0:00:06.770,0:00:09.999
Yek ji berçavtirîn nêrînên mêjiyê însên

0:00:10.023,0:00:13.651
şiyana naskirin û pênasekirina modelan e.

0:00:13.675,0:00:16.491
Di nav zortirîn modelan de[br]hewldana fêmkirina

0:00:16.521,0:00:20.505
têgeha herikîna aloz ya dînamîka[br]herkoyiyan jî heye.

0:00:20.649,0:00:23.272
Fîzîkzanê elmanî Werner Heisenberg gotibû,

0:00:23.296,0:00:27.357
"Dema ku ez Xwedê bibînim, ez ê du[br]pirsan jê bikim:

0:00:27.381,0:00:30.818
çima îzafiyet û çima bagêj (turbulans)?

0:00:30.842,0:00:34.908
Min qîma xwe pê aniye ku bo[br]cara pêşîn cewabeke Wî dê hebe."

0:00:34.932,0:00:38.014
Bi qasî zehmetbûna fêmkirina[br]bagêjê bi avayê matematîkî,

0:00:38.154,0:00:41.898
em dikarin bi avayê hunerî jî[br]dirûva dîmenê tarîf bikin.

0:00:42.048,0:00:47.458
Di hezîrana 1889î de, Vincent van Gogh[br]menzera bîstek berê rojhilatinê xêz kir,

0:00:47.518,0:00:51.258
ji pencereya odeya xwe ya li tîmarxaneya[br]Saint-Paul-de Mausuleyê

0:00:51.298,0:00:53.286
ya li bajarokê[br]Saint-Rémy-de-Provenceyê.

0:00:53.410,0:00:56.942
Li wir, wî di bûyereke spîkotîk de[br]guhê xwe jê kir,

0:00:56.982,0:00:58.796
piştî vê bûyerê bû yekî naskirî.

0:00:58.936,0:01:01.927
Di berhema "Şeva Stêrîn" de,[br]bi derbên firçê yên giloverkî,

0:01:01.987,0:01:07.324
esmanê şev bi ewrên fetlonekî[br]û stêrkên girdavî ve tije kir.

0:01:07.608,0:01:11.539
Van Gogh û împresyonîstên din li gor[br]pêşiyên xwe bi şêweyeka din[br]

0:01:11.589,0:01:12.813
nûneriya vê roniyê kirin.

0:01:13.033,0:01:15.850
Girtina xuyanga hereketê, mînanê,

0:01:15.890,0:01:17.770
seranserê aveke ku belekiyên tavê dayê,

0:01:17.800,0:01:21.444
an jî li wir roniya stêrkan[br]ya ku bi saya pêlên kadizî

0:01:21.484,0:01:24.375
yên esmanê şeva şîn,[br]diçûrise û dihele.

0:01:24.405,0:01:27.220
Ev bandor ji ber çirûsînê çêdibe,

0:01:27.260,0:01:30.782
tesîrkeriya roniyê ya di nav[br]rengên li ser tabloyê.

0:01:30.822,0:01:33.754
Qisma seretayîtir ya[br]ya navenda dîtina me,

0:01:33.858,0:01:37.683
ya ku ferqa rengan û hereketê[br]dibîne lêbelê rengan nabîne,

0:01:37.827,0:01:40.579
eger ku xwedî heman roniyê bin,

0:01:40.708,0:01:43.128
her du qadên cudareng[br]tev dide.

0:01:43.208,0:01:45.292
Lêbelê binbeşa mêjiyê me yê prîmatî,

0:01:45.386,0:01:48.363
rengên dijber bêyî ku tev bide, dibîne.

0:01:48.627,0:01:51.605
Di gel van herdu şîroveyên ku[br]di demekî de diqewimin,

0:01:51.678,0:01:55.018
di xebatên gelek împresyonîstan[br]de şevq wekî tiştekî lerzok,

0:01:55.078,0:01:57.755
birqok û belawela bûyî, dixuyê.

0:01:57.945,0:02:00.152
Mîna vê û xebatên împresyonîstên din,

0:02:00.187,0:02:02.933
bi darbên firçê yên berçav[br]zûzûka dinexşandin.

0:02:03.082,0:02:07.286
Ev yek bo girtina rastiya bibandor ya[br]şiklê hereketa roniyê dikirin.

0:02:07.596,0:02:10.743
60 sal şûnde, matematîkzanê Ûris[br]Andrey Kolmogorov

0:02:11.077,0:02:13.907
fehma me ya matematîkî ya[br]bagêjê (turbulans) bi pêş xist.

