WEBVTT

00:00:00.520 --> 00:00:03.191
Xin chào , chào mừng đến với 
Langfocus Channel

00:00:03.191 --> 00:00:05.017
và tên tôi là Paul.

00:00:05.017 --> 00:00:07.634
Chủ đề hôm nay là: Cái chết của ngôn ngữ.

00:00:07.634 --> 00:00:10.202
Thông thường trên kênh này, khi tôi nói về một ngôn ngữ nào đó,

00:00:10.202 --> 00:00:11.894
nó thường là ngôn ngữ sống.

00:00:11.894 --> 00:00:14.770
1 ngôn ngữ mà vẫn còn được những người bản
địa nói ngày nay

00:00:14.770 --> 00:00:17.200
Nó tiếp tục phát triển và tiến hoá.

00:00:17.200 --> 00:00:21.089
Nhưng bên cạnh đó cũng có những ngôn ngữ
chết và ngôn ngữ tuyệt chủng.

00:00:21.089 --> 00:00:24.833
Ngôn ngữ đó được coi là "chết" khi không còn nhiều người bản địa sử dụng,

00:00:24.833 --> 00:00:27.760
mặc dù nó vẫn có thể được dùng theo cách nào đó.

00:00:27.760 --> 00:00:29.509
Ví dụ, tiếng Latin là ngôn ngữ chết

00:00:29.509 --> 00:00:32.009
nhưng nó tiếp tục được sử dụng cho mục
đích tôn giáo

00:00:32.009 --> 00:00:34.769
và cho 1 số mục đích hành chính ở Vatican

00:00:35.640 --> 00:00:39.079 line:1
Số ít người vẫn có thể nói ngôn ngữ đó, nhưng không thuần thục như ngôn ngữ bản xứ,

00:00:39.079 --> 00:00:41.629 line:1
và nó không được truyền lại như 1 ngôn ngữ bản xứ.

00:00:41.629 --> 00:00:43.490
1 ví dụ khác là tiếng Do Thái,

00:00:43.490 --> 00:00:44.753
nó là ngôn ngữ chết trước khi nó
hồi sinh

00:00:44.753 --> 00:00:46.017
dưới dạng tiếng Do Thái hiện đại.

00:00:46.017 --> 00:00:47.920
Không ai nói nó như giọng bản địa trong 
1 thời gian dài

00:00:47.920 --> 00:00:50.220
nhưng nó tiếp tục được sử dụng cho những 
mục đích tôn giáo

00:00:50.220 --> 00:00:53.019
và như 1 ngôn ngữ viết.

00:00:53.019 --> 00:00:55.279
Ngược lại, ngôn ngữ được coi là tuyệt 
chủng

00:00:55.279 --> 00:00:58.070
khi không có người nào có thể nói được nó.

00:00:58.070 --> 00:01:00.220
Ví dụ, nếu người nói cuối cùng

00:01:00.220 --> 00:01:02.520
của tiếng Thổ Dân Mỹ chết

00:01:02.520 --> 00:01:04.575
và không một ai học nó như ngôn ngữ thứ 2,

00:01:04.575 --> 00:01:06.935
thì ngôn ngữ đó tuyệt chủng.

00:01:06.941 --> 00:01:09.084
Tương tự, ngôn ngữ cổ xưa, như Sumerian, cũng tuyệt chủng.

00:01:09.084 --> 00:01:12.504
Vài người có thể đọc những văn bản cổ của
ngôn ngữ đó,

00:01:12.511 --> 00:01:15.749
nhưng không ai thực sự sử dụng nó ngày nay.

00:01:15.749 --> 00:01:17.749
Ngôn ngữ trở nên chết hoặc tuyệt chủng

00:01:17.749 --> 00:01:20.216 line:1
Chính là kết quả của sự mất dần ngôn ngữ.

00:01:20.216 --> 00:01:21.946 line:1
Những kiểu mất dần ngôn ngữ.

