Biz insanlar ətraf
aləmə baxdıqda gördüyümüz
hər şeyin mürəkkəbliyi və müxtəlifliyi
ulduzlar kimi kosmasdakı cismlərin
ölçüsünə heyrətlənirik.
Bu günəşimizin
insani və mikroskopik
bir ölçüyə qədər şəkilidir.
Bu koronavirusun əyani görüntüsüdür.
Orda sonsuz sayda cisimlər olduğu
görünür. Ancaq, həmişə
maraqlı sual olub, bütün bu mürəkkəbliliyi
bir araya gətirə biləcəyimiz bəzi
əsas tikinti daşları, cisimlər, daha kiçik
bir halı, cismlərin məhdud halı varmı?
Əvvələr od, su,
külək düşünülürdü,
ancaq indi bilirik ki. elementlər adlanan
cisimlər var və elementlərin dövri
cədvəlində onları qruplaşdırmışıq.
Və indi 118 elementi bilirik,
ancaq daha çoxunu kəşf edə bilərik.
Ancaq kainatda bildiyimiz bütün
maddələrin bu elementlərin birlşməsindən
ibarət olması insanı düşündürür.
İndi, daha da heyranedici olan odur ki,
gündəlik həyatımızda tücrübə etdiyimiz
şeylərin əksəriyyəti elementlərin daha da
kiçik hissəsindən ibarətdir. Məsələn, yer
kürəsinin hardasa 99% -i bu 8 elementdən
ibarətdir. Və əgər özümüzə
baxsaq, əlimizə və ya aynada baxsaq, həyat
bildiyimiz kimi , əsasən 6
elementdən ibarətdir: hidrogen
, karbon, azot, oksigen, fosfor və kükürd.
Yer kürəsi və həyat başqa elemtlərdən
ibarətdir,ancaq, elementlərin dövri
cədvəlində gördüyümüz cismlərin
birləşmələri ilə nə qədər mürəkkəblik və
çox şey əldə etmək heyrətamizdir.
Növəti sual, yaxşı, bu elementlərdən nələrsə edə
bilərik, ancaq bəs ya bir elementi və ya
maddəni kəsməyə davam etsək necə?
Elementin xassələrini hələ də saxlayan
ən kiçik vahid hansıdır?
Və bu vahid, yəqin ki, eşitmisiniz,
atom kimi bilinir və atomlar daha da
parçalana bilər.
Əslində, atom nüvədən və nüvə içərisində
proton və neytronların
yerləşdiyi yarım-nüvədən
ibarətdir.
Və sonra ətrafda uğultu düşünün,
və biz çox çox kiçik ölçüdən danışırıq və
onu dəqiq müəyyən etmək
çətindir. Bunları haradan tapa biləcəyiniz
daha çox ehtimaldır, lakin bu nüvə boyu
uğuldayan elektronlar, müsbət yüklü
protonlar, yüksüz neytronlar və mənfi
yüklü elektronlar var.
Amma, danışdığımız hər şey bu 3 əsas
hissəciyin birləşməsindən ibarətdir və
xüsüsən də, maraqlı olan, verilən
atomun əksərən boş olmasıdır.
Nüvəniz sıxdlr, ancaq bu atomlar əsasən
boş yer olduqda yalnız
uğuldayır.
Və əslində bir atoma müəyyən bir
elementin xassələrini verən şey
protonların sayıdır.
Yəni, məsələn, hidrogeni
atom edən bir protona sahib olmasıdır.
Xloru atom edən 17 protonudur.
Elektronların sayı dəyişə bilər.
Bu onun yükünü dəyişəcək və
digər atomlarla necə əlaqədə olduğunu
dəyişə bilər, ancaq o yenə məsələn,
karbon kimi nə qədər elektron olmasından
asılı olmayaraq təsnif
olunacaq. Və eyni ilə, neytronların
sayı da onun yükünə təsir etmir, ancaq
kütləsinə təsir edəcək. Lakin,
neytronların sayını dəyişdirsəniz və eyni
protona sahib olsanız belə,
deyək ki, nə qədər neytron və ya
elekrtonunuz olduğunu nəzərə almadan , 6
protonunuz var, hələ də karbonun
üstündə dayanırıq. Və atomların nə qədər
kiçik olduğunu qiymətləndirmək həqiqətən
maraqlıdır. Onu ancaq say olaraq
düşünsəniz, deyək ki, karbon atomu,
hidrogen və ya helium
atomları kimi daha kiçik atomlar var,
ancaq, karbon atomunun eni hardasa 10 üstü
1 böl mənfi 10 metrdir.
Bunu düşünməyin başqa bir yolu
həmdə bu karbonu gördüyünüz konteksdən
asılıdır, ancaq desək ki, 10 milyard
karbon götürüb yan-yana qoydunuz, 1 metr
enli ola bilər. Yaxud, daha irəli getmək
istəyirsinizsə,10 milyard karbonunuz
olsa və onları yan-yana qoysaydınız, o
təqribən 1 millimetr ola bilərdi.
Millimetri yuvarlaqlaşdırmağa çalışın.
Millimetr ekranınızın yansımasından asılı
olaraq buna bənzər bir şey
ola bilər. Burda videoya necə böyük
baxmağınızdan asılı olaraq 10 milyard
karbon ola bilərdi. Bu yetərincə
heyrətləndirici gəlmirsə, bunu düşünmənin
başqa bir yolu belədirki, qum dənəsində
olan atomlar dünyanın bütün çimərlyindəki
qum dənələrindən daha çoxdur. Və bu da
heyrətləndirici gəlmirsə, belə deyək, bir
alma götürürsünüz və yer ölçüsündə alma
düzəltsəniz, bu almadakı atom almanın
ölçüsündə olacaq. Yenidən eşidib və edə
bilərsiniz. Bunu düşünmənin başqa
bir yolu, alma bütün dünya olduqca
alma atomu almadır. Yəni atomlar çox
kiçikdir. Burda bitirirəm.
Sizi heyrətləndirmək üçün bir video
kifayətdir. Və gələcək videolarda
atom və onları əmələ gətirən yarı-atomlar
və müxtəlif tip maddə
sinifləndirilməsi
haqqında
dolğun danışacayıq