WEBVTT

00:00:00.240 --> 00:00:01.240
Biz insanlar ətraf

00:00:01.240 --> 00:00:02.540
aləmə baxdıqda gördüyümüz

00:00:02.540 --> 00:00:04.640
hər şeyin mürəkkəbliyi və müxtəlifliyi

00:00:04.640 --> 00:00:06.920
ulduzlar kimi kosmasdakı cismlərin

00:00:06.920 --> 00:00:10.660
ölçüsünə heyrətlənirik.

00:00:10.660 --> 00:00:12.080
Bu günəşimizin

00:00:12.080 --> 00:00:14.480
insani və mikroskopik

00:00:14.480 --> 00:00:16.630
bir ölçüyə qədər şəklidir.

00:00:16.630 --> 00:00:19.360
Bu koronavirusun əyani görüntüsüdür.

00:00:19.360 --> 00:00:22.090
Orda sonsuz sayda cisimlər olduğu

00:00:22.090 --> 00:00:23.570
görünür. Ancaq, həmişə

00:00:23.570 --> 00:00:26.130
maraqlı sual olub, bütün bu mürəkkəbliliyi

00:00:26.130 --> 00:00:28.420
bir araya gətirə biləcəyimiz bəzi

00:00:28.420 --> 00:00:31.160
əsas tikinti daşları, cisimlər, daha kiçik

00:00:31.160 --> 00:00:35.210
bir halı, cismlərin məhdud halı varmı?

00:00:35.210 --> 00:00:36.480
Əvvələr od, su,

00:00:36.480 --> 00:00:38.710
külək düşünülürdü,

00:00:38.710 --> 00:00:41.620
ancaq indi bilirik ki. elementlər adlanan

00:00:41.620 --> 00:00:43.220
cisimlər var və elementlərin dövri

00:00:43.220 --> 00:00:45.340
cədvəlində onları qruplaşdırmışıq.

00:00:45.340 --> 00:00:48.750
Və indi 118 elementi bilirik,

00:00:48.750 --> 00:00:50.490
ancaq daha çoxunu kəşf edə bilərik.

00:00:50.490 --> 00:00:52.870
Ancaq kainatda bildiyimiz bütün

00:00:52.870 --> 00:00:55.460
maddələrin bu elementlərin birlşməsindən

00:00:55.460 --> 00:00:58.320
ibarət olması insanı düşündürür.

00:00:58.320 --> 00:01:00.470
İndi, daha da heyranedici olan odur ki,

00:01:00.470 --> 00:01:03.190
gündəlik həyatımızda tücrübə etdiyimiz

00:01:03.190 --> 00:01:06.050
şeylərin əksəriyyəti elementlərin daha da

00:01:06.050 --> 00:01:09.860
kiçik hissəsindən ibarətdir. Məsələn, yer

00:01:09.860 --> 00:01:14.160
kürəsinin hardasa 99% -i bu 8 elementdən

00:01:14.160 --> 00:01:15.670
ibarətdir. Və əgər özümüzə

00:01:15.670 --> 00:01:18.520
baxsaq, əlimizə və ya aynada baxsaq, həyat

00:01:18.520 --> 00:01:20.180
bildiyimiz kimi , əsasən 6

00:01:20.180 --> 00:01:24.530
elementdən ibarətdir: hidrogen

00:01:24.530 --> 00:01:29.060
, karbon, azot, oksigen, fosfor və kükürd.

00:01:29.060 --> 00:01:32.680
Yer kürəsi və həyat başqa elemtlərdən

00:01:32.680 --> 00:01:35.250
yaranıb, ancaq, elementlərin dövri

00:01:35.250 --> 00:01:37.960
cədvəlində gördüyümüz cismlərin birləşməsi

00:01:37.960 --> 00:01:41.900
ilə nə qədər mürəkkəb və nə qədər edilə

00:01:41.900 --> 00:01:43.650
biləcəyi təəccüblüdür. Və növbəti

00:01:43.650 --> 00:01:46.640
sual, yaxşə, bu elementlərdən nələrsə edə

00:01:46.640 --> 00:01:48.960
bilərik, ancaq ya bir elementi və ya

00:01:48.960 --> 00:01:51.240
maddəni kəsməyə davam etsək?

