WEBVTT

00:00:06.770 --> 00:00:09.999
Yek ji berçavtirîn nêrînên mêjiyê însên

00:00:10.023 --> 00:00:13.651
şiyana naskirin û pênasekirina modelan e.

00:00:13.675 --> 00:00:16.491
Di nav zortirîn modelan de
hewldana fêmkirina

00:00:16.521 --> 00:00:20.505
têgeha herikîna aloz ya dînamîka
herkoyiyan jî heye.

00:00:20.649 --> 00:00:23.272
Fîzîkzanê elmanî Werner Heisenberg gotibû,

00:00:23.296 --> 00:00:27.357
"Dema ku ez Xwedê bibînim, ez ê du
pirsan jê bikim:

00:00:27.381 --> 00:00:30.818
çima îzafiyet û çima bagêj (turbulans)?

00:00:30.842 --> 00:00:34.908
Min qîma xwe pê aniye ku bo
cara pêşîn cewabeke Wî dê hebe."

00:00:34.932 --> 00:00:38.014
Bi qasî zehmetbûna fêmkirina
bagêjê bi avayê matematîkî,

00:00:38.154 --> 00:00:41.898
em dikarin bi avayê hunerî jî
dirûva dîmenê tarîf bikin.

NOTE Paragraph

00:00:42.048 --> 00:00:47.458
Di hezîrana 1889î de, Vincent van Gogh
menzera bîstek berê rojhilatinê xêz kir,

00:00:47.518 --> 00:00:51.258
ji pencereya odeya xwe ya li tîmarxaneya
Saint-Paul-de Mausuleyê

00:00:51.298 --> 00:00:53.286
ya li bajarokê
Saint-Rémy-de-Provenceyê.

00:00:53.410 --> 00:00:56.942
Li wir, wî di bûyereke spîkotîk de
guhê xwe jê kir,

00:00:56.982 --> 00:00:58.796
piştî vê bûyerê bû yekî naskirî.

00:00:58.936 --> 00:01:01.927
Di berhema "Şeva Stêrîn" de,
bi derbên firçê yên giloverkî,

00:01:01.987 --> 00:01:07.324
esmanê şev bi ewrên fetlonekî
û stêrkên girdavî ve tije kir.

00:01:07.608 --> 00:01:11.539
Van Gogh û împresyonîstên din li gor
pêşiyên xwe bi şêweyeka din


00:01:11.589 --> 00:01:12.813
nûneriya vê roniyê kirin.

00:01:13.033 --> 00:01:15.850
Girtina xuyanga hereketê, mînanê,

00:01:15.890 --> 00:01:17.770
seranserê aveke ku belekiyên tavê dayê,

00:01:17.800 --> 00:01:21.444
an jî li wir roniya stêrkan
ya ku bi saya pêlên kadizî

00:01:21.484 --> 00:01:24.375
yên esmanê şeva şîn,
diçûrise û dihele.

00:01:24.405 --> 00:01:27.220
Ev bandor ji ber çirûsînê çêdibe,

00:01:27.260 --> 00:01:30.782
tesîrkeriya roniyê ya di nav
rengên li ser tabloyê.

00:01:30.822 --> 00:01:33.754
Qisma seretayîtir ya
ya navenda dîtina me,

00:01:33.858 --> 00:01:37.683
ya ku ferqa rengan û hereketê
dibîne lêbelê rengan nabîne,

00:01:37.827 --> 00:01:40.579
eger ku xwedî heman roniyê bin,

00:01:40.708 --> 00:01:43.128
her du qadên cudareng
tev dide.

00:01:43.208 --> 00:01:45.292
Lêbelê binbeşa mêjiyê me yê prîmatî,

00:01:45.386 --> 00:01:48.363
rengên dijber bêyî ku tev bide, dibîne.

00:01:48.627 --> 00:01:51.605
Di gel van herdu şîroveyên ku
di demekî de diqewimin,

00:01:51.678 --> 00:01:55.018
di xebatên gelek împresyonîstan
de şevq wekî tiştekî lerzok,

00:01:55.078 --> 00:01:57.755
birqok û belawela bûyî, dixuyê.

00:01:57.945 --> 00:02:00.152
Mîna vê û xebatên împresyonîstên din,

00:02:00.187 --> 00:02:02.933
bi darbên firçê yên berçav
zûzûka dinexşandin.

00:02:03.082 --> 00:02:07.286
Ev yek bo girtina rastiya bibandor ya
şiklê hereketa roniyê dikirin.

NOTE Paragraph

00:02:07.596 --> 00:02:10.743
60 sal şûnde, matematîkzanê Ûris
Andrey Kolmogorov

00:02:11.077 --> 00:02:13.907
fehma me ya matematîkî ya
bagêjê (turbulans) bi pêş xist.

