1
00:00:06,770 --> 00:00:09,999
Yek ji berçavtirîn nêrînên mêjiyê însên

2
00:00:10,023 --> 00:00:13,651
şiyana naskirin û pênasekirina modelan e.

3
00:00:13,675 --> 00:00:16,491
Di nav zortirîn modelan de
hewldana fêmkirina

4
00:00:16,521 --> 00:00:20,505
têgeha herikîna aloz ya dînamîka
herkoyiyan jî heye.

5
00:00:20,649 --> 00:00:23,272
Fîzîkzanê elmanî Werner Heisenberg gotibû,

6
00:00:23,296 --> 00:00:27,357
"Dema ku ez Xwedê bibînim, ez ê du
pirsan jê bikim:

7
00:00:27,381 --> 00:00:30,818
çima îzafiyet û çima bagêj (turbulans)?

8
00:00:30,842 --> 00:00:34,908
Min qîma xwe pê aniye ku bo
cara pêşîn cewabeke Wî dê hebe."

9
00:00:34,932 --> 00:00:38,014
Bi qasî zehmetbûna fêmkirina
bagêjê bi avayê matematîkî,

10
00:00:38,154 --> 00:00:41,898
em dikarin bi avayê hunerî jî
dirûva dîmenê tarîf bikin.

11
00:00:42,048 --> 00:00:47,458
Di hezîrana 1889î de, Vincent van Gogh
menzera bîstek berê rojhilatinê xêz kir,

12
00:00:47,518 --> 00:00:51,258
ji pencereya odeya xwe ya li tîmarxaneya
Saint-Paul-de Mausuleyê

13
00:00:51,298 --> 00:00:53,286
ya li bajarokê
Saint-Rémy-de-Provenceyê.

14
00:00:53,410 --> 00:00:56,942
Li wir, wî di bûyereke spîkotîk de
guhê xwe jê kir,

15
00:00:56,982 --> 00:00:58,796
piştî vê bûyerê bû yekî naskirî.

16
00:00:58,936 --> 00:01:01,927
Di berhema "Şeva Stêrîn" de,
bi derbên firçê yên giloverkî,

17
00:01:01,987 --> 00:01:07,324
esmanê şev bi ewrên fetlonekî
û stêrkên girdavî ve tije kir.

18
00:01:07,608 --> 00:01:11,539
Van Gogh û împresyonîstên din li gor
pêşiyên xwe bi şêweyeka din


19
00:01:11,589 --> 00:01:12,813
nûneriya vê roniyê kirin.

20
00:01:13,033 --> 00:01:15,850
Girtina xuyanga hereketê, mînanê,

21
00:01:15,890 --> 00:01:17,770
seranserê aveke ku belekiyên tavê dayê,

22
00:01:17,800 --> 00:01:21,444
an jî li wir roniya stêrkan
ya ku bi saya pêlên kadizî

23
00:01:21,484 --> 00:01:24,375
yên esmanê şeva şîn,
diçûrise û dihele.

24
00:01:24,405 --> 00:01:27,220
Ev bandor ji ber çirûsînê çêdibe,

25
00:01:27,260 --> 00:01:30,782
tesîrkeriya roniyê ya di nav
rengên li ser tabloyê.

26
00:01:30,822 --> 00:01:33,754
Qisma seretayîtir ya
ya navenda dîtina me,

27
00:01:33,858 --> 00:01:37,683
ya ku ferqa rengan û hereketê
dibîne lêbelê rengan nabîne,

28
00:01:37,827 --> 00:01:40,579
eger ku xwedî heman roniyê bin,

29
00:01:40,708 --> 00:01:43,128
her du qadên cudareng
tev dide.

30
00:01:43,208 --> 00:01:45,292
Lêbelê binbeşa mêjiyê me yê prîmatî,

31
00:01:45,386 --> 00:01:48,363
rengên dijber bêyî ku tev bide, dibîne.

32
00:01:48,627 --> 00:01:51,605
Di gel van herdu şîroveyên ku
di demekî de diqewimin,

33
00:01:51,678 --> 00:01:55,018
di xebatên gelek împresyonîstan
de şevq wekî tiştekî lerzok,

34
00:01:55,078 --> 00:01:57,755
birqok û belawela bûyî, dixuyê.

35
00:01:57,945 --> 00:02:00,152
Mîna vê û xebatên împresyonîstên din,

36
00:02:00,187 --> 00:02:02,933
bi darbên firçê yên berçav
zûzûka dinexşandin.

37
00:02:03,082 --> 00:02:07,286
Ev yek bo girtina rastiya bibandor ya
şiklê hereketa roniyê dikirin.

38
00:02:07,596 --> 00:02:10,743
60 sal şûnde, matematîkzanê Ûris
Andrey Kolmogorov

39
00:02:11,077 --> 00:02:13,907
fehma me ya matematîkî ya
bagêjê (turbulans) bi pêş xist.