00:01:22.730 --> 00:01:24.514
Ngôn ngữ không biến mất theo cùng 1 cách

00:01:24.514 --> 00:01:26.740
Có rất nhiều kiểu mất dần ngôn ngữ

00:01:26.740 --> 00:01:29.121
Cách phổ biến nhất mà ngôn ngữ đó biến mất

00:01:29.121 --> 00:01:31.367
là do sự chết dần ngôn ngữ.

00:01:31.367 --> 00:01:33.250
Điều này thường xảy ra khi người nói 1
ngôn ngữ

00:01:33.250 --> 00:01:35.850
tiếp xúc với 1 ngôn ngữ có uy thế cao hơn như:

00:01:35.850 --> 00:01:39.125
ngôn ngữ của nhóm người thống trị, nhiều 
quyền lực hơn.

00:01:39.125 --> 00:01:42.063
Cộng đồng có thể duy trì song ngữ trong 
thời gian khá dài.

00:01:42.063 --> 00:01:45.029
Nhưng với mỗi thế hệ thành công,

00:01:45.029 --> 00:01:46.851 line:1
Càng ít người trẻ nói tiếng truyền thống của họ

00:01:46.851 --> 00:01:49.338 line:1
và khả năng nói thành thạo thấp hơn,

00:01:49.338 --> 00:01:51.439 line:1
vì họ lựa chọn sử dụng ngôn ngữ uy thế thay vì ngôn ngữ truyền thống

00:01:51.439 --> 00:01:54.509 line:1
cho đến 1 ngày, ngôn ngữ truyền thống của
họ không còn được nói nữa.

00:01:54.509 --> 00:01:58.319 line:1
1 ví dụ đó là Cornish,

00:01:58.319 --> 00:01:59.950
Ngôn ngữ này không còn được sử dụng vào cuối thế kỷ 19

00:01:59.950 --> 00:02:02.972
như kết quả từ sự ảnh hưởng lớn mạnh của
Tiếng Anh

00:02:02.972 --> 00:02:05.446
và cũng là kết quả của sự nhận thức rằng
Conish là ngôn ngữ thuộc tầng lớp thấp hơn

00:02:05.446 --> 00:02:09.478
thậm chí những người nói tiếng này cũng nhận định như vậy vào thời điểm đó.

00:02:09.480 --> 00:02:11.719
Nhưng Conish thực sự không tuyệt chủng

00:02:11.719 --> 00:02:14.049
bởi có sự nỗ lực hồi sinh

00:02:14.050 --> 00:02:16.114
khuyến khích mọi người tiếp tục sử dụng
ngôn ngữ này.

00:02:16.114 --> 00:02:18.860
Tiếp theo: ngôn ngữ chết từ dưới lên trên,

00:02:18.860 --> 00:02:21.610
Khi ngôn ngữ chết từ dưới lên trên,

00:02:21.610 --> 00:02:23.440
1 ngôn ngữ không còn được sử dụng như ngôn ngữ bản xứ

00:02:23.440 --> 00:02:26.450
nhưng tiếp tục được sử dụng trong bối
cảnh xác định:

00:02:26.450 --> 00:02:29.460
thường trong bối cảnh tôn giáo trang trọng
hoặc lễ kỷ niệm,

00:02:29.460 --> 00:02:33.080 line:1
hoặc có thể cho mục đích văn học.

00:02:33.080 --> 00:02:34.960 line:1
Khi ngôn ngữ chết dần,

00:02:35.930 --> 00:02:37.460
ngôn ngữ thường biến mất đầu tiên
trong bối cảnh trang trọng

00:02:37.460 --> 00:02:40.869
vì nó bị thế chỗ bởi ngôn ngữ uy thế hơn.

00:02:40.869 --> 00:02:43.028
Nhưng nó tiếp tục được sử dụng trong nhiều bối cảnh bình thường trong thời gian dài.