00:02:13.957 --> 00:02:18.257
Dema ku wî herkoyiya aloz bi dirêjiya
pêla R pêşniyar kir, enerjiya vê

00:02:18.411 --> 00:02:22.144
bi rêjeya 5/3rd'ê hêza R'ê diguherî.

00:02:22.419 --> 00:02:24.236
Pîvanên ezmûnî nîşan da ku Kolmogrov

00:02:24.276 --> 00:02:27.578
avayekî ecêb nêzî rêbaza xebitîna
herikîna aloz bû.

00:02:27.671 --> 00:02:29.726
Digel hemû pênaseyên
bagêjê (turbulans)

00:02:29.761 --> 00:02:32.741
yek ji bermayiyên pirsên
neçar yên fizîkê bû.

00:02:33.025 --> 00:02:37.269
Herkoyiyeke aloz eger ku li wir
enerjiyeke bipêlik hebe dişibe xwe.

00:02:37.403 --> 00:02:41.144
Ango, girdavên mezin enerjiya xwe
diguhêze girdavên biçûk,

00:02:41.351 --> 00:02:43.424
heman tişt bo pînanên din jî hene.

00:02:43.828 --> 00:02:47.388
Ev mînaka van jî dihundirîne:
Spota Qerase ya Jupîterê,

00:02:47.421 --> 00:02:51.295
çêbûna ewran û
toza di navbera stêrkan de.

NOTE Paragraph

00:02:51.459 --> 00:02:55.697
Di 2004an de, zanyaran teleskoba
fezayê ya Hubbleê bi kar anî, û dîtin ku

00:02:55.741 --> 00:03:00.537
girdavên ewrê ku li devdora stêrkekî
belavbûyî, ku ji toz û gazê pêk dihat,

00:03:00.621 --> 00:03:03.469
"Şeva Stêrîn" ya Van Gogh anî bîra vwan.

00:03:03.633 --> 00:03:07.230
Vê yekê zanyarên ji Meksîko, Spanya
û ji Inglîstanê motîve kir ku,

00:03:07.291 --> 00:03:11.376
li ser kitekitên çirûsîna di tabloyên
Van Goghî de bixebitin.

00:03:11.430 --> 00:03:15.654
Wan dîtin ku, li wir modela berçav ya
ya avahiya herkoyiyên aloz

00:03:15.752 --> 00:03:20.634
nêzî hevkêşeya Kolmogorov e û
di gelek tabloyên Van Goghî de veşarî ye.

NOTE Paragraph

00:03:20.904 --> 00:03:23.126
Lêkolîneran toblo dîjîtalîze kirin,

00:03:23.240 --> 00:03:26.865
û guherîna şewqê ya di navbera
du pîkselan de, pîva.

00:03:26.959 --> 00:03:29.781
Ji xêzikên xwar,pîvana cihêbûna
pîkselan girtin.

00:03:29.845 --> 00:03:34.247
Wan ev encama bi dest xistin; ji ber ku
lemelema psîkotîk ya Van Goghî hebû,

00:03:34.427 --> 00:03:37.674
bi aveyekî ecêb dibû sedema tevgara
wî ya mîna bagêja herkoyiyan.

00:03:37.739 --> 00:03:41.720
Xwepotreya wî ya biqelûn, nîşaneke
jiyana wî ya heyama sekan e,

00:03:41.823 --> 00:03:44.347
di tu nameyên wî de îşereteke
bi vî rengî nehat dîtin.

00:03:44.411 --> 00:03:46.322
Û ne jî xebatên hunermendên din de,

00:03:46.412 --> 00:03:49.207
di nêrîna ewil de ewqas
pêldariyeke wekhev hebû,

00:03:49.338 --> 00:03:51.002
mîna "Qêrîn"a Munch.

NOTE Paragraph

00:03:51.426 --> 00:03:54.228
Hingê, mirov pirr hêsan dikare
bibêje zîrektiya Van Goghî

00:03:54.268 --> 00:03:56.996
ya pêldariyê, rê li ber xweş
kiriye ku bagêjê biresmîne.

00:03:57.096 --> 00:04:02.117
Şayesandina ewqas teqez ya xweşikiya
peroşdar ya rastiyê jî ewqas zor e,

00:04:02.187 --> 00:04:04.511
him jî di heyameke tijî kul û keser de .

00:04:04.641 --> 00:04:08.090
Van Gogh bi avayekî karibiye
tê bigihîjê û nûneriya yek ji

00:04:08.130 --> 00:04:10.750
zortirîn têgehan bike,
ku li ser rûyê dinê

00:04:10.780 --> 00:04:13.481
heya niha mirovahî hîç pê nehisiye.

00:04:13.571 --> 00:04:20.646
Û aqilmendiya xwe kir yek, bo kûrtirîn
razên hereket, herkoyî û roniyê.

00:04:24.763 --> 00:04:30.043
[ Werger: Rustemê Zal ]