00:01:51.240 --> 00:01:55.130
Elementin xassələrini özündə saxlayana

00:01:55.130 --> 00:01:58.000
qədər ən kiçik vahid nə olacaq?

00:01:58.000 --> 00:02:01.060
Və bu vahid, yəqin ki, eşitmisiniz,

00:02:01.060 --> 00:02:04.980
atom kimi bilinir və atom özü də

00:02:04.980 --> 00:02:08.200
parçalanır.

00:02:08.200 --> 00:02:10.300
Əslində, atom nüvədən və nüvə içərisində

00:02:10.300 --> 00:02:11.690
proton və neytronların

00:02:11.690 --> 00:02:16.340
yerləşdiyi yarım-nüvədən

00:02:16.340 --> 00:02:19.420
ibarətdir.

00:02:19.420 --> 00:02:22.390
Və sonra ətrafda uğuldadığını düşünün,

00:02:22.390 --> 00:02:24.940
və biz çox çox kiçik ölçüdən danışırıq və

00:02:24.940 --> 00:02:26.190
onu müəyyən etmək

00:02:26.190 --> 00:02:28.530
çətindir. Bunları harda tapa bilmə

00:02:28.530 --> 00:02:32.490
ehtimalı daha çoxdur, ancaq bu nüvə boyu

00:02:32.490 --> 00:02:35.560
uğuldayan elektronlar, müsbət yüklü

00:02:35.560 --> 00:02:37.540
protonlar, yüksüz neytronlar və mənfi

00:02:37.540 --> 00:02:40.750
yüklü elektronlar var.

00:02:40.750 --> 00:02:43.350
Amma, danışdığımız hər şey bu 3 əsas

00:02:43.350 --> 00:02:46.230
hissəciyin birləşməsindən yaranıb və

00:02:46.230 --> 00:02:47.920
xüsüsən də, maraqlı olan, müəyyən

00:02:47.920 --> 00:02:50.780
bir atomun əksərən boş olmasıdır.

00:02:50.780 --> 00:02:52.680
Nüvəniz sıxdlr, ancaq əksərən boş

00:02:52.680 --> 00:02:55.270
olduğundan uğuldamağa

00:02:55.270 --> 00:02:57.890
başlayır.

00:02:57.890 --> 00:03:00.960
Və əslində bir atoma müəyyən bir

00:03:00.960 --> 00:03:03.300
elementin verən, protonların

00:03:03.300 --> 00:03:05.170
sayıdır.

00:03:05.170 --> 00:03:06.330
Yəni, məsələn, hidrogeni

00:03:06.330 --> 00:03:10.090
atom edən bir protondur.

00:03:10.090 --> 00:03:15.090
Xloru atome edən 17 protondur.

00:03:15.240 --> 00:03:17.210
Elektronların sayı dəyişə bilər.

