Biz insanlar ətraf
aləmə baxdıqda gördüyümüz
hər şeyin mürəkkəbliyi və müxtəlifliyi
ulduzlar kimi kosmasdakı cismlərin
ölçüsünə heyrətlənirik.
Bu günəşimizin
insani və mikroskopik
bir ölçüyə qədər şəklidir.
Bu koronavirusun əyani görüntüsüdür.
Orda sonsuz sayda cisimlər olduğu
görünür. Ancaq, həmişə
maraqlı sual olub, bütün bu mürəkkəbliliyi
bir araya gətirə biləcəyimiz bəzi
əsas tikinti daşları, cisimlər, daha kiçik
bir halı, cismlərin məhdud halı varmı?
Əvvələr od, su,
külək düşünülürdü,
ancaq indi bilirik ki. elementlər adlanan
cisimlər var və elementlərin dövri
cədvəlində onları qruplaşdırmışıq.
Və indi 118 elementi bilirik,
ancaq daha çoxunu kəşf edə bilərik.
Ancaq kainatda bildiyimiz bütün
maddələrin bu elementlərin birlşməsindən
ibarət olması insanı düşündürür.
İndi, daha da heyranedici olan odur ki,
gündəlik həyatımızda tücrübə etdiyimiz
şeylərin əksəriyyəti elementlərin daha da
kiçik hissəsindən ibarətdir. Məsələn, yer
kürəsinin hardasa 99% -i bu 8 elementdən
ibarətdir. Və əgər özümüzə
baxsaq, əlimizə və ya aynada baxsaq, həyat
bildiyimiz kimi , əsasən 6
elementdən ibarətdir: hidrogen
, karbon, azot, oksigen, fosfor və kükürd.
Yer kürəsi və həyat başqa elemtlərdən
yaranıb, ancaq, elementlərin dövri
cədvəlində gördüyümüz cismlərin birləşməsi
ilə nə qədər mürəkkəb və nə qədər edilə
biləcəyi təəccüblüdür. Və növbəti
sual, yaxşə, bu elementlərdən nələrsə edə
bilərik, ancaq ya bir elementi və ya
maddəni kəsməyə davam etsək?
Elementin xassələrini özündə saxlayana
qədər ən kiçik vahid nə olacaq?
Və bu vahid, yəqin ki, eşitmisiniz,
atom kimi bilinir və atom özü də
parçalanır.
Əslində, atom nüvədən və nüvə içərisində
proton və neytronların
yerləşdiyi yarım-nüvədən
ibarətdir.
Və sonra ətrafda uğuldadığını düşünün,
və biz çox çox kiçik ölçüdən danışırıq və
onu müəyyən etmək
çətindir. Bunları harda tapa bilmə
ehtimalı daha çoxdur, ancaq bu nüvə boyu
uğuldayan elektronlar, müsbət yüklü
protonlar, yüksüz neytronlar və mənfi
yüklü elektronlar var.
Amma, danışdığımız hər şey bu 3 əsas
hissəciyin birləşməsindən yaranıb və
xüsüsən də, maraqlı olan, müəyyən
bir atomun əksərən boş olmasıdır.
Nüvəniz sıxdlr, ancaq əksərən boş
olduğundan uğuldamağa
başlayır.
Və əslində bir atoma müəyyən bir
elementin verən, protonların
sayıdır.
Yəni, məsələn, hidrogeni
atom edən bir protondur.
Xloru atome edən 17 protondur.
Elektronların sayı dəyişə bilər.
Bu onun yükünü dəyişəcək və
digər atomlarla necə əlaqədə olduğunu
dəyişə bilər, ancaq o yenə məsələn,
nə qədər elektron olmasından asılı
olmayaraq karbon olaraq təsnif
olunacaq. Və eyni ilə, neytronların
sayı da onun yükünə təsir etmir, ancaq
kütləsinə təsir edəcək. Amma, neytronların
sayını dəyişsəniz və eyni proton sayı
olsa, hələ də davam
edirsiniz, desək ki, 6 protonunuz
var, nə qədər neytron və ya elektron
nəzərə almadan, karbonla hələ də
davam edirsiniz. Və atomların nə qədər
kiçik olduğunu qiymətləndirmək həqiqətən
maraqlıdır. Onu ancaq say olaraq
düşünsəniz, deyək ki, karbon atomu,
hidrogen və ya helium
atomları kimi kiçik atomlar var,
ancaq, karbon atomunun eni hardasa 1 üstü
10 böl mənfi 10 metrdir.
Bu haqda düşünməyin başqa
yolu və bu karbonu gördüyünüz konteksdən
asılıdır, ancaq desək ki, 10 milyard
karbon götürü yan-yana qoydunuz, 1 metr
enli ola bilər. Yaxud, daha irəli getmək
istəyirsinizsə,10 milyard karbonunuz
olsa və onları yan-yana qoysaydınız, o 1
təqribən 1 millimetr ola bilərdi.
Millimetri yuvarlaqlaşdırmağa çalışın.
Ekranınızın yansımasından asılı
olaraq 1 millimetr buna bənzər bir şey
ola bilər. Burda videoya necə böyük
baxmağınızdan asılı olaraq 10 milyard
karbon ola bilərdi. Bu yetərincə
heyrətləndirici gəlmirsə, bunu düşünmənin
başqa bir yolu belədirki, qum dənəsində
olan atomlar dünyanın bütün çimərlyindəki
qum dənələrindən daha çoxdur. Və bu da
heyrətləndirici gəlmirsə, belə deyək, bir
alma götürürsəniz və yer ölçüsündə alma
düzəltsəniz, bu almadakı atom almanın
ölçüsündə olacaq. Yenidən eşidib və edə
bilərsiniz. Bunu düşünmənin başqa
bir yolu, alma bütün dünya olduqca
alma atomu almadır. Yəni atomlar çox
kiçikdir. Burda bitirirəm.
Sizi heyrətləndirmək üçün bir video
kifayətdir. Və gələcək videolarda
atom və onları əmələ gətirən yarı-atomlar
və müxtəlif tip maddə
sinifləndirilməsi
haqqında
dolğun danışacayıq