00:02:43.028 --> 00:02:47.320
Mặt khác, khi ngôn ngữ chết từ dưới lên trên,

00:02:47.320 --> 00:02:50.019
ngôn ngữ ở tầng dưới chết đi trước,

00:02:50.019 --> 00:02:51.799
Nghĩa là, ngôn ngữ trong bối cảnh 
bình thường chết đi trước,

00:02:51.799 --> 00:02:53.780
nhưng nó tiếp tục được sử dụng trong bối cảnh trang trọng.

00:02:53.780 --> 00:02:56.689
1 ví dụ là tiếng Latin,

00:02:57.568 --> 00:02:58.990
về cơ bản nó không còn được sử 
dụng ngoài mục đích tôn giáo

00:02:58.990 --> 00:03:01.730
hoặc dịp kỷ niệm, hoặc có thể trong bối 
cảnh văn học.

00:03:01.730 --> 00:03:05.059
Tiếp theo: ngôn ngữ chết đột ngột.

00:03:05.700 --> 00:03:08.142
Ngôn ngữ chết đột ngột xảy ra khi tất cả

00:03:08.142 --> 00:03:10.240
hoặc hầu hết những người nói ngôn ngữ đó

00:03:10.240 --> 00:03:12.390
đột ngột chết vì hậu quả của thiên tai hay
bạo lực.

00:03:12.390 --> 00:03:16.228
1 ví dụ diễn ra vào năm 1830 ở Tasmania,

00:03:16.228 --> 00:03:19.520
khi hầu như tất cả các cư dân bản địa của
hòn đảo

00:03:19.520 --> 00:03:22.124 line:1
bị xóa sổ bởi người Châu Âu giữa "chiến
tranh đen"

00:03:22.124 --> 00:03:25.950 line:1
Tiếp theo: ngôn ngữ chết cấp tiến.

00:03:26.980 --> 00:03:29.550
Giống với ngôn ngữ chết đột ngột,

00:03:29.550 --> 00:03:31.394
ngôn ngữ chết cấp tiến thường xảy đến liên tục

00:03:31.394 --> 00:03:34.424
và thường xảy đến như hậu quả của sự
đàn áp chính trị

00:03:34.424 --> 00:03:37.310
hoặc bị đe dọa bạo lực

00:03:37.310 --> 00:03:39.373
Điểm khác biệt đó là người nói ngôn ngữ đó
không bị xóa sổ,

00:03:39.373 --> 00:03:42.530
nhưng đột nhiên dừng sử dụng ngôn ngữ đó

00:03:42.530 --> 00:03:44.889
như 1 cách để tránh áp bức.

00:03:44.889 --> 00:03:46.689
1 ví dụ đã xảy ra ở El Salvador

00:03:46.689 --> 00:03:48.945
trong cuộc nổi dậy những năm 1930,

00:03:48.945 --> 00:03:51.105
khi rất nhiều thổ dân đột ngột dừng nói
tiếng bản địa của họ

00:03:51.105 --> 00:03:54.855
như 1 cách để tránh bị nhận dạng

00:03:54.855 --> 00:03:56.870
là thổ dân và tránh khả năng bị giết.

00:03:56.870 --> 00:03:58.990
2 ngôn ngữ đột ngột chết đi

00:03:59.940 --> 00:04:02.016
là Lenca và Cacaopera.

00:04:02.016 --> 00:04:03.900
Nghiên cứu điển hình.

00:04:04.930 --> 00:04:06.220
Hãy cùng nhìn vào 1 vài ngôn ngữ
đã chết rồi

00:04:06.220 --> 00:04:08.760
và tìm hiểu chúng đã không còn được nói nữa như thế nào

00:04:08.760 --> 00:04:11.710
Tiếng Slavonic Giáo hội cổ

00:04:11.710 --> 00:04:13.260
Tiếng Slavonic Giáo hội cổ là ngôn ngữ Slavonic đầu tiên được chứng thực,

00:04:13.260 --> 00:04:16.790
Nó được nói và viết giữa thế kỉ 9 và 11.