40
00:02:13,957 --> 00:02:18,257
Dema ku wî herkoyiya aloz bi dirêjiya
pêla R pêşniyar kir, enerjiya vê

41
00:02:18,411 --> 00:02:22,144
bi rêjeya 5/3rd'ê hêza R'ê diguherî.

42
00:02:22,419 --> 00:02:24,236
Pîvanên ezmûnî nîşan da ku Kolmogrov

43
00:02:24,276 --> 00:02:27,578
avayekî ecêb nêzî rêbaza xebitîna
herikîna aloz bû.

44
00:02:27,671 --> 00:02:29,726
Digel hemû pênaseyên
bagêjê (turbulans)

45
00:02:29,761 --> 00:02:32,741
yek ji bermayiyên pirsên
neçar yên fizîkê bû.

46
00:02:33,025 --> 00:02:37,269
Herkoyiyeke aloz eger ku li wir
enerjiyeke bipêlik hebe dişibe xwe.

47
00:02:37,403 --> 00:02:41,144
Ango, girdavên mezin enerjiya xwe
diguhêze girdavên biçûk,

48
00:02:41,351 --> 00:02:43,424
heman tişt bo pînanên din jî hene.

49
00:02:43,828 --> 00:02:47,388
Ev mînaka van jî dihundirîne:
Spota Qerase ya Jupîterê,

50
00:02:47,421 --> 00:02:51,295
çêbûna ewran û
toza di navbera stêrkan de.

51
00:02:51,459 --> 00:02:55,697
Di 2004an de, zanyaran teleskoba
fezayê ya Hubbleê bi kar anî, û dîtin ku

52
00:02:55,741 --> 00:03:00,537
girdavên ewrê ku li devdora stêrkekî
belavbûyî, ku ji toz û gazê pêk dihat,

53
00:03:00,621 --> 00:03:03,469
"Şeva Stêrîn" ya Van Gogh anî bîra vwan.

54
00:03:03,633 --> 00:03:07,230
Vê yekê zanyarên ji Meksîko, Spanya
û ji Inglîstanê motîve kir ku,

55
00:03:07,291 --> 00:03:11,376
li ser kitekitên çirûsîna di tabloyên
Van Goghî de bixebitin.

56
00:03:11,430 --> 00:03:15,654
Wan dîtin ku, li wir modela berçav ya
ya avahiya herkoyiyên aloz

57
00:03:15,752 --> 00:03:20,634
nêzî hevkêşeya Kolmogorov e û
di gelek tabloyên Van Goghî de veşarî ye.

58
00:03:20,904 --> 00:03:23,126
Lêkolîneran toblo dîjîtalîze kirin,

59
00:03:23,240 --> 00:03:26,865
û guherîna şewqê ya di navbera
du pîkselan de, pîva.

60
00:03:26,959 --> 00:03:29,781
Ji xêzikên xwar,pîvana cihêbûna
pîkselan girtin.

61
00:03:29,845 --> 00:03:34,247
Wan ev encama bi dest xistin; ji ber ku
lemelema psîkotîk ya Van Goghî hebû,

62
00:03:34,427 --> 00:03:37,674
bi aveyekî ecêb dibû sedema tevgara
wî ya mîna bagêja herkoyiyan.

63
00:03:37,739 --> 00:03:41,720
Xwepotreya wî ya biqelûn, nîşaneke
jiyana wî ya heyama sekan e,

64
00:03:41,823 --> 00:03:44,347
di tu nameyên wî de îşereteke
bi vî rengî nehat dîtin.

65
00:03:44,411 --> 00:03:46,322
Û ne jî xebatên hunermendên din de,

66
00:03:46,412 --> 00:03:49,207
di nêrîna ewil de ewqas
pêldariyeke wekhev hebû,

67
00:03:49,338 --> 00:03:51,002
mîna "Qêrîn"a Munch.

68
00:03:51,426 --> 00:03:54,228
Hingê, mirov pirr hêsan dikare
bibêje zîrektiya Van Goghî

69
00:03:54,268 --> 00:03:56,996
ya pêldariyê, rê li ber xweş
kiriye ku bagêjê biresmîne.

70
00:03:57,096 --> 00:04:02,117
Şayesandina ewqas teqez ya xweşikiya
peroşdar ya rastiyê jî ewqas zor e,

71
00:04:02,187 --> 00:04:04,511
him jî di heyameke tijî kul û keser de .

72
00:04:04,641 --> 00:04:08,090
Van Gogh bi avayekî karibiye
tê bigihîjê û nûneriya yek ji

73
00:04:08,130 --> 00:04:10,750
zortirîn têgehan bike,
ku li ser rûyê dinê

74
00:04:10,780 --> 00:04:13,481
heya niha mirovahî hîç pê nehisiye.

75
00:04:13,571 --> 00:04:20,646
Û aqilmendiya xwe kir yek, bo kûrtirîn
razên hereket, herkoyî û roniyê.

76
00:04:24,763 --> 00:04:30,043
[ Werger: Rustemê Zal ]