1
00:00:00,370 --> 00:00:01,928
Mən leksikoqrafam.

2
00:00:01,928 --> 00:00:03,682
Lüğətlər hazırlayıram.

3
00:00:03,682 --> 00:00:05,121
Bir leksikoqraf kimi mənim işim

4
00:00:05,121 --> 00:00:08,841
mümkün olan bütün sözləri lüğətə salmaqdır.

5
00:00:08,841 --> 00:00:14,924
Nəyin söz olduğunu düşünmək mənim
işim deyil: bu sizin işinizdir.

6
00:00:14,924 --> 00:00:17,821
İngiliscə danışan hər kəs

7
00:00:17,821 --> 00:00:20,153
nəyin söz olduğuna və nəyin olmadığına 
birlikdə qərar verir.

8
00:00:20,153 --> 00:00:25,305
Hər dil bir-birini başa düşdüyüylə razılaşan
insanların birliyidir.

9
00:00:25,305 --> 00:00:29,909
Bəzən insanlar sözün yaxşı, yoxsa pis 
olduğuna qərar vermək istəyəndə

10
00:00:29,909 --> 00:00:31,677
onların həqiqətən də əsaslı səbəbləri olmur.

11
00:00:31,677 --> 00:00:34,488
Onlar "qrammatik olaraq səhvdir!" deyirlər.

12
00:00:34,488 --> 00:00:36,422
(Gülüş)

13
00:00:36,862 --> 00:00:40,425
Düzü, heç kəsə deməyin, amma qrammatikanın mənim üçün elə də təvafütü yoxdur.

14
00:00:40,425 --> 00:00:43,564
Amma "qrammatika" deyəndə, bu iki mənaya gəlir.

15
00:00:43,564 --> 00:00:46,434
Biri var beyninizdə yaşayan qrammatika.

16
00:00:46,434 --> 00:00:48,543
Və əgər bu sizin ana dilinizdirsə,

17
00:00:48,543 --> 00:00:50,132
ya da həmin dildə çox yaxşı danışırsınızsa

18
00:00:50,132 --> 00:00:53,531
o dildə danışanda instinktiv qaydaları izləyirsiniz.

19
00:00:53,531 --> 00:00:56,552
Və siz bunu hələ uşaq olanda öyrənirsiniz.

20
00:00:56,552 --> 00:00:58,189
Misal üçün:

21
00:00:58,189 --> 00:00:59,714
Bu "vaq"dır, düzdür?

22
00:00:59,714 --> 00:01:01,775
Bu "vaq"dır.

23
00:01:01,775 --> 00:01:03,471
İndi başqa biri də gəldi.

24
00:01:03,471 --> 00:01:04,634
Onlar iki dənədirlər.

25
00:01:04,634 --> 00:01:05,923
Onlar ...

26
00:01:05,923 --> 00:01:07,107
Tamaşaçılar: "Vaq"lardır.

27
00:01:07,107 --> 00:01:10,820
Erin Makkin: Tamamilə! Siz "vaq"ları cəmdə
işlədə bilirsiniz.

28
00:01:10,820 --> 00:01:12,301
Bu qayda sizin beyninizdədir.

29
00:01:12,301 --> 00:01:15,250
Bu qayda sizə öyrədilməyib, siz bunu 
sadəcə başa düşürsünüz.

30
00:01:15,250 --> 00:01:18,879
Bu təcrübə Boston Universitetində
Cin Berko Qlison

31
00:01:18,879 --> 00:01:22,024
adlı bir professor tərəfindən 1958-ci ildə aparılıb.

32
00:01:22,024 --> 00:01:25,049
Biz bu haqda hələ çox danışacağıq.

33
00:01:25,049 --> 00:01:28,563
Beyninizdəki bu anadangəlmə qaydalar

34
00:01:28,563 --> 00:01:32,785
yol hərəkəti qaydaları kimi deyillər,
heç təbiətin qanunlarına da oxşamırlar.

35
00:01:32,785 --> 00:01:36,140
Və heç kəs də təbiət qanunlarına tabe olmağı 
sizə xatırlatmamalıdır, düzdür?