00:04:16.790 --> 00:04:20.040
Nó là 1 loạt các tiếng Slavic được tiêu
chuẩn hóa

00:04:20.040 --> 00:04:22.480
để có thể hiểu bởi những người nói

00:04:22.480 --> 00:04:24.205
nhiều thổ ngữ Slavic lúc đó,

00:04:24.205 --> 00:04:26.250
Những thổ ngữ Slavic vẫn còn khá giống nhau.

00:04:26.250 --> 00:04:28.638
Những thổ ngữ Slavic đó,

00:04:28.640 --> 00:04:29.830
về cơ bản là dạng thông tục
của cùng một ngôn ngữ,

00:04:29.830 --> 00:04:32.920
dần dần phát triển thành những ngôn ngữ Slavic khác nhau ngày nay.

00:04:32.920 --> 00:04:36.159 line:1
Do nó vẫn còn được sử dụng trong 1 số nhà
thờ cho mục đích tôn giáo,

00:04:36.777 --> 00:04:40.200
nó là 1 ngôn ngữ phụng vụ,

00:04:40.200 --> 00:04:41.930
vậy nên nó vừa vặn với danh mục ngôn
ngữ chết từ dưới lên trên

00:04:41.930 --> 00:04:46.179
Sự phát triển mới của ngôn ngữ Slavic

00:04:46.184 --> 00:04:48.157
đã thay thế thổ ngữ Slavonic cũ như 1 ngôn ngữ thường nhật.

00:04:48.157 --> 00:04:51.889
Nhưng tiếng Slavonic Giáo hội cổ vẫn tiếp tục được sử dụng cho mục đích tôn giáo

00:04:51.889 --> 00:04:55.328 line:1
và cho mục đích chính trị trong 1 khoảng thời gian xác định.

00:04:55.328 --> 00:04:58.528 line:1
Cần lưu ý rằng một số ngôn ngữ chết không
thực sự chết đi.

00:04:59.196 --> 00:05:02.680
Trong cả 2 trường hợp về tiếng Latin và
Slavonic cổ,

00:05:02.680 --> 00:05:05.164
ngôn ngữ không bao giờ ngừng được nói,

00:05:05.164 --> 00:05:07.140
nó chỉ tiếp tục tiến hoá thành các ngôn ngữ khác nhau,

00:05:07.140 --> 00:05:10.000
bỏ lại ngôn ngữ văn học được mã hóa phía sau

00:05:10.000 --> 00:05:12.620
như một ngôn ngữ chết riêng biệt đã không còn được sử dụng.

00:05:12.620 --> 00:05:15.845
Ngôn ngữ Mandan

00:05:15.845 --> 00:05:17.720
Vào năm 2016, một người đàn ông tên là Edwin Benson,

00:05:17.720 --> 00:05:20.780
người nói tiếng Mandan cuối cùng còn lại đã qua đời.

00:05:20.780 --> 00:05:24.263
Mandan là một ngôn ngữ thổ dân châu Mỹ thuộc ngữ hệ Siouan,

00:05:24.263 --> 00:05:27.750
được sử dụng ở bang Bắc Dakota.

00:05:27.750 --> 00:05:30.400
Dân số của những người nói tiếng Mandan gần như bị xóa sổ

00:05:30.405 --> 00:05:33.494
bởi một đợt bùng phát bệnh đậu mùa

00:05:33.494 --> 00:05:35.155
vào những năm 1780 và một lần nữa vào những năm 1830.

