Biz insanlar ətraf
aləmə baxdıqda gördüyümüz
hər şeyin mürəkkəbliyi və müxtəlifliyi
ulduzlar kimi kosmasdakı cismlərin
ölçüsünə heyrətlənirik.
Bu günəşimizin
insani və mikroskopik
bir ölçüyə qədər şəkilidir.
Bu koronavirusun əyani görüntüsüdür.
Orda sonsuz sayda cisimlər olduğu
görünür. Ancaq, həmişə
maraqlı sual olub, bütün bu mürəkkəbliliyi
bir araya gətirə biləcəyimiz bəzi
əsas tikinti daşları, cisimlər, daha kiçik
bir halı, cismlərin məhdud halı varmı?
Əvvələr od, su,
külək düşünülürdü,
ancaq indi bilirik ki. elementlər adlanan
cisimlər var və elementlərin
dövri cədvəlində onları qruplaşdırmışıq.
Və indi 118 elementi bilirik,
ancaq daha çoxunu kəşf edə bilərik.
Ancaq kainatda bildiyimiz bütün
maddələrin bu elementlərin birlşməsindən
ibarət olması insanı düşündürür.
İndi, daha da heyranedici olan odur ki,
gündəlik həyatımızda tücrübə etdiyimiz
şeylərin əksəriyyəti elementlərin daha da
kiçik hissəsindən ibarətdir. Məsələn, yer
kürəsinin hardasa 99% -i bu 8 elementdən
ibarətdir. Və əgər özümüzə
baxsaq, əlimizə və ya aynada baxsaq, həyat
bildiyimiz kimi , əsasən 6
elementdən ibarətdir: hidrogen
, karbon, azot, oksigen, fosfor və kükürd.
Yer kürəsi və həyat başqa elemtlərdən
ibarətdir,ancaq, elementlərin dövri
cədvəlində gördüyümüz cismlərin
birləşmələri ilə nə qədər mürəkkəblik və
çox şey əldə etmək heyrətamizdir.
Növəti sual, yaxşı, bu elementlərdən
nələrsə edə bilərik, ancaq bəs ya bir
elementi və ya maddəni kəsməyə davam
etsək necə? Elementin xassələrini hələ də
saxlayan ən kiçik vahid hansıdır?
Və bu vahid, yəqin ki, eşitmisiniz,
atom kimi bilinir və atomlar daha da
parçalana bilər.
Əslində, atom nüvədən və nüvə içərisində
proton və neytronların
yerləşdiyi atomun hissəciklərindən
ibarətdir. Və sonra
ətrafda uğultu düşünün,
və biz çox çox kiçik ölçüdən danışırıq və
onu dəqiq müəyyən etmək
çətindir. Bunları haradan tapa biləcəyiniz
daha çox ehtimaldır, lakin bu nüvə boyu
uğuldayan elektronlar, müsbət yüklü
protonlar, yüksüz neytronlar və mənfi
yüklü elektronlar var.
Amma, danışdığımız hər şey bu 3 əsas
hissəciyin birləşməsindən ibarətdir və
xüsüsən də, maraqlı olan, verilən
atomun əksərən boş olmasıdır.
Nüvəniz sıxdlr, ancaq bu atomlar əsasən
boş yer olduqda yalnız
uğuldayır.
Və əslində bir atoma müəyyən bir
elementin xassələrini verən şey
protonların sayıdır.
Yəni, məsələn, hidrogeni
atom edən bir protona sahib olmasıdır.
Xloru atom edən 17 protonudur.
Elektronların sayı dəyişə bilər.
Bu onun yükünü dəyişəcək və
digər atomlarla necə əlaqədə olduğunu
dəyişə bilər, ancaq o yenə məsələn,
karbon kimi nə qədər elektron olmasından
asılı olmayaraq təsnif
olunacaq. Və eyni ilə, neytronların
sayı da onun yükünə təsir etmir, ancaq
kütləsinə təsir edəcək. Lakin,
neytronların sayını dəyişdirsəniz və eyni
protona sahib olsanız belə,
deyək ki, nə qədər neytron və ya
elekrtonunuz olduğunu nəzərə almadan , 6
protonunuz var, hələ də karbonun
üstündə dayanırıq. Və atomların nə qədər
kiçik olduğunu qiymətləndirmək həqiqətən
maraqlıdır. Onu ancaq say olaraq
düşünsəniz, deyək ki, karbon atomu,
hidrogen və ya helium
atomları kimi daha kiçik atomlar var,
ancaq, karbon atomunun eni hardasa 10 üstü
1 böl mənfi 10 metrdir. Bunu
düşünməyin başqa bir yolu
həmdə bu karbonu gördüyünüz konteksdən
asılıdır, ancaq desək ki, 10 milyard
karbon götürüb yan-yana qoydunuz, 1 metr
enli ola bilər. Yaxud, daha irəli getmək
istəyirsinizsə,10 milyard karbonunuz
olsa və onları yan-yana qoysaydınız, o
təqribən 1 millimetr ola bilərdi.
Millimetri yuvarlaqlaşdırmağa çalışın.
Millimetr ekranınızın
yansımasından asılı olaraq buna bənzər
bir şey ola bilər. Burda videoya necə
böyük baxmağınızdan asılı olaraq 10
milyard karbon ola bilərdi. Bu kifayət
qədər heyrətləndirici gəlmirsə, bunu
düşünmənin başqa bir yolu belədirki, qum
dənəsində olan atomlar dünyanın bütün
çimərliyindəki qum dənələrindən daha
çoxdur. Və bu da heyrətləndirici gəlmirsə,
belə deyək, alma götürsəniz və yer
ölçüsündə alma düzəltsəniz, bu almadakı
atom almanın ölçüsündə olacaq. Bunu
yenidən eşidə və emal edə bilərsiniz.Başqa
bir yolu, alma bütün dünya olduqca
almanın atomu alma üçündür. Yəni atomlar
çox kiçikdir. Beləliklə burada bitirirəm.
Sizi heyrətləndirmək üçün bir video
kifayətdir. Və gələcək videolarda
atom və onları əmələ gətirən hissəciklər
və müxtəlif tip maddə
sinifləndirilməsi
haqqında
daha da danışacağıq.