36
00:01:36,140 --> 00:01:39,093
Səhər evdən çıxanda ananız demir ki,

37
00:01:39,093 --> 00:01:41,972
"Əzizim, görünür bu gün 
soyuq olacaq, kapüşonunu götür,

38
00:01:41,972 --> 00:01:44,439
ağırlıq qüvvəsinə tabe olmağı da unutma."

39
00:01:44,439 --> 00:01:46,325
Heç kəs belə demir.

40
00:01:46,325 --> 00:01:53,182
Amma təbiətdən daha çox ədəb-ərkanla bağlı
qaydalar da var.

41
00:01:53,182 --> 00:01:56,046
İndi "şlyapa" sözünü fikirləşin.

42
00:01:56,046 --> 00:01:58,296
Siz şlyapanın nə işə yaradığını 
biləndən sonra

43
00:01:58,296 --> 00:02:01,163
heç kəs sizə deyə bilməz ki, 
şlyapanı ayağına keçirmə.

44
00:02:01,163 --> 00:02:04,507
Onlar sizə içəridə şlyapanı qoya biləcəyinizi,

45
00:02:04,507 --> 00:02:06,264
şlyapanı kimin qoymalı olduğunu,

46
00:02:06,264 --> 00:02:09,396
sizin nə cür şlyapa qoymalı olduğunuzu 
deyə bilərlər.

47
00:02:09,396 --> 00:02:11,818
Bu da qrammatikanın ikinci növüdür.

48
00:02:11,818 --> 00:02:16,121
Dilçilər çox vaxt onu qrammatikadan daha çox 
"vərdiş" adlandırırlar.

49
00:02:16,121 --> 00:02:20,255
Bəzən insanlar qrammatikanın qaydalarını

50
00:02:20,255 --> 00:02:23,043
söz yaradan insanları ruhdan salarkən
əsas gətirirlər.

51
00:02:23,043 --> 00:02:25,727
Məncə bu səfehlikdir.

52
00:02:25,727 --> 00:02:28,993
Misal üçün, insanlar sizə həmişə deyir ki,

53
00:02:28,993 --> 00:02:34,233
yaradıcı ol, yeni mahnılar yarat, incəsənətlə məşğul ol,
yeni şeylər, elm və texnologiya kəşf et.

54
00:02:34,233 --> 00:02:36,271
Amma sözlərə sıra gələndə onlar deyirlər:

55
00:02:36,271 --> 00:02:40,991
"Eləmə! Yox. Yaradıcılığa son verin, gədə-güdələr.
Əl çəkin dildən."

56
00:02:41,004 --> 00:02:42,421
(Gülüş)

57
00:02:42,421 --> 00:02:44,142
Mən bunu başa düşə bilmirəm.

58
00:02:44,142 --> 00:02:46,474
Sözlər möhtəşəm şeylərdir.
Onlardan daha çox olmalıdır.

59
00:02:46,474 --> 00:02:50,530
Mən sizin mümkün olduğu qədər daha çox
yeni söz yaratmağınızı istəyirəm.

60
00:02:50,530 --> 00:02:55,538
Sizə ingilis dilində yeni söz yaratmaq üçün
6 yol deyəcəm.

61
00:02:55,550 --> 00:02:57,639
Birinci yol ən sadəsidir.

62
00:02:57,639 --> 00:02:59,862
Sadə desəm, başqa dillərdən oğurlayın.

63
00:02:59,862 --> 00:03:02,686
["Gedin başqalarını qarət edin"]
(Gülüş)

64
00:03:03,936 --> 00:03:05,764
Dilçilər buna iqtibas etmək deyir,

65
00:03:05,764 --> 00:03:08,824
amma biz sözü geri qaytarmırıq
deyə mən ədalətli olub

66
00:03:08,824 --> 00:03:10,784
bunu oğurluq adlandırıram.

67
00:03:10,784 --> 00:03:14,154
Biz adətən ləzzətli yeməklər kimi xoşladığımız
şeylərlə bağlı sözləri götürürük.

68
00:03:14,154 --> 00:03:17,944
Çincədən "kumquat"ı götürmüşük, fransız dilindən "caramel"i.

69
00:03:17,944 --> 00:03:20,851
Həmçinin "ninja" kimi təmkinli
sözləri də götürürük, düzdü?