00:05:35.155 --> 00:05:38.180


00:05:38.180 --> 00:05:40.158


00:05:40.158 --> 00:05:42.450


00:05:42.450 --> 00:05:46.174


00:05:46.174 --> 00:05:48.074


00:05:48.074 --> 00:05:49.960


00:05:49.960 --> 00:05:52.670


00:05:52.670 --> 00:05:55.820


00:05:55.820 --> 00:05:59.061


00:05:59.061 --> 00:06:02.440


00:06:02.440 --> 00:06:05.820


00:06:05.820 --> 00:06:09.080


00:06:09.080 --> 00:06:10.865


00:06:10.865 --> 00:06:11.865


00:06:11.865 --> 00:06:13.970


00:06:13.970 --> 00:06:17.510


00:06:17.510 --> 00:06:19.360


00:06:19.360 --> 00:06:22.090


00:06:22.090 --> 00:06:24.270


00:06:24.270 --> 00:06:26.849


00:06:26.849 --> 00:06:28.120


00:06:28.120 --> 00:06:30.760


00:06:30.760 --> 00:06:32.610


00:06:32.610 --> 00:06:35.515


00:06:35.515 --> 00:06:38.045


00:06:38.045 --> 00:06:41.120


00:06:41.120 --> 00:06:43.555


00:06:43.555 --> 00:06:45.030


00:06:45.030 --> 00:06:47.410


00:06:47.410 --> 00:06:49.985


00:06:49.985 --> 00:06:53.212


00:06:53.212 --> 00:06:55.740


00:06:55.740 --> 00:06:59.570


00:06:59.570 --> 00:07:02.300


00:07:02.300 --> 00:07:04.729 line:1


00:07:04.729 --> 00:07:07.360


00:07:07.360 --> 00:07:09.560


00:07:09.560 --> 00:07:11.779


00:07:11.779 --> 00:07:14.660


00:07:14.660 --> 00:07:15.960


00:07:15.960 --> 00:07:19.058


00:07:19.058 --> 00:07:22.260


00:07:23.265 --> 00:07:25.430


00:07:25.430 --> 00:07:28.050


00:07:28.050 --> 00:07:30.580


00:07:30.580 --> 00:07:32.628


00:07:32.628 --> 00:07:35.917


00:07:35.917 --> 00:07:39.076


00:07:39.076 --> 00:07:41.585


00:07:41.585 --> 00:07:44.030


00:07:44.030 --> 00:07:46.790


00:07:46.790 --> 00:07:48.933


00:07:48.936 --> 00:07:50.940


00:07:50.940 --> 00:07:53.765


00:07:53.765 --> 00:07:57.015


00:07:57.015 --> 00:07:59.170


00:07:59.170 --> 00:08:02.676


00:08:02.676 --> 00:08:06.149


00:08:06.149 --> 00:08:08.264


00:08:08.264 --> 00:08:09.690


00:08:09.690 --> 00:08:13.020


00:08:14.115 --> 00:08:16.840


00:08:16.840 --> 00:08:20.245


00:08:20.245 --> 00:08:22.354


00:08:22.354 --> 00:08:24.907


00:08:24.907 --> 00:08:28.217


00:08:28.220 --> 00:08:30.740


00:08:30.740 --> 00:08:32.550


00:08:32.550 --> 00:08:35.869


00:08:35.869 --> 00:08:37.739


00:08:37.739 --> 00:08:41.740


00:08:41.740 --> 00:08:44.630


00:08:44.630 --> 00:08:46.070


00:08:46.070 --> 00:08:47.905


00:08:47.905 --> 00:08:51.670


00:08:51.670 --> 00:08:54.213


00:08:54.213 --> 00:08:55.863


00:08:56.459 --> 00:09:00.118


00:09:00.118 --> 00:09:03.399 line:1


00:09:03.399 --> 00:09:06.269 line:1


00:09:06.269 --> 00:09:08.424 line:1


00:09:08.424 --> 00:09:09.664 line:1


00:09:10.389 --> 00:09:12.819 line:1


00:09:12.819 --> 00:09:16.890 line:1


00:09:16.890 --> 00:09:19.449


00:09:19.449 --> 00:09:21.340


00:09:21.340 --> 00:09:23.835


00:09:23.835 --> 00:09:27.800


00:09:27.800 --> 00:09:30.663


00:09:31.282 --> 00:09:37.242


00:09:37.242 --> 00:09:43.202


00:09:43.202 --> 00:09:49.202


00:09:49.202 --> 00:09:50.820