasto. 00:09:34.459 --> 00:09:35.442 Ostatnią rzeczą, jaką chcę wspomnieć 00:09:35.442 --> 00:09:38.757 jest jak wiele naszej kultury pochodzi z Grecji, 00:09:38.757 --> 00:09:41.654 i jak dużo słów, których dziś używamy. 00:09:41.654 --> 00:09:43.182 Na przykład słowo drakoński, 00:09:43.182 --> 00:09:46.202 używany do opisu surowych postanowień. 00:09:46.202 --> 00:09:48.052 Pochodzi to z praw Drakona, 00:09:48.052 --> 00:09:52.796 które spisał w VII wieku p.n.e. w Atenach. 00:09:52.796 --> 00:09:55.213 Był ateńskim prawodawcą 00:09:56.134 --> 00:09:59.013 i złożył bardzo surowy zestaw praw. 00:09:59.013 --> 00:10:01.139 I stąd mamy słowo drakoński. 00:10:01.139 --> 00:10:02.751 Kiedy ludzie mówią, że coś jest spartańskie, 00:10:02.751 --> 00:10:05.683 to myślą o czymś bardzo prostym, 00:10:05.683 --> 00:10:07.920 co tylko spełnia podstawowe potrzeby. 00:10:07.920 --> 00:10:11.193 I to pochodzi z kultury spartańskiej, 00:10:11.193 --> 00:10:13.317 gdzie oni naprawdę, no, 00:10:13.317 --> 00:10:16.684 wszystko kręciło się wokół wojskowości. 00:10:16.684 --> 00:10:18.611 Nawet słowo lakoniczny, 00:10:18.611 --> 00:10:22.066 które oznacza, że ktoś mówi tylko tyle, 00:10:22.066 --> 00:10:23.646 żeby przekazać myśl, 00:10:23.646 --> 00:10:27.653 pochodzi z regionu Sparty, która leży w Lakonii. 00:10:27.653 --> 00:10:29.574 Spartanie byli sławni z ich bardzo 00:10:29.574 --> 00:10:31.074 oszczędnej mowy. 00:10:31.954 --> 00:10:33.679 Kiedy Filip Macedoński 00:10:33.679 --> 00:10:34.848 groził Spartanom 00:10:34.848 --> 00:10:37.410 i mówił: "Jeśli do mnie nie przystaniecie 00:10:37.410 --> 00:10:39.122 to zrobię z wami to i to, 00:10:39.122 --> 00:10:42.512 jeśli nie staniecie się częścią mojego imperium, 00:10:42.512 --> 00:10:43.686 to zrobię coś waszemu miastu, 00:10:43.686 --> 00:10:45.649 zrobię coś waszemu ludowi". 00:10:45.649 --> 00:10:49.780 A odpowiedź Spartan brzmiała: "Jeśli". 00:10:49.780 --> 00:10:53.180 To dość dobry przykład lakonicznej mowy. 00:10:53.180 --> 00:10:57.166 Z tym jednym słowem przekazali tyle myśli. 00:10:57.166 --> 00:10:58.981 Zostawię was tutaj. 00:10:58.981 --> 00:11:00.465 W kilku następnych filmach 00:11:00.465 --> 00:11:02.642 zagłębimy się w temat nieco bardziej. 00:11:02.642 --> 00:11:04.112 Ale trzeba sobie uświadomić, 00:11:04.112 --> 00:11:05.564 kiedy ludzie mówią o starożytnej Grecji, 00:11:05.564 --> 00:11:07.682 mówią o dużym kawałku historii, 00:11:07.682 --> 00:11:09.924 a większość tego, co wiążemy ze starożytną Grecją: 00:11:09.924 --> 00:11:14.065 Akropol, Partenon, wojny perskie, 00:11:14.065 --> 00:11:16.246 wielcy greccy filozofowie, 00:11:16.246 --> 00:11:19.759 większość z tego pochodzi z okresu klasycznego, 00:11:19.759 --> 00:11:21.684 określanego też złotym wiekiem. 00:11:21.684 --> 00:11:24.017 Jest to mniej więcej tutaj. 00:11:26.004 --> 00:11:27.566 Cóż, przedtem 00:11:27.566 --> 00:11:29.540 Grecy nie byli filozofami 00:11:29.540 --> 00:11:31.192 łażącymi wokół w togach. 00:11:31.192 --> 00:11:32.388 No, mogli mieć togi, 00:11:32.388 --> 00:11:34.071 ale w tych wcześniejszych czasach 00:11:34.071 --> 00:11:37.023 byli bardziej awanturnikami i zdobywcami, 00:11:37.023 --> 00:11:39.002 mogli żyć w małych wioskach. 00:11:39.002 --> 00:11:42.224 Te w końcu rozrosły się w miasta-państwa, 00:11:42.224 --> 00:11:44.373 z których szczególnie Ateny i Sparta 00:11:44.373 --> 00:11:47.880 przeżywały złoty wiek w tym okresie czasu o tu.