70
00:03:20,851 --> 00:03:22,301
Yapon dilindən götürmüşük.

71
00:03:22,301 --> 00:03:25,570
Ninjalardan oğurlamaq çətindir deyə
bu kələk həm də xoşumuza gəlir.

72
00:03:25,570 --> 00:03:27,684
(Gülüş)

73
00:03:27,684 --> 00:03:30,944
İngilis dilində söz yaratmağın bir başqa yolu da

74
00:03:30,944 --> 00:03:33,885
iki ingiliscə sözü bir-birinə vurmaqdır.

75
00:03:33,885 --> 00:03:35,572
Bu mürəkkəb söz yaratmaq adlanır.

76
00:03:35,572 --> 00:03:37,082
İngiliscədəki sözlər leqo kimidir:

77
00:03:37,082 --> 00:03:40,447
Əgər kifayət qədər güc sərf etsəniz
istənilən iki sözü birləşdirə bilərsiniz.

78
00:03:40,447 --> 00:03:42,112
(Gülüş)

79
00:03:42,832 --> 00:03:44,627
İngilis dilində biz bunu həmişə edirik:

80
00:03:44,627 --> 00:03:50,105
"Ürəkparçalayan", "kitabqurdu", "qum-qalası" mürəkkəb sözlərdir.

81
00:03:50,105 --> 00:03:53,606
Davam edin və "ördəksifət" kimi sözlər yaradın,
amma sifətinizi ördək kimi etməyin.

82
00:03:53,606 --> 00:03:55,085
(Gülüş)

83
00:03:55,835 --> 00:03:59,848
İngiliscədə söz yaratmağın digər yolu da
mürəkkəb söz yaratmağa oxşayır,

84
00:03:59,848 --> 00:04:04,899
amma güc işlədib sözləri birləşdirəndə

85
00:04:04,899 --> 00:04:06,534
onların bəzi hissəsi itir.

86
00:04:06,534 --> 00:04:08,215
Bunlar kontaminasiyalardır,

87
00:04:08,215 --> 00:04:12,064
məsələn "branç" sözü "brekfest" və 
"lanç" sözlərinin kontaminasiyasıdır.

88
00:04:12,064 --> 00:04:14,796
"Motel" sözü də "motor" və "otel" sözünün.

89
00:04:14,796 --> 00:04:17,737
"Motel"in kontaminasiya olduğunu kim bilirdi?

90
00:04:17,737 --> 00:04:19,581
Bəli, bu söz ingiliscədə çoxdan var

91
00:04:19,581 --> 00:04:22,692
amma çox insan bəzi hissələrin
çatışmadığını bilmir.

92
00:04:22,692 --> 00:04:26,987
"Əylənərəköyrənmək" sözü "öyrənmək" və
"əylənmək" sözlərinin birləşməsidir.

93
00:04:26,987 --> 00:04:32,197
Və əlbəttə "elektroedam" sözü də "elektrik" və
"edam" sözlərinin.

94
00:04:32,197 --> 00:04:34,007
(Gülüş)

95
00:04:34,007 --> 00:04:37,328
Bundan əlavə siz sözlərin istifadəsini 
dəyişməklə yeni sözlər yarada bilərsiniz.

96
00:04:37,328 --> 00:04:38,941
Bu funskional dəyişiklik adlanır.

97
00:04:38,941 --> 00:04:41,242
Siz bir nitq hissəsində olan sözü götürürsünüz

98
00:04:41,242 --> 00:04:43,522
və onu digərində işlədirsiniz.

99
00:04:43,522 --> 00:04:47,541
Yaxşı, kim bilirdi ki, "dost" sözünün əvvəllər 
feil forması olmayıb?

100
00:04:48,881 --> 00:04:53,076
"Dost" sözü isim kimi işlənirdi və sonra 
ondan feil düzəltdik.

101
00:04:53,076 --> 00:04:56,345
Demək olar, ingiliscədəki hər sözü 
feilləşdirmək mümkündür.

102
00:04:56,345 --> 00:04:58,978
Siz həmçinin sifətləri isim edə bilərsiniz.

103
00:04:58,978 --> 00:05:02,705
"Kommersial" sözü əvvəlllər sifət olsa da,
indi isimdir.