00:03:17.210 --> 00:03:18.610
Bu onun yükünü dəyişəcək və

00:03:18.610 --> 00:03:21.900
digər atomlarla necə əlaqədə olduğunu

00:03:21.900 --> 00:03:26.270
dəyişə bilər, ancaq o yenə məsələn,

00:03:26.270 --> 00:03:28.640
nə qədər elektron olmasından asılı

00:03:28.640 --> 00:03:30.120
olmayaraq karbon olaraq təsnif

00:03:30.120 --> 00:03:31.920
olunacaq. Və eyni ilə, neytronların

00:03:31.920 --> 00:03:34.270
sayı da onun yükünə təsir etmir, ancaq

00:03:34.270 --> 00:03:37.191
kütləsinə təsir edəcək. Amma, neytronların

00:03:37.191 --> 00:03:39.160
sayını dəyişsəniz və eyni proton sayı

00:03:39.160 --> 00:03:40.550
olsa, hələ də davam

00:03:40.550 --> 00:03:42.220
edirsiniz, desək ki, 6 protonunuz

00:03:42.220 --> 00:03:44.450
var, nə qədər neytron və ya elektron

00:03:44.450 --> 00:03:46.280
nəzərə almadan, karbonla hələ də

00:03:46.280 --> 00:03:48.300
davam edirsiniz. Və atomların nə qədər

00:03:48.300 --> 00:03:52.910
kiçik olduğunu qiymətləndirmək həqiqətən

00:03:52.910 --> 00:03:55.160
maraqlıdır. Onu ancaq say olaraq

00:03:55.160 --> 00:03:57.230
düşünsəniz, deyək ki, karbon atomu,

00:03:57.230 --> 00:03:58.340
hidrogen və ya helium

00:03:58.340 --> 00:04:00.710
atomları kimi kiçik atomlar var,

00:04:00.710 --> 00:04:04.570
ancaq, karbon atomunun eni hardasa 1 üstü

00:04:04.570 --> 00:04:06.870
10 böl mənfi 10 metrdir.

00:04:06.870 --> 00:04:08.270
Bu haqda düşünməyin başqa

00:04:08.270 --> 00:04:11.300
yolu və bu karbonu gördüyünüz konteksdən

00:04:11.300 --> 00:04:13.710
asılıdır, ancaq desək ki, 10 milyard

00:04:13.710 --> 00:04:16.560
karbon götürü yan-yana qoydunuz, 1 metr

00:04:16.560 --> 00:04:19.360
enli ola bilər. Yaxud, daha irəli getmək

00:04:19.360 --> 00:04:21.210
istəyirsinizsə,10 milyard karbonunuz

00:04:21.210 --> 00:04:24.290
olsa və onları yan-yana qoysaydınız, o 1

00:04:24.290 --> 00:04:26.280
təqribən 1 millimetr ola bilərdi.

00:04:26.280 --> 00:04:28.170
Millimetri yuvarlaqlaşdırmağa çalışın.

00:04:28.170 --> 00:04:29.700
Ekranınızın yansımasından asılı

00:04:29.700 --> 00:04:32.630
olaraq 1 millimetr buna bənzər bir şey

00:04:32.630 --> 00:04:35.040
ola bilər. Burda videoya necə böyük

00:04:35.040 --> 00:04:37.530
baxmağınızdan asılı olaraq 10 milyard

00:04:37.530 --> 00:04:39.970
karbon ola bilərdi. Bu yetərincə

00:04:39.970 --> 00:04:42.670
heyrətləndirici gəlmirsə, bunu düşünmənin

00:04:42.670 --> 00:04:46.380
başqa bir yolu belədirki, qum dənəsində

00:04:46.380 --> 00:04:48.450
olan atomlar dünyanın bütün çimərlyindəki

00:04:48.450 --> 00:04:51.510
qum dənələrindən daha çoxdur. Və bu da

00:04:51.510 --> 00:04:53.810
heyrətləndirici gəlmirsə, belə deyək, bir

00:04:53.810 --> 00:04:56.570
alma götürürsəniz və yer ölçüsündə alma

00:04:56.570 --> 00:05:01.300
düzəltsəniz, bu almadakı atom almanın

00:05:01.300 --> 00:05:06.300
ölçüsündə olacaq. Yenidən eşidib və edə

00:05:06.630 --> 00:05:09.070
bilərsiniz. Bunu düşünmənin başqa

00:05:09.070 --> 00:05:10.700
bir yolu, alma bütün dünya olduqca

00:05:10.700 --> 00:05:13.160
alma atomu almadır. Yəni atomlar çox

00:05:13.160 --> 00:05:17.400
kiçikdir. Burda bitirirəm.

00:05:17.400 --> 00:05:20.860
Sizi heyrətləndirmək üçün bir video

00:05:20.860 --> 00:05:22.480
kifayətdir. Və gələcək videolarda

00:05:22.480 --> 00:05:24.860
atom və onları əmələ gətirən yarı-atomlar

00:05:24.860 --> 00:05:27.640
və müxtəlif tip maddə

00:05:27.640 --> 00:05:31.790
sinifləndirilməsi

00:05:31.790 --> 00:05:32.670
haqqında

00:05:32.670 --> 00:05:35.773
dolğun danışacayıq