0:02:13.957,0:02:18.257
Dema ku wî herkoyiya aloz bi dirêjiya[br]pêla R pêşniyar kir, enerjiya vê

0:02:18.411,0:02:22.144
bi rêjeya 5/3rd'ê hêza R'ê diguherî.

0:02:22.419,0:02:24.236
Pîvanên ezmûnî nîşan da ku Kolmogrov

0:02:24.276,0:02:27.578
avayekî ecêb nêzî rêbaza xebitîna[br]herikîna aloz bû.

0:02:27.671,0:02:29.726
Digel hemû pênaseyên[br]bagêjê (turbulans)

0:02:29.761,0:02:32.741
yek ji bermayiyên pirsên[br]neçar yên fizîkê bû.

0:02:33.025,0:02:37.269
Herkoyiyeke aloz eger ku li wir[br]enerjiyeke bipêlik hebe dişibe xwe.

0:02:37.403,0:02:41.144
Ango, girdavên mezin enerjiya xwe[br]diguhêze girdavên biçûk,

0:02:41.351,0:02:43.424
heman tişt bo pînanên din jî hene.

0:02:43.828,0:02:47.388
Ev mînaka van jî dihundirîne:[br]Spota Qerase ya Jupîterê,

0:02:47.421,0:02:51.295
çêbûna ewran û[br]toza di navbera stêrkan de.

0:02:51.459,0:02:55.697
Di 2004an de, zanyaran teleskoba[br]fezayê ya Hubbleê bi kar anî, û dîtin ku

0:02:55.741,0:03:00.537
girdavên ewrê ku li devdora stêrkekî[br]belavbûyî, ku ji toz û gazê pêk dihat,

0:03:00.621,0:03:03.469
"Şeva Stêrîn" ya Van Gogh anî bîra vwan.

0:03:03.633,0:03:07.230
Vê yekê zanyarên ji Meksîko, Spanya[br]û ji Inglîstanê motîve kir ku,

0:03:07.291,0:03:11.376
li ser kitekitên çirûsîna di tabloyên[br]Van Goghî de bixebitin.

0:03:11.430,0:03:15.654
Wan dîtin ku, li wir modela berçav ya[br]ya avahiya herkoyiyên aloz

0:03:15.752,0:03:20.634
nêzî hevkêşeya Kolmogorov e û[br]di gelek tabloyên Van Goghî de veşarî ye.

0:03:20.904,0:03:23.126
Lêkolîneran toblo dîjîtalîze kirin,

0:03:23.240,0:03:26.865
û guherîna şewqê ya di navbera[br]du pîkselan de, pîva.

0:03:26.959,0:03:29.781
Ji xêzikên xwar,pîvana cihêbûna[br]pîkselan girtin.

0:03:29.845,0:03:34.247
Wan ev encama bi dest xistin; ji ber ku[br]lemelema psîkotîk ya Van Goghî hebû,

0:03:34.427,0:03:37.674
bi aveyekî ecêb dibû sedema tevgara[br]wî ya mîna bagêja herkoyiyan.

0:03:37.739,0:03:41.720
Xwepotreya wî ya biqelûn, nîşaneke[br]jiyana wî ya heyama sekan e,

0:03:41.823,0:03:44.347
di tu nameyên wî de îşereteke[br]bi vî rengî nehat dîtin.

0:03:44.411,0:03:46.322
Û ne jî xebatên hunermendên din de,

0:03:46.412,0:03:49.207
di nêrîna ewil de ewqas[br]pêldariyeke wekhev hebû,

0:03:49.338,0:03:51.002
mîna "Qêrîn"a Munch.

0:03:51.426,0:03:54.228
Hingê, mirov pirr hêsan dikare[br]bibêje zîrektiya Van Goghî

0:03:54.268,0:03:56.996
ya pêldariyê, rê li ber xweş[br]kiriye ku bagêjê biresmîne.

0:03:57.096,0:04:02.117
Şayesandina ewqas teqez ya xweşikiya[br]peroşdar ya rastiyê jî ewqas zor e,

0:04:02.187,0:04:04.511
him jî di heyameke tijî kul û keser de .

0:04:04.641,0:04:08.090
Van Gogh bi avayekî karibiye[br]tê bigihîjê û nûneriya yek ji

0:04:08.130,0:04:10.750
zortirîn têgehan bike,[br]ku li ser rûyê dinê

0:04:10.780,0:04:13.481
heya niha mirovahî hîç pê nehisiye.

0:04:13.571,0:04:20.646
Û aqilmendiya xwe kir yek, bo kûrtirîn[br]razên hereket, herkoyî û roniyê.

0:04:24.763,0:04:30.043
[ Werger: Rustemê Zal ]