104
00:05:02,705 --> 00:05:05,151
Və əlbəttə, siz əşyaları yaşıllaşdıra bilərsiniz.

105
00:05:05,151 --> 00:05:08,489
İngilis dilində söz yaratmağın bir başqa yolu da
geri-törəmədir.

106
00:05:08,489 --> 00:05:11,747
Siz sözü götürüb, elə bil, azca aşağı çəkirsiz.

107
00:05:11,747 --> 00:05:16,568
Məsələn, ingilis dilində "redaktor" sözü "redaktə"
sözündən daha əvvəl var.

108
00:05:16,568 --> 00:05:18,320
"Redaktə" sözü "redaktor"dan törəyib.

109
00:05:18,320 --> 00:05:21,065
Hərdən geriyə-törəmələr bir az axmaq səslənir:

110
00:05:21,065 --> 00:05:25,453
Buldozerlər buldoz edir, eşik ağaları ağalıq edir, evyaranlar yarır.

111
00:05:25,453 --> 00:05:27,078
(Gülüş)

112
00:05:27,278 --> 00:05:29,050
İngiliscədə söz yaratmağın başqa yolu

113
00:05:29,050 --> 00:05:32,220
nələrinsə ilk hərflərini götürmək və 
hamsını birləşdirməkdir.

114
00:05:32,220 --> 00:05:35,251
National Aeronautics and Space Administration 
(Milli Aeronavtika və Kosmos İdarəsi) olur NASA.

115
00:05:35,251 --> 00:05:38,963
Bunu siz hər şeyə tətbiq edə bilərsiniz, məsənlən, OMG!

116
00:05:38,963 --> 00:05:44,602
Sözlər nə qədər axmaq olur olsun.

117
00:05:44,602 --> 00:05:46,608
Onlar ingilis dili üçün həqiqətən də yaxşı sözlər ola bilər.

118
00:05:46,608 --> 00:05:50,626
"Absquatulate" (aradan çıxmaq) ingiliscədəki
yaxşı sözlərindəndir.

119
00:05:50,626 --> 00:05:53,489
"Mugwump" (müstəqil) də ingiliscədəki yaxşı sözlərdəndir.

120
00:05:53,489 --> 00:05:58,067
Sözlər normal səslənməlidi deyə bir qayda yoxdur,
onlar axmaq də səslənə bilər.

121
00:05:58,067 --> 00:06:00,256
Niyə söz yaratmalısınız?

122
00:06:00,256 --> 00:06:02,397
Ona görə yaratmalısınız ki, hər söz

123
00:06:02,397 --> 00:06:06,918
fikirlənizi ifadə etmək üçün bir imkandır
və mənanı bu yolla ötürürsünüz.

124
00:06:06,918 --> 00:06:09,514
Və yeni sözlər insanların diqqətini çəkir.

125
00:06:09,514 --> 00:06:12,163
Onların sayəsində insanlar dediklərinizə fikir verir

126
00:06:12,163 --> 00:06:15,427
və bu mahiyyəti çatdırmaq üçün daha çox imkan yaradır.

127
00:06:15,427 --> 00:06:18,376
Bu gün bu səhnədə bir çox insan dedi:

128
00:06:18,376 --> 00:06:19,938
"Gələcəkdə siz bunu edə bilərsiniz,

129
00:06:19,938 --> 00:06:23,471
bunun köməyiylə edə bilərsiniz, siz bizə tətqiqatda,
ixtirada kömək edə bilərsiniz."

130
00:06:23,471 --> 00:06:25,100
Yeni söz yaratmağa elə indi başlaya bilərsiniz.

131
00:06:25,100 --> 00:06:27,433
İngilis dilinin yaş məhdudiyyəti yoxdur.

132
00:06:27,433 --> 00:06:29,859
Başlayın, elə bu gün yeni sözlər yaradın,

133
00:06:29,859 --> 00:06:33,546
onları mənə göndərin və mən onları 
onlayn lüğətimə - Wordnik-ə yerləşdirəcəm.

134
00:06:33,546 --> 00:06:34,835
Çox sağ olun.

135
00:06:34,835 --> 00:06:39,642
